Bir başına yaşamayı tercih etmek ve komşu(suz)luk

"Başkasının bakışı aracılığıyla dünyanın bir ötesi olduğunu tecrübe ederim."
- Jean-Paul Sartre, L'Être et le Néant (1943)

"Cehennem, başkalarıdır."
- Jean-Paul Sartre, Huis clos (1944)

Çocukluğunu köyde geçirmiş biri için komşuluk, şimdilerde romanlara, hikâyelere, şiirlere konu olan taraflarından çok daha ciddi bir şeydir. Olmazsa olmazdır. Köyde yetişmiş biri şimdilerde toplu konutta otursa bile komşusunu görmek, onun tarafından görülmek, yani tanış olmak ister. Günümüzde selamlaşmanın asansörde ağızdan zorla çıkan bir iki kelimeyle sınırlı olması da en çok 'köylü'yü yaralar. Şehirli zaten dünden hazırdır bir başkasına sırt çevirmeye. Ne gerek vardır şimdi durup dururken konuşmak? Hesap mı verecektir yani?

Komşuluğun şimdilerde mumla aranan hakiki sosyalleşme ve yürekli bir toplumsallaşma anlamında nasıl bir değere sahip olduğu romantizmin içine gömüldü. Halbuki komşuluk ilişkisi topluma katılmayı, daima 'öteki'yle birlikte olmayı bir gelenek hâline getirmiştir. Doğudan batıya bu mirastan uzaklaşan, bu mirası reddeden toplumlar hep bir ağızdan "bir dost bulamadım gün akşam oldu" diye söylense kimse şaşırmaz.

Her yönüyle çetrefillidir komşuluk. "Ev alma, komşu al", "komşu komşunun külüne muhtaçtır", "hayırlı komşu hayırsız akrabadan yeğdir" bir yanda durur ama diğer "komşunun tavuğu komşuya kaz görünür", "gülme komşuna gelir başına", "hayır dile komşuna, hayır gele başına" diğer yanda göz kırpar. Çünkü komşu varlığıyla güven de verebilir, kaygı da. Bir şeye ihtiyacım olduğunda ben onun kapısını olur olmaz vakitlerde çalabiliyorsam o da benim kapımı çalabilir. Çocuğumu ya da evimin anahtarını ona emanet edebilir miyim? Eski komşum için belki evet ama yeni taşınan için? Eski komşu bir nevi beni bilen, gözetleyen, notumu çoktan tutmuş olan. Yeni komşum sürpriz yumurta. Çok gürültülü olabilir, ürkütücü sessizliği bir yaşam biçimi olarak da seçebilir. Bir de yer-yön duygusu var elbette. Üst komşu hep bir tehdit unsuru. Alt komşu ise psikolojik olarak yok sayılan. Yan komşu her an karşılaşılabilecek, her an iletişim kurulabilecek durumda. Komşuluk modern zamanlarda bir nevi mayın tarlası.

Sorbonne Üniversitesi'nin felsefe bölümünde doçent olarak çalışan Helene L'Heuillet, komşuluğun modern zamanlarda nasıl evrildiğini anlatırken yola 'birlikte var olma' üzerinden çıkıyor. Özellikle dünyanın dört bir yanında gerçekleşen kentleşme projeleriyle komşuluğun hem bir taraftan kayboluşunu hem de bir taraftan mecburiyet hâline geldiğini anlatıyor. Meselenin ahlaki, felsefi, psikolojik ve etik tarafları olduğu kadar ekonomik, dini ve milli tarafları da var. Zaten çıkmaza girmiş olan komşuluğa zengin-fakir arasında sürekli açılan makas ve mülteci sorunları da eklenince, yüksek sesle söylenmese de komşunun artık 'rahatsız edici' yanının ağır bastığı ortaya çıkıyor. Yalnızca Fransa'da yapılan araştırmalarda değil, Avrupa'nın birçok bölgesinde insanların müstakil evde yaşamak istemesinin temel sebebi komşunun kim olduğunu bilmemesi, kim olduğunu bilse bile her an onun ne yapıp edeceğini tartmak istememesi. Sanki meselenin daha derininde kaygı yatıyor gibi. Komşu değil de herhangi bir insana mı tahammülü kalmadı diğer insanın?

Yapı Kredi Yayınları'ndan Adem Beyaz çevirisiyle çıkan Komşuluk: İnsanların Birlikte Varoluşu Üzerine Düşünceler; karşı komşular, dışarıdaki komşular, üst komşular, yan komşular başlığıyla dört bölüme ayrılıyor. Helene L'Heuillet, karşı komşuları 'en büyüleyici komşu' olarak görüyor. Çünkü gözlemek ve gözetlemek gibi eylemler en önce 'karşıda olan'da görülüyor. Çaktırmadan bakmak, zaman zaman bu bakışın fark edilmesi, fark edildikten sonra sokakta karşılaşma ihtimali derken hep tansiyonu yüksek bir ilişkidir karşı komşuyla olan ilişki. Lacan'a göre Hegel, karşı karşıya olmanın 'ölümcül gücü'nü kavramlaştıran ilk kişidir. Burada tanınmak vardır, hırs vardır, arzu vardır. Dolayısıyla ölüm mümkün hâle gelebilir. "Her birimiz hayata bağlı olmadığımıza tanık olmak için karşılıklı biçimde başkasının ölümünü isteriz. Bu yüzden herkes başkasının ölümüne meyleder." diyor Hegel. Karşıdaki olma hâli, özellikle savaş, kaos, toplumsal gerilim zamanlarında daha da önem kazanır. Kimdir karşımdaki? Tanımıyorum, bu bir tehlike. Dost mu? Düşman mı? İyi mi? Kötü mü?

İşte burada devreye duvar girer. Karşıdaki komşudan korunmanın yolu duvardır. Duvar inşa edildiği andan itibaren görüntü kararır, komşular birbirini göremez ve dolayısıyla tehdit ortadan kalkar. Onlar artık duvarın dışındakilerdir. Duvar inşa edilir ve artık tek görünen o olur. Ursula K. Le Guin, Mülksüzler'de şöyle isyan etmişti bu duruma: "Hepiniz hapiste gibisiniz. Yalnız, tek başına, sahip olduğunuz yığınla birlikte. Hapiste yaşıyor, hapiste ölüyorsunuz. Gözlerinizde görebildiğim yalnızca bu; duvar!". Yazar da burada Wendy Brown'ın "dünya üzerinde duvarların yaygınlaşması egemenliğin çöküşünden kaynaklanır" tezini hatırlatıyor ve şu açıklamayı yapıyor: "Duvar, sessiz bir tedbirdir, kelimelerle ifade etmediğimiz bir emniyettir, işte bu yüzden anlaşılmaz tacizlere kapı açabilir. Emniyet aksamışsa duvar dikilir. Egemenlik emniyetle donatılır fakat duvarlarla tamir edilir. Bununla birlikte bu mantık silsilesi karşı karşıya olma sorunsalına bağlı olduğu müddetçe birbirinden ayrışmaz. İnsanların birlikte var olması mümkün gözükmez; ilişki karşı karşıya olunca bu imkân hepten yok olur, emniyet güçleri ancak son kertede, yani işler rayından çıktığında müdahale eder ki insanlar ya seve seve ya da zorla bir arada var olsunlar. Emniyet güçleri deveranı destekler ancak duvar hareketten alıkoyar."

Sartre, bir yandan başkasının bakışıyla dünyanın başka yanları olduğunu tecrübe ettiğini söyler ancak diğer yandan da cehennem başkalarıdır der. Çünkü insan özgürlük ve güven arasında salınır. Bu ikisi arasında kaygı vardır ki Otto Rank bunun -yani kaygının- ana rahminden çıkar çıkmaz yeryüzündeki tüm insanlara en doğal biçimde yüklendiğini söyleyerek Freud'dan ayrılır. İşin psikolojik boyutunu hararetle hatırlatıyor yazar. Narsisizm bu anlamda birbirimize ne kadar benzersek o kadar çatışma içine gireceğimizi anlatma noktasında gayet net. Bir başkasına benzersem yok olurum. "Mahrem hayat herkesin herkese karşı savaşının yeridir artık" ama narsist çoğu zaman da kendisinin örnek alınmasını, idol olarak benimsenmesini ister. Yani görülmeyi, onaylanmayı. Karşı komşu, birçok savaşın senaryosunu yazandır. Bosna Savaşı anlatılırken her iki taraftan da aynı cümleler dökülür çoğu kez: "Bir hafta değil, bir gün bile değil, birkaç saat önce kahve içiyorduk. Ne olduysa sonra oldu..."

Dışarıdaki komşu, sokağın sahibi gibidir. O varlığını, varlık sahibi olmadan ortaya koymaya çabalar. Bu yüzden de genellikle korkulur, tekinsizdir, varlığı endişe verir. Dilenmeyi tercih edenler, özel mülkiyeti reddedenler, ıstırapı bir yaşam biçimi şekline dönüştürenler, sokağa 'düşen'ler, sokağa doğanlar... Evet varlıklarıyla endişe verirler ama kendileri de yoğun bir endişeyle yaşarlar. "Bir yerde yaşadıklarımız bizim mekân algımızı değiştirir. En konuksever yer eğer şiddet barındırıyorsa korku dolu hale gelebilir: Her yer, orada huzur bulup bulmadıüımıza göre, genişler ya da daralır. Dışarıda uyumak zorunda olanların daimi endişesi bunu iyi gösterir" diyor yazar. Bu endişeyi reddedenler de var şüphesiz. Hiçbir şeyi olmayanlar. Mesela Lydia Perreal kendi hikâyesini anlatırken hepimizin başına her an gelebilecek bazı gerçekleri de yüzümüze çarpar: "Nation Meydanı'na giderken el çantamı metroda unuttum. Tam kapılar kapandığı sırada farkına varmıştım ama çok geçti. Uzaklaşan trenin ardından bakmaktan başka elimden bir şey gelmiyordu. Ağlamamak için gözkapaklarımı sıkıyordum. Meteliksiz ve kimliksiz. Şimdiden bir hiç olmuştum, artık bir hiç kimseydim. Evsiz yaşamım işte böyle başladı."

Üst ve yan komşunun hayatımızdaki yerine doğrudan konumu karar verir. Biri üsttedir, dolayısıyla psikolojik olarak da fizikî olarak da üstündür. Sanki her an onun denetiminde gibiyizdir. Yan komşu; yakınlığa da uzaklığa da sahiptir. Bazen güven verir, bazen endişe. Almanca "neben" kelimesi hem "yan" hem de "karşı" anlamına gelebilir. Bu yüzden Freud, Schopenhauer'in kirpi meselesini hatırlatarak "Birbirimizin sıcaklığına muhtacız ama birbirimize sokmaktan başka bir şey yapmıyoruz" der. Komşuluk yazara göre genel manada yan komşu üzerinden ilerler. En makulu odur. Bir rahatsızlığı varsa mutlaka ifade eder. Mesela bizde çok gürültü oluyorsa yandan duvara iki tak tak gelebilir. Bizde ekmek, kahve, su bittiyse acil olarak en önce yandan alınabilir. En önce yan tercih edilir. Bu insanın ötekiyle arasındaki mesafeyi, ötekine dair düşüncesini de ortaya koyuyor esasında. Çocukken bütün sınıfa dönüp "silgisi olan var mı?" diye sormak ayrı bir coğrafyada, kültürde yaşamanın neticesidir. Biz hemen yanımızdakine sormaya daha talibiz. Hatta kimi zaman sormayız, samimiyet kurulduysa hemen alırız, sonra yerine koyarız. Ona zarar verebiliriz ama sırtımızda da taşıyabiliriz. Bir yardım isteyeceksen en yakınımızdan, gözle görünür olandan başlarız. Ne idüğü belirsiz' olandan başlamayız, o son çaredir ve 'denize düşen yılana sarılır' kuralı da her daim hazırdır.

Helene L'Heuillet, toplumsallığın üretimi konusunda komşuluğun önemini yeniden hatırlatıyor. Yan yana olmak, birlikte hareket etmek birer hazsa, bu ancak komşulukta, komşu olmakla mümkündür diyor: "Özellikle doğum ve ölüm günlerinde yardımlaşma veya yardım eli uzatma, komşuluk sayesinde geleneksel dayanışmanın sıradan vakaları olarak süregelir. Bu yardımlaşma, en yakın komşularla alışveriş yükümlülükleri arasındadır; bu komşular, etkileşimin tecrit yüzünden hayati önem kazandığı bazı dağlık bölgelerde 'ilk komşular' olarak adlandırılırlar. Dolayısıyla ilk komşularla anlaşma, geniş aileyle anlaşmaktan daha mühimdir. İşte bu yakınlık sayesinde yaşamın ve toplum olmanın gerekleri vasıtasıyla gelişen somut dayanışma ve toplum şekillenir... Geçmişte olduğu gibi günümüzde de insan olan her özne için kişisel alanın inşası, sosyalleşmesini inşa etmeyle özdeştir."

Komşuluk; yer sorununu, toplumun huzursuzluğunu, tahammülün ve makul mesafenin ne olduğunu, yardımlaşmanın ve toplumsallaşmanın önemini yeniden gündeme taşımayı amaç edinmiş bir kitap. Her coğrafyaya kendi dilinden konuşabilen bir kitap. Mesele önemli çünkü 'mesken tutmak' zorlaştıkça 'sakin olmak' da zorlaşıyor...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Eksilmeyen yıpranmayan bir büyüklük

Büyük insanlar, büyük işlerin nasıl yapılacağını gösterip çekilirler dünya sahnesinden. Büyüklük dediysek anlı şanlı olmak değildir maksadımız anlaşılacağı üzere. Şahsiyet ve ömürlerini adadıkları güzel işler sebebiyle eksilmeyen yıpranmayan bir büyüklük onlarınki.

Hayatın yalancı parıltıları bu cevherleri bir avuç ehil gözden gayrısına görünmez kılmıştır. Yaşadıkları zamanlarda ekseriyetle hatırları gözetilmeyen, hatta olmadık muamelelere maruz kalmış bahsini ettiğimiz büyük adamların ne hikmetse ölümleri, fark edilmeleri için adeta yeniden bir doğuş olmuştur.

Nitekim ölüm, onların hikâyelerini tamam etmiş, meziyetleri üzerindeki perdeyi kaldırmış ve geç kalmış bir tanıma hevesinin de kapısını açmıştır.

Bundan yüz on sene evvel başlayan Osman Nuri’nin 66 yıl sürecek hikâyesi böylesi bir kadere sahip. Savaşların ve başkaca zor şahitliklerin gölgesinde geçen çocukluk yılları son derece hassas bir çocuk olmasına neden olmuş, Balkan savaşlarında iki üvey abisini kaybetmiş Erzurumlu Topçuzadelerden Ahmet Efendi’nin oğlu küçük Nurettin’in müzmin karın ağrıları onu ömür boyu terk etmemiştir.

Emin Işık hoca Nurettin Topçu’nun hayatına yakından şahitlik etmiş isimlerden. Yakın döneme dair şahitliklerini güzel üslûbu ile hoş sohbetlerinde zaman zaman anlatan Emin Işık hoca Nurettin Bey’e dair hatıralarını son derece samimi ve etkili bir dille sayfalara aktarmış bu sefer. "Nurettin Topçu: Çağdaş Bir Dervişin Dünyası" adıyla Dergâh Yayınları arasından çıkan bu müstesna çalışma, Nurettin Topçu’nun imrenilesi bir hassasiyet, gayret ve samimiyetle şekillenen hayatı hakkında okuyucusunu fikir sahibi yapıyor.

Nurettin Bey’in şahsiyetinin mayası, Beykoz vapurunda annesi ile yaptığı yolculukta karşılaştıkları teyzenin duası ile atılmış belli ki diyorsunuz hemen başlangıçta. Beykoz’daki Ermeni doktorun koyduğu teşhis belki onun karakterinin özeti: Mütehassis bir çocuk.

Kendi varoluşu, içinde yaşadığı toplum ve tüm insanlık adına merak ve kaygıları küçük Nurettin’i bu derece hassaslaştıran şey belki. Emin Işık hoca böylesi güzel bir çocukluk anısıyla başlıyor kitaba ve ailesinden, ilk ve orta mektep yıllarından birbirinden kıymetli anıları aktarıyor. Topçu’nun şahsiyet kodlarını çözmenize yarayan izler buluyorsunuz bu anılarda.

Savaş dönemlerinde çocuklar bile birden büyüyebiliyor. Nurettin Topçu da savaşların sebep olduğu zamansız olgunlukla erkenden büyümüş bir çocuk. Gittiği mekteplerdeki kıymetli hocaları sayesinde büyük şahsiyetleri erken yaşlarda tanımış olması da önemli elbette. Öğretmeni Nazif Bey’in ezberlettiği şiirler sayesinde Nurettin Topçu’nun Hz. Mevlana ile birlikte fikrine ve şahsiyetine tesir eden Mehmet Akif ile tanışması orta mektep yıllarına rastlar. Kitapta anlatıldığı üzere ölümüne yakın bir dönemde Mısır Apartmanı’nda kendisini ziyaret imkânı da bulmuş olan Nurettin Topçu, M. Akif’e derin bir saygı ve muhabbet duymuştur ömrü boyunca.

Vefa Lisesinde başlayıp İstanbul Erkek Lisesi’nde biten lise tahsili yıllarında birbirinden kıymetli hocaların talebesi olan Nurettin Topçu, mezun olduğu sene devletin yurt dışı bursunu kazanan 10 öğrencisi arasına girmiş ve arkasında ailesini, çok sevdiği İstanbul’u bırakarak ilim merakının peşinden gitmiştir Avrupa’ya.

Emin Işık hoca, Paris’te başlayan sonra rahatsızlıkları sebebiyle Aix şehrinde devam eden üniversite hayatına dair çok kıymetli anekdotlar aktarıyor okuyucuya. Kurulan irtibatlar, büyük tanışmalarından meşhur doktora tezinin yazılışına kadar Nurettin Topçu’nun orada kazandığı irtifa ve itibardan son derece etkileyici noktalar dikkat çekiyor. Hele hele Nurettin Topçu’nun bizde çok geç zamanlarda tercüme edilen doktora tezine yapılan taltifler ve Nurettin Topçu’nun satırlarla ifadesi zor tavrındaki yücelik hiçbir şeyle kıyas edilemez. Günümüzde yurt dışı eğitim konusunda istekli olan gençlerin Nurettin Topçu’nun meseleye yaklaşımı konusunda öğrenecekleri çok şey var.

Birçok makul ve cazip teklife ve ısrarlara rağmen ülkesine, devletine duyduğu minnet sebebiyle İstanbul’a geri dönen Nurettin Topçu için “memlekete hizmet” gayesiyle Galatasaray Lisesi’nde başlayan, çeşitli mecburi tayinlerle ezaya dönüşen ve İstanbul Erkek Lisesi’nde nihayet bulan öğretmenlik mesleği kendi ifadesiyle ibadetin bir parçası olmuştur. Emekli olduktan sonra dahi okul bahçesinden öğrencilerini izleyen bir öğretmenden bahsediyoruz.

Kitapta İstanbul’a döndükten sonra bile isteye mukaddes bir ıstıraba talip olan Nurettin Topçu’nun öğretmenlik hayatından pek çok hatıra nakledilirken onun hakkaniyete, dürüstlüğe gösterdiği titizlik hayret uyandırıyor. Mecburi sebeplerle uzun sürmeyen evlilik hayatı, Hareket dergisi macerası, dönemin siyasi atmosferi, üniversiteye alınmama sebepleri Emin Işık hocanın şahitlikleriyle anlatılıyor.

Entelektüel merakının yanında manevî arayışlar içinde olan Nurettin Topçu’nun İstanbul’a döndükten sonra Abdulaziz Bekkine ile tanışması ve aralarındaki muhabbettin saflığı ve keyfiyeti son derece ilham verici. Nurettin Topçu’nun hem tavırlarında hem de fikriyatında hiç yeri olmayan sathiliğin, dinin temsilî noktasında da kabul görmeyeceği açıktır. Nurettin Topçu, bir taraftan resmî ideolojinin çeşitli baskılarına maruz kalırken din ve dindarlık algısındaki arızalarla da bizatihi yüzleşmiştir. Türkiye’nin geleceği adına en büyük tehlikenin sözünü ettiğimiz despotluk, sathilik ve ucuzluk olduğu fikrindedir.

Nurettin Topçu’nun çocukluktan beri çektiği karın ağrıları onu son nefesine götürüyor anlaşılan. Fikir ıstırabı, hayatın türlü ezaları ve en son bu amansız hastalık Nurettin Topçu’nun bu dünyadaki yolcuğun sonuna işaret ediyor. Emin Işık hocanın Topçu’nun son günlerine dair anlattıkları kitabı acı bir hüzünle bitirmenize sebep oluyor. Ancak o dönemlerde Topçu ile araları biraz bozuk olan Necip Fazıl’ın hastaneye bir şekilde getirilip Nurettin Bey’e “Sen yiğit çocuksun! Hadi vur kapıyı gir içeri!” demesi teselli olarak yetiyor. Allah rahmet eylesin 'büyük adam'a.

Orhan Gazi Gökçe
twitter.com/OGGokce

Bir velînin rehberliğinde nefse galebe çalmak

"Allah'ın muhabbetinin hazını tatmadan sakın bu binayı (dünyayı) terk etme!"

Yıllar önce Mustafa Kara hocanın tercümesiyle okuduğum Hikem-i Atâiyye (Tasavvufî Hikmetler) fakiri üslubuyla çok etkilemiş, hazretin sözlerini daha iyi anlayabilmek için neler yapabilirim diye düşünmüştüm. Neticede Kastamonulu Seyyid Hafız Ahmed Mahir'in şerhini de okumuş, İbn Atâullah el-İskenderî ismine iyice tutulmuştum. Büyüklerin eserlerini okurken yahut okuduktan sonra onların hangi ekolü temsil ettiklerini, nasıl bir hayat yaşadıklarını da öğrenmek lâzım diyerek okumalarımı sürdürmüştüm. Hikem-i Atâiyye'nin en çarpıcı özelliği, okunduktan yıllar sonra bile aklınızda içinden bir şeyler kalması ve bu sebeple kendini belirli aralıklarda yeniden okutturması. Hazretin bir kerameti olsa gerek, boşuna söylenmemiştir: "Namazda Kur’an’dan başka bir kitap okumak câiz olsaydı el-Ḥikem okunurdu."

İskenderiye'de doğan İbn Atâullah el-İskenderî, Nâsırüddin İbnü’l-Müneyyir’den fıkıh, Muhyiddin el-Mâzûnî’den nahiv, Şerefeddin Abdülmü’min ed-Dimyâtî’den hadis ve Muhammed b. Mahmûd el-İsfahânî’den felsefe, mantık, kelâm tahsil etmiş. Esasında tasavvufa oldukça mesafeli, hatta karşı iken şâzeliyye tarikatının pîri Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin halifesi Ebü’l-Abbas el-Mürsî ile tanıştıktan hemen sonra onun sohbetlerine katılmaya başlamış. Bir süre sonra şeyhinin izniyle irşad faaliyetlerine başlamış, çevresini bilhassa sohbetleriyle ve hitabetiyle etkilemiş. Aynı yıllarda Mısır’da bulunan İbn Teymiyye'nin müridleriyle kendi müridleri arasında çıkan şiddetli tartışmalar neticesinde İbn Teymiyye hapse atılmış. İbn Atâullah el-İskenderî, mürşidi el-Mürsî vefat ettiği zaman Kahire'de bulunuyormuş ve vefatına dek (19 Ekim 1309) burada yaşamış.

Mustafa Kara hoca, İslâm Ansiklopedisi'nde şu önemli detayları veriyor: "İbn Atâullah, düşüncelerini ifade ederken vahdet-i vücûdcu sûfîlerin tartışmalara yol açan tesbitlerine temas etmemiş, vahdet-i vücûd ile vahdet-i şühûd arasındaki dengeyi çok dikkatli bir şekilde korumuştur. Riya ve şöhretten uzak ibadet ve taat, tevekkül, teslimiyet, recâ ve ümit onun tasavvufî düşüncesinin temel kavramlarıdır. Sözleri aşk ve cezbenin coşkunluğuyla değil tefekkürün incelikleriyle yoğrulmuştur. İbn Atâullah’a göre amel ve ibadetler birtakım şekil ve sûretlerden ibaret olup bunların ruhu âbidin kalbinde bulunması gereken ihlâs sırrıdır. Fakr veya iftikar denilen Allah’a muhtaç olma hali üzerinde ısrarla duran İbn Atâullah haşyetle beraber olan ilmi en hayırlı ilim olarak görür. Onun düşüncelerinde Hakîm et-Tirmizî, Sülemî, Hâris el-Muhâsibî, Ebû Tâlib el-Mekkî, Abdülkerîm el-Kuşeyrî ve Gazzâlî’nin tesirini görmek mümkündür."

Birçok sûfînin tercüme ve şerh ettiği Hikem-i Atâiyye'nin şârihleri arasında hemen her tarikattan müridin bulunması, İbn Atâullah el-İskenderî etki sahasının Kuzey Afrika ile sınırlı kalmadığını göstermek için yeterlidir. Nitekim el'an eserleri çeşitli dillere çevrilmekte ve şerh edilmektedir. İşte bu eserlerden biri de Cemal Aydın tarafından dilimize kazandırılan ve Sufi Kitap tarafından neşredilen Gelin Tâcı'dır. Üslubunun celalinden ve nefisle mücadeleyi esas alışından dolayı kişi eseri okurken zaman zaman sıkıntıya düşebilir, hatta utanabilir. Kanaatimce bu refleksler kişinin okuduğundan dersler aldığının da göstergesidir.

Gelin Tâcı ismini nereden alıyor? Büyük velî Bâyezid-i Bistâmî'nin "Velîler Allah'ın gelinleridir" sözü, Şâzelî dervişlerinde büyük anlam bulmuş ve Şâzelî dervişlerine "Allah'ın gelinleri" denmiş. Bir Şâzelî büyüğü olarak Atâullah el-İskenderî Hazretleri de bu ismi eserinin adı olarak nakşetmiş. Gelin Tâcı; tövbe, büyük cihad, Allah'a itaat, en büyük nimet, yoksulların önceliği, tek dayanağın Allah'tır, tedbirler ve Allah için zengin olanlar başlıklarıyla alt bölümlere ayrılmış. Yani nefsin insanı baskı altında tutacağı her alan için İskenderî Hazretleri birer reçete hazırlamış. Reçetelerin en başına tövbe ve Hz. Peygamber'e olan bağlılık konmuş. Bu iki meselede derinliğe kavuşmak, bu iki meseleyi hayatın tam ortasına koymak ve dünyaya bu merkezden bakmak, elbette kişiye nice hediyeleri de sunuyor. Zira seven ile sevilen arasındaki çok büyük bir fark var ve sevilen olmak için çok ciddi gayretler gerekiyor: "Allah Teâlâ seven kimseden değil de, sevdiği kimseden razı olur. Sevenle sevilen arasındaki fark çok büyüktür. Velinimeti olan Yüce Allah'ın lütuflarını bilip de O'na isyan eden ve günahta ısrar eden kul, ne nankör bir kuldur! O'na itaatsizlik eden kişi, O'nun ihsanını hakkıyla bilmiyor ve O'na aldırmayan kimse, O'nun büyüklüğünü tanımıyor demektir. O'ndan gayrısına önem veren kimse kurtuluşa eremez!"

Henüz kitabın yirminci sayfasında geçen bu ifade, özellikle seven-sevilen ayrımı konusunda insanı düşüncelere götürmeli. İnsan kendine doğru bir soruşturma açmalı. Ne yapıyorum? En önemlisi de yaptıklarımı sahiden de Allah için mi yapıyorum? Çok kritik bir soru. İnsanın yaşamına  ve hiç şüphesiz ibadetlerine biçim verecek bir soru. Çünkü Hak Teâlâ, Hz. Musa'ya "Ya Musa! Benim için ne amel yaptın?” diye sormuştur. "Ya Rabbi! Senin için namaz kıldım, oruç tuttum, zekât verdim, Seni zikrettim." cevabından sonra Hak Teâlâ "Bunların hepsi senin içindir. Benim için ne yaptın?" diye tekrar sormuştur. Bu kez Hz. Musa, "Ya Rabbi, Senin için olan amel nedir?" diye sual edince bütün Müslümanları sarsacak -sarsması gereken- reçeteyi Rabbimiz şöyle buyurmuştur: "Sevdiğimi Benim için sevdin mi? Düşmanıma benim için düşmanlık ettin mi?". Hubb-i fillâh ve buğz-i fillâh. Tasavvuf yollarının her biri yolcularına kimseye kin tutmamayı, kimseyi kırmamayı, kimseden dolayı kırılmayayı öğütler. Tasavvuf büyükleri bu hâle bürünememenin seyr-i sülûku akamete uğratacağını söyler. Hakk yolunda seyr edebilmek için 'her şeyin O'ndan O'na seyrettiği' bilgisine evvela İlme'l-yakîn akabinde de Hakk'el-yakîn erişmek gerekir. Altını çizmeye yahut kenarını işaretlemeye cüret edemediğimiz cümleler muhakkak vardır. Bu cümlelerden bazıları çok kuvvetlidir. Uyutmaz, geceyle gündüzü birbirine katıverir. Vakit durur. Lütfi Filiz, Noktanın Sonsuzluğu, 4. ciltten: "Her şey Kendi'nden Kendi'ne seyr eder."

Seven ve sevilen bahsine biraz daha yakınlaşmak gerek diye düşünüyorum. Çünkü mesele derin ve derinleşmek gerekiyor, akıbetimizin hayr olması için. O sebeple bir kıssa: Vaktiyle Yemen'de, devrin büyük âlimlerinden Abdürrezzak Hazretleri bir mecliste sohbet ediyormuş. Bu sohbetin her bir cümlesi ders niteliğindeymiş. Hızır aleyhisselâm da işte bu meclisteymiş. Bakmış ki bir zât, dersi pek dinlemiyor, uyukluyor. Hemen yanına varıp "Burada bir ganimet var ama sen uyukluyorsun! Abdürrezzak gibi bir âlim ders verirken uyuklanır mı? Kendine gel!" demiş. Adam gözlerini açmış, Hızır aleyhisselama şöyle bir bakıp tekrar uykusuna dönmüş. Bu hadise iki defa gerçekleşmiş. Üçüncüsünde adam seri bir hareketle doğrulmuş ve Hızır aleyhisselamın kulağına "Bana bak, biz dersi Abdürrezzak'dan değil Rezzâk'dan alıyoruz. Sen benimle pek uğraşma. Eğer senin Hızır olduğunu şu meclise haber edersem paçanı kurtaramazsın!" demiş. Hızır aleyhisselam bu cevaba ayrı, adamın kendisini tanımasına ayrı şaşırmış ve Cenâb-ı Hakk'a "Yâ Rab! Bana bildirdiğin velîlerin arasında bu zâtın ismi yok. Bu zât kimdir?" diye niyaz etmiş. Allah Teâlâ'nın cevabına dikkat buyurun zira meseleyi tam manasıyla kavramamız ve önemsememiz gerekiyor: "Yâ Hızır! Ben sana sevdiklerimi bildirdim, beni sevenleri bildirmedim. O gördüğün kulum beni sevenlerdendir. Benim velîlerim ise Benim örtüm altındadır, onları benden gayrı kimse bilmez."

İşte Atâullah el-İskenderî, Gelin Tâcı'nın başından sonuna dek konu ne olursa olsun sevenlerden olmayı telkin ediyor. Ankebut suresindeki "Bizim yolumuzda cihad edenleri, elbette kendi yollarımıza eriştireceğiz." buyruğu hatırlatıyor. Büyük cihadın ne olduğunu açıklarken şu üç mevzu üzerinde özellikle duruyor: Sürekli Allah'ı anmak, bir Allah adamının peşine takılmak ve rızık kaygısı taşımamak. Çünkü bu üç mevzu, nefisle mücadeleye dair en önemli üç silah. Allah'ı anmak bahsinde İskenderî Hazretleri sohbet meclislerinin öneminden bahsediyor ve "Haydi, ilim ve irfan meclislerine katıl, çünkü o meclislerde cennetten gelen kokular yayılır. Bunu yaparsen sen o kokuları yürüdüğün yolda, hatta oturduğun evde bile hisseder ve koklarsın." diyor. Bir mürşidin yanına varıp onunla terbiye olma meselesini de şeyhi Ebu'l-Abbas el-Mürsî'den öğrendiğiyle açıklıyor: "Kaplumbağa yavrularını bakışlarıyla terbiye eder. Aynı şekilde hoca da talebesini bakışıyla eğitir. Kaplumbağa karada yumurtlar ve onları nehir istikametinde yerleştirip ardından da onlara bakar. Allah Teâlâ işte kaplumbağanın attığı o bakışla onları olgunlaştırıp yumurtalarından çıkarır."

Rabiatü'l Adeviyye'nin "O kapı ne zaman kapanmış ki açılsın?" sözünü İskenderî Hazretleri şerh ederken, bir müjdeden bahsediyor. Kapıların ancak O'nu zikredenlere daima açık olduğunu, kovulanın da gafleti kendisine zikri unutturduğu için kovulduğunu izah ediyor. Bu konuda bir başarı ortaya koymak için iki yoldan bahsediyor: karın doyurma hırsı ve karnının altındakinin hırsı: "Allah'a nefisten daha fazla muhalefet eden bir şey yoktur. Bu dünyaya sevgiyle bağlanma konusunda da yine nefisten daha güçlü bir şey yoktur. Seni Allah sevgisinden daha çok uzaklaştıran da yine odur. Allah'ın sevgisine götüren kapı sana bir açılsa, öyle muhteşem şeyler görürsün ki..."

Üç silahtan sonuncusu rızık kaygısından uzaklaşmak. Bu hususta çok etkileyici bir kıssa var. Tövbekâr bir nebbaş (kefen hırsızı) bir gün bir kabir soyar ve ölünün kıbleye yüzünün değil de sırtının dönük olduğunu görür. Bunu hocasına anlatır. "Bu nasıl olur?" diye sual eder. Hocasının cevabı şöyledir: "Evlâdım, onlar rızıkları konusunda endişe etmiş kimselerdir."

İbadet ve itaat yekparedir. İman sahibi her an huzurda olduğunun bilincinde yaşarsa nefsinin tuzaklarını sezer, önlemler alır. İnananlar için bezginlik, sıkıntı ve yorgunluk dünya mazeretidir. İçten edilen bir tövbe insanı ayağa kaldırır. Dünya hayatıdır bu, yine düşülür ama yine kalkılır. Ahmed Avni Konuk merhum şöyle buyurmuş ki ne büyük bir ikramdır: "Aklın âlem-i hakikate doğru yürüyüşü 'düşe kalka' tabirine mâsadaktır [mutâbıktır]."

Hassas insanlar için ölüm fizikî bir mevzudan çok daha ötesidir. Onlar her an ölürler, her an ölümle beraberdirler zira "Ölmeden önce ölünüz", dünya yolculuğunda Hakk'tan bir saniye bile uzaklaşmayanların nasibidir. Ölmeden önce ölenlerin nazarı ve onların rahle-i tedrisi, kişiyi terbiye eder, bir biçime sokar. Kişinin gayretiyle tekamül hızlanır. Nefisle mücadele etmenin şu çağda olmazsa olmazı bir mürşidin yancağızına bağdaş kurmaktır. Ali Râmîtenî Hazretleri - Nakşibendiyye tarikatının kurucusu Bahâeddin Nakşibend, Ali Râmîtenî’nin halifelerinden Muhammed Baba Simmâsî’nin mürididir - şöyle buyurmuştur: "Allah adamlarının kalbleri, Hakk'ın nazargâhıdır. O kalblere girmiş olanlara da, o nazardan nasîb erişir."

Kişi sevdiğiyle beraberdir. Dünya ahiretin tarlası olduğu için burada nereye ne ekileceğini iyi bilmek, iyi seçmek lâzım. Bu seçimi kişinin tek başına yapabilmesi de son derece güçtür, herkes bahçeyi sever ama herkes gülden anlamaz. Bir bahçıvan lâzımdır. O hâlde yazımızı İbn Atâullah el-İskenderî Hazretlerinin şu öğüdüyle bitirelim: "Dünyaya sarılanları dost edinirsen, onlar seni tutup kendilerine çekerler; âhireti arayanları yoldaş edinirsen, onlar da seni alır Allah'a yönlendirirler."

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Aşkın mahiyetinde sebeplilik ilkesi

Antropomorfizm: Yunanca insan anlamına gelen, anthropos ve biçim, şekil anlamına gelen morphe sözcüklerinden türetilmiştir; genel olarak insana ait özelliklerin insan dışındaki varlıklara yüklenmesini ifade eder. A. Cevizci, Paradigma Felsefe Sözlüğünde “Antropomorfik” kavramını, faaliyetinden hareket ederek, dünyanın bir amaca göre düzenlenmiş olduğunu, bu düzenin düşünmeye, istemeye ve iradesini gerçekleştirmeye yetili bir varlığın eseri olduğunu, dünyanın doğaüstü bir varlık tarafından belli bir amaç için kurulduğu ya da yaratıldığını öne süren görüş olarak ifade eder.

İbn Sina’da, Yeni Platonculuk’dan aldığı ilham ile antropomorfik bir Tanrı tasarımından, bir mimar veya el sanatları işçisinden ziyade, yaratıcı bir kuvvet olarak tanrısallık düşüncesi mevcuttur. Aşkın Mahiyeti Hakkında kitabı, bu tanrısallığın, “ilk neden” olarak orada öylece var olan, “kendinde var olan” bir varlığı nitelemesini anlatma derdindedir. Başka bir yazıya saklayacağımız Fârâbî’de de olduğu gibi İbn Sina’da da Antik Yunan ile İslam düşüncesi arasındaki geçirgenlik keyif verici izlekler verir.

Sina, varlıkların sebebi olarak gördüğü Aşk Hakkında Risale'sinde, aşk’ın “Bir” olanın delili olduğu hakkındaki görüşlerini yedi bölümde dillendirir. Aşk ontolojik açıdan ele alınır ve varlıkla ilişkisi irdelenir. Bu bağlam İbn Sina’ya Felsefe ile ilişkilendirildiğinde daha net anlaşılmasını sağladığı alanı oluşturmaktadır. “Aşk”, “Âşık” ve “Maşuk” aslında hepsi varlığın mevcudundan kopanlardır diye ifade etmeye çalışır. Aşk, bütün varlığın esasıdır ve her şey ondan doğar. Aşk, Allah'ın varlığının bir delilidir. Varlık kavramı bir şeyin gerçekliğini ifade ederken; Aşk, şeyin gerçekliğini de ortaya koymaktadır!

Sina’nın aşkın varlıkların sebebi olarak anlattığı bu yedi bölüm şu şekildedir: Birinci fasıl; Her bir hüviyete aşk, kuvvetlerin sirayet etmiş olmasına dairdir. İkinci fasıl; canlı olmayan basit cevherlerde aşkın varlığı hakkındadır. Üçüncü fasıl; aşkın nebati suretlerde yani nebati nefislerdeki varlığına dair. Dördüncü fasıl: aşkın gıdalanabilme kuvvetine sahip olan varlıklarda gıdalanabilme kuvveti yönünden varlığına dairdir. Beşinci fasıl: Zariflerin ve gençlerin güzel yüzlere duyduğu aşk hakkındadır. Altıncı fasıl: İlahi nefslerin aşkı hakkındadır. Son fasıl ise; tüm bu fasılların hatimesidir.

İşin aslı: “Sudur” teorisi söz konusu olduğunda ilk akla gelen felsefî akım, Yeni Platonculuk’tur. Yeni-Platoncu metinler üzerinden İslam düşüncesine girmiş ve Fârâbî’nin katkılarıyla da İbn Sînâ’ya ulaşmıştır. Bu yüzden, “sudur” dâhilinde “Bir”e bakışı anlamak için, Plotinus’un ardından ikinci olarak Farabi irdelenmelidir. Biz sondan başlıyoruz gibi görünüyor olsak da sistematize etmesi bakımından en mahiri, en anlaşılır ifade şekli bu yedi maddeden de anlaşılacağı üzere İbn Sina’dır.

“Sebeplilik ilkesi”, Tanrı’nın varlığını var etmeye indirgememenin, yüce kutsamasıdır. Üzerine, hatta daha ziyade altına yeterli okumalar yapılırsa Panteizm’in de Tanrı’yı yüceltme derdinde olduğuna inandığım alt yapısının yeniden inşasına da anlam katabilir diye serbest düşünülebilir mi? Çok da yakışır!

O, vardır.

Ne var ise ondan taşmıştır.

Bu, yaratmaya kadri olmamasından değil ihtiyacı olmamasından, varlık amacı olmamasından, “varlık amacı” olmanın “tanrısallık” ile çelişkisinden kaynaklı bir “taşma” halidir.

Yani, varlık aktaran fail sebebin, varlık aktardığı sebepliden, daha öncelikli ve güçlü olması gerekir. Varlık veren, varlığa, varlık verdiği sebepliden daha layıktır da denilebilir. Bu da sebebin aktardığı varlık özelliğiyle sebepliye aktarılan varlık özelliğinin aynı ontolojik seviyede olmadığını gösterir. Sebep, sebepliden büyüktür. Bu İbn Sina’nın “sebeplilik ilkesi”nin oldukça sade ifade edilebilen formülü olarak kullanılabilir.

Sudur; dönüp dolaşıp gelinen “aşk” ile mevcud edilen varlığın vucud olan varlığa doğru, taşıp koptuğu yere doğru olan meylinin tanımı olarak mistik bir anlam kazanmıştır. Hele ki buradan sonrası başkaca bir mavi dünyadır. Felsefede, Antik Yunan boyunca ilerleyerek artan tinsel aşk’ın vardığı en son nokta budur. “Bir” kavramı, varlıkların “İlk varlık”a duydukları aşk maksadı ile pek çok filozof ve mutasavvıfı etkilemiştir.

Hülasa, “Sudur”un derdi “ilk neden”dir. Keza, Plotinus, Farabi ve İbn Sina’nın da…

“İlk neden” nedir?

İlk neden “Bir”dir ve akıldır.

“İlk var olan (mevcut) bütün diğer var olanların varlığının (vucud) ilk nedenidir. Varlığının yalnızca kendisini gerçekleştirmek için var olacağı bir maksat yoktur. Keza böyle olsa idi “ilk varlık” bu maksat için var olurdu ki o zaman da “ilk neden”(Tanrı) olamazdı."

Bu tanımlama İbn Sina’nın “Sebeplilik İlkesi”nin de zemin katıdır.

Var edilenin, kendiliğinden var olan; zaten var olan; kendinde var olan Tanrı ile aynı seviyede olamayacağı…

Olsa idi Tanrı’nın “acz” olacağı, gerçeğidir!

Bu tutar, Sina’nın O’na; benim Sina’ya aşkımın kaynağıdır!

Çünkü:

"Düşünmeden öğrenmek faydasız
Öğrenmeden düşünmek tehlikelidir."

Mavi Çınar
the.blue.gaia@gmail.com

Kopuk bağları tamir etmek ve hayata yeniden sarılmak

"Bir çöküntü başlar yaşamanda 
Her şeyin değersizleştiği an."
- Behçet Necatigil, Ölü Çizgi

"Peki kişi üzüntüsünün öyküsünü anlatmıyorsa? Aksine öyküsü onu anlatıyorsa?"
- Stephen Grosz, İncelenen Hayatlar

Bir vaka düşünelim. Ruh durumunuzda pek 'hayırlı gelişmeler' olmadığını düşünüyorsunuz ve biraz google'a biraz da çevrenize danışarak işi 'uzman'ına götürmeye karar veriyorsunuz. Yani bir 'hastalığı kabul' söz konusu, güzel. Siz hastasınız ama işin uzmanları çok uzun bir zaman önce size hasta demeyi literatürden kaldırmışlar, siz bir danışansınız artık. Neler olup bittiğini anlamadığınız için bir uzmanın karşısına geçecek, gerekirse filmlerdeki gibi uzanacak ve bol bol konuşacaksınız. Bazen de konuşmanıza gerek kalmayacak. Su bardağını tutuş şeklinizden, ayakkabı bağacıklarınızın vaziyetinden, bacak hareketlerinizden, yüzünüzün aldığı şekillerden ortaya çıkacak her şey. Danışanınız sizi her şartta dinleyecek. Hayatta en çok ihtiyacınız olan şeyi yapacak: başkası tarafından ve 'gerçekten' dinleneceksiniz.

Sayısız netice çıkabilir seanslardan ama özellikle üç netice, bahse konu kitapla da bağ kurabilmemiz için çok önemli. İlk netice, uzmanın ofisinden çıkarsınız ve yola adımınızı atar atmaz "ya bunlar benim vesveselerim, kafamın içinde işte, hallederiz zamanla, geçer..." gibi yorumlar olur. Yani işin tamamen kafanızın içinde ve tamamen ruhsal olduğunu düşünürsünüz. İkinci netice, "şu zamana kadar hiçbir şey yoktu, demek ki beynimde bir arıza oluştu ve bana sürekli farklı hissettiriyor" gibi ilkine benzer derecede tehlikeli bir hâle bürünürsünüz. Burada aynı zamanda beyninizin içinden "ilaç! ilaç! ilaç!" çığlıkları da yükselebilir... Gelelim üçüncü ve en önemli neticeye. Bu netice, sizin yapacağınız bir yorumdan çok işin uzmanının hayatınızı yeniden sizinle buluşturacağı (kopan bağları tamir edeceği) bir dönemin başlangıcıdır: Depresyon kafanın içinde olup bitenlerden çok hayatında ne olup bittiğiyle ilgili bir hastalık. Onu tetikleyen şeylere bak: kaygı, huzursuzluk, öfke, baskı, endişe. Peki bunlar nerelerde olur? Evde, okulda, ofiste, ailede, çevrede, mahallede, şehirde, ülkede. Kısacası beyninin dışında kalan her yerde ama beyninin de maruz kaldığı yerlerde.

Gazeteci-yazar Johann Hari'nin geçtiğimiz dönemde bağımlılık üzerine yaptığı TED konuşmasından (bağlantı) hatırlayanlar olabilir. Aslında bu konuşmasında Hari'nin bağ kurma, bağımlı olma ve bağlanma gibi meselelere ne kadar kafayı taktığı hemen anlaşılıyor. Nitekim Mayıs 2019'da Barış Engin Aksoy'un harikulade çevirisi ve Metis Yayınları'nın alıştığımız titizliğiyle bu meselelere meraklı olan okurlara çok kritik bir kitap "merhaba!" dedi. Bu merhaba, şimdilerde aynı tür kitaplarda sıkça görülen merhaba'lardan çok daha farklı. Tamamen gerçek hikâyelerden oluşan, o hikâyelerin peşine düşmesine vesile olan bilim insanlarından alınan işaretlerin aktarıldığı, bağların kopmasına neden olan şeylerle birlikte tamirin nasıl mümkün olabileceğinin anlatıldığı, komple 'iyileştirici' bir kitap Kaybolan Bağlar: Depresyonun Gerçek Nedenleri ve Beklenmedik Çözümler. Beni en çok etkileyen, meslekî anlamda bu işi yapmayan biri tarafından çok ciddi emeklerle ve dünyayı dolaşarak yazılmış olması. Evet bazı 'işleri' iş olarak görmeyip, insanın insana umut olabileceği meselesi dünyanın her yerinde yankı buluyor. Bu hem meraklı hem de okur olarak fevkalade memnuniyet verici.

Hari, bugün de çok konuşulan ve gittikçe de daha çok konuşulan kopuklukları dokuz neden olarak sıralamış: Anlamlı çalışmadan, diğer insanlardan, anlamlı değerlerden, çocukluk travmasından, statü ve saygıdan, doğal dünyadan, umutlu/güvenli bir gelecekten kopuk olmak sekiz neden. Dokuzuncu neden ise genlerin ve beyindeki değişimlerin gerçek payını içeriyor. Esasında yumruğu da bu bölüm vuruyor: "Yaşadığınız acının kökenini beyninizi parçalarına ayırarak anlayamazsınız. Bunun için televizyonunuzun ya da beyninizin aldığı sinyallere bakmanız gerekir. Depresyon ve kaygı "dokularda psikolojik sorunlardan önce gelen gerçek bir arıza bulunduğu için beyinde büyüyen bir tümör gibi değil," diyor Marc Lewis. "Öyle bir şey yok. Bunlar -dış dünyanın sebep olduğu sıkıntı ile beynin içindeki değişimler- el ele gidiyor.". Yaptığı ilk ve tek yemin töreni konuşmasında John F. Kennedy şöyle demişti: "Kendinize ülkem benim için ne yapabilir diye değil, ben ülkem için ne yapabilirim diye sorun.". Marc depresyonun kökenlerini ve bunların beyinle ilişkilerini son yirmi-otuz yılda bize öğretilenden daha isabetli bir şekilde düşünebilmek için, psikolog W. M. Mace'in yıllar önce JFK'den esinle söylediği bir şeyi bilmenin faydalı olacağını söylüyor: "Kendinize kafamın içinde ne var diye değil, kafam neyin içinde diye sorun."

İnsanların yaşamlarındaki bağlardaki kopuklukları fark edebilmeleri için her ne yaşıyorlarsa yaşasınlar bağlantıda kalmaları, yani sinyal alabilir vaziyette olmaları gerekiyor. Oysa ilaçlar hem bağlantıda kalma olasılığını hem de sinyal alabilecek zihin dinginliğini hırpalıyorlar. Hissedilmesi gerekenler hissedilmiyor, verilmesi gereken tepkiler verilmiyor. Özellikle bizim ülkemizde 'ağır kafa hapı' kullananlar için hep 'ölü gibi' tabiri kullanılır; eylemsiz, hissiz, tepkisiz. Zaten bir sürü bağ kopmuş ki o hâle gelinmiş, bir de hayatla olan bağ fiziksel ve ruhsal olarak ilaçlar vasıtasıyla koparıldığında iyileşme için ne beklenecek? Hari'nin sunduğu çözümler içinde bu anlamda en önemlisi insanlarla bağ kurmak. Topluma karışmak. Yanlış anlaşılmasın, sürüye değil topluma. Bir başkasının hikâyesine ortak olmaya, bir başkasının hayatıyla kendinden çıkmaya. Şu paragraflara çok dikkat: "En banal, en basmakalıp klişelerimizden birini düşünmeye başladım: Sen ol. Kendin ol. Birbirimize habire bunu söylüyoruz. Bununla ilgili memler paylaşıyoruz. Kafası karışık, canı sıkkın insanları cesaretlendirmek için bunu söylüyoruz. Şampuan şişelerimiz bile bize bunu söylüyor - çünkü sen buna değersin. Oysa bana depresyondan çıkmak istiyorsan sen olmamayı öğretiyorlardı. Kendin olma. Ne kadar değerli olduğuna saplanıp kalma. Bu kadar berbat hissetmenin bir sebebi sürekli kendini düşünmek zaten. Sen olma. Biz ol. Grubun parçası ol. Grubu buna değer hâle getir. Mutluluğun gerçek yolunun ego duvarlarımızı yıkmaktan, kendini başkalarının hikâyelerine bırakmaktan, onların hikâyelerinin seninkilere karışmasına izin vermekten, kimliğini birleştirmek, senin zaten hiçbir zaman sen -yalnız, kahraman, üzgün- olmadığını fark etmekten geçtiğini söylüyorlardı bana. Hayır, sen sen olma. Etrafındaki herkesle bağ kur, bağlantı içinde ol. Bütünün parçası ol. Kalabalığa hitap eden adam olmaya çalışma. Kalabalık olmaya çalış."

Milenyumun devasa bir yalan olduğu ortaya çıktığında 'sistemler' derhal devreye girmiş ve insanları oyalayacak, hatta hayatlarını koca bir illüzyona çevirecek yepyeni 'şeyler' üretmişlerdi. Bu şeylerin kronolojik bir listesi yapılacak olsa, son sırada büyük harflerle sosyal medya yazardı hiç şüphesiz. Yaşamadığımız o konforlu ve huzurlu hayatımızla Instagram'dayız. Çilesi çekilmemiş sahte bilgeliğimizle Twitter'dayız. Görünme ve onaylanma isteğimizle Facebook'tayız. Doğadan kopuşla birlikte sosyalleşme de farklı bir alana kaymış durumda. Bu alan komple dijital, bütünüyle çöplük. Hikâye denen mekanizma hepimizle dalga geçer gibi bizden bir anı istiyor ve bu anıyı yirmi dört saat içinde çöplüğüne gönderiyor. Zygmunt Bauman'ın tabiriyle "Iskarta Hayatlar" yaşamaya çoktan alıştık gibi görünüyor. Hari'nin sunduğu çözümler arasında bir sosyalleşme reçetesi bulunuyor. Doğal ortamla meşgul olmak konusunda Lisa'nın peşine düşüyor Hari. Onunla geçirdiği zamanın neticesinde şu öğüdü kulağına küpe ediyor: "Şehir içinde ufak bir çalılık alan bile olsa doğal ortamla meşgul olmanın farklı bir tarafı var... Toprakla yeniden bağlantı kuruyor, ufak tefek şeyleri fark ediyordum. Uçakların ve trafiğin sesini duymaz oluyorsun, aslında ne kadar ufak, ne kadar önemsiz olduğunu hissediyorsun. Orada sadece ben yoktum. Gökyüzü vardı. Güneş vardı... Mesele sadece ben değildim. Mesela sadece benim adaletsizliklerle mücadelem değildi. Burada daha büyük bir resim vardı ve benim yeniden o resmin parçası olmam gerekiyordu. Bahçedeki kaldırımda oturmuş ellerimi çiçek tarhına sokmuşken böyle hissediyordum."

Yine sosyalleşme bahsi için Bromley-by-Bow Merkezi'ne gidiyor Hari. Burada bir doktor olarak 'bilgi sahibi kişi' gibi davranmanın eğitimini alan Sam'le buluşuyor. Ondan duydukları, bir rahatsızlığı fark etmenin, onu anlatmanın ve sahiden dinleniyor olmanın önemini ortaya koyuyor: "Doktora düşen en önemli görev hastayı dinlemek. Bilhassa depreyon ve kaygı söz konusu olduğunda insanlara "Neyiniz var?" yerine "Sizin için önemli olan ne?" diye sormayı öğrendiğini söylüyor Sam. Bir çözüm bulmak istiyorsanız, depresyon veya kaygı yaşayan insanın hayatında neyin eksik olduğunu dinlemeniz ve o eksik olan şeye ulaşmalarına yardımcı olmanız gerekiyor."

Yeniden bağ kurmak üzerine Hari tarafından sunulan yedi çözüm (yahut başka türlü antidepresanlar) diğer insanlarla bağ kurmak ve sosyalleşme reçetesiyle başlıyor. Devamında anlamlı bir işle uğraşmak, anlamlı değerlerle yaşamak, duygu paylaşımından doğan sevinç ve kendine bağımlılığı aşmak, çocukluk travmasını kabul etmek ve aşmak, geleceği geri kazanmak şeklinde devam ediyor. Bir boşluğu doldurmak üzere yaşayan insanların anlamdan kopuk olduğunu, onların sadece bir şeylere sahip olmak (iyi bir kartvizit, lüks bir araba, konforlu bir ev) peşinde koşuşturduklarını söylüyor. Bu koşuşturmanın, insanların gerçekten anlam bulabilecekleri ve bağ kurabilecekleri şeylerle olan mesafeyi gittikçe açtığını, özellikle de ara sıra tatmin olan ve bazı hazlar yaşayan insanların içlerinin boşaldığını anlatıyor. Çünkü bunların hiçbiri kalıcı değil, değerli değil. Hepsi geçici ve insanın içiyle hiçbir irtibatı yok. Bir boşluğu doldurmak için sürekli başka boşluklarda salınan insan bir zaman geldiğinde malum sonla ve şu acımasız ama haklı sorularla karşılaşıyor: Ben ne yapıyorum? Yaptığım işle bağlantım ne? İçinde bulunduğum çevreye nasıl bir katkım var? Kendimi değersiz hissetmemin sebebi ne? Netice: Benim hayatımın bir anlamı yok!

Depresyon, vücudun verdiği bir tepki. Şuraya dikkat: "Depresyonun yaygın belirtilerinden biri 'gerçeklik kaybı' denilen şeydir. Yaptığınız hiçbir şeyin sahici ya da gerçek olmadığını hissetmeye başlamak.".Tıpkı Hari'nin kitabı yazma hikâyesinin başında anlattığı gibi, "duy beni!" diyor vücut. Bu acının, bu kederin, huzursuzluğun, endişenin bir kaynağı var. Kaygılı olmanın bir sebebi var. Şu mesajı iyi dinle, bu mesaj senin hayatını değiştirecek ve yeniden bağ kurmanı, hatta eskisinden daha sağlıklı olmanı sağlayacak. Dinle, duy! Hopkins Psychedelic Research'te gerçekleştirilen deneylerin yürütücüsü William A. Richards (Bill) şöyle diyor: "Depresyon bir nevi sınırlanmış bilinçtir. İnsanların kim olduklarını, neler yapabileceklerini unuttuklarını, takılıp kaldıklarını görebiliyorsun. Depresyonda olan pek çok insanın gözü çektiği acıdan, aldığı darbelerden, hissettiği hınçtan, yaşadığı başarısızlıklardan başka bir şey görmüyor. Mavi göğü, sarı yaprakları görmüyorlar."

Hari'nin özellikle ev, aile ve mahalle üzerine düşüncelerini çok değerli buldum. Ona göre insanların günler ilerledikçe kendilerini daha fazla yalnız hissetmelerinin altında, onların daima birlikte olmalarını sağlayan aile, mahalle gibi yapıların darmadağın olması yatıyor. "Kabilelerimizi dağıttık" diyor ve hepimizin "Acaba kendi başımıza yaşayabilecek miyiz?" sorusunun peşine düşen bir deneye kalkıştığını, sonucun aslında en başından belli olduğunu söylüyor: "Bizden önce insanlar için ev topluluk demekti - etrafımızdaki insanların oluşturduğu sıkı ağ, bir kabile. Bu kaybolmuş durumda. Ev hissimiz öylesine zayıfladı ki artık aidiyet ihtiyacımızı karşılamıyor. O yüzden evimizdeyken bile ev özlemi çekiyoruz."

Kaybolan Bağlar, hayatında hep bir şeylerin yarım olduğunu hissedenlere, her olumsuzlukta kendisini ya da çevresini suçlamaya hazır olanlara, yapıp ettiklerinde anlam ve değer eksikliği yaşayanlara, geleceğe dair sürekli plan yapan ve dolayısıyla kaygıyla yaşayanlara çok önemli şeyler söylüyor. O bezginliklerin, sancıların, uykusuzlukların ya da uyuşuklukların altında yatanı bulup çıkarmayı, o çıkanlarla yeniden bağ kurmak gerektiğini hatırlatıyor: "Bulantınıza ihtiyacınız var. Çektiğiniz acıya ihtiyacınız var. Bir mesaj bu, bu mesajı dinlemeniz gerekiyor. Kaynağını görmemizin tek yolu o acıyı dinlemekten geçiyor - ancak o zaman, gerçek nedenlerini görebildiğimizde o acının üstesinden gelebileceğiz."

Not: Hari, kitabı yazmasına vesile olan sebeplerden bahsederken iki kitabın üzerinde özellikle duruyor. İlki Joanna Moncrieff'in İlaçla Tedavi Efsanesi. İkincisi Stephen Grosz'un İncelenen Hayatlar'ı. İlgilerinize...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf