Marifet kaygısı ile geçen bir ömür: Aziz

Bir romanda olaylar değil düşünceler öne çıktığında ve üslup da kendisine özgü ruh halini dayattığında o kitapla ilgili yazmak riskli olmaya başlıyor ve zaten iyi bir edebiyat metni her türlü özetleme gayretinin elinden kayıp gidiyor. Bu tür tehlikeleri göze alıyorsak en azından kitabın yarattığı ruh haline yaklaşmalıyız. Yazarın aklına girmeyi kastetmiyoruz kuşkusuz. Bu mümkün olmadığı gibi gerekli de değil. Öbür yandan yazarların kahramanlarını neredeyse laboratuvar ortamında test ettiklerini, onların içine itildikleri koşullardaki hallerine yoğunlaşmaya çalıştıklarını da ekleyebilir, hatta belki biraz ileri giderek bu laboratuvarda kendilerini seyrettiklerini de söyleyebiliriz.

İradesizlik

Kıyamet Emeklisi’nin bende neden başka tasavvufi anlatıları değil de Terrence Malick’in A Hidden Life isimli filmini hatırlattığı üzerine düşündüm. Filmde orduya katıldığında kilisenin nasihatleri hilafına Hitler’e yemin etmemekte ısrar eden Franz Jägerstätter isimli, Avusturyalı, koyu Katolik bir köylünün hikâyesi anlatılıyor. Film Jägerstätter’in idam edilene dek cezaevinden eve gönderdiği mektupları eşliğinde yürüyor. Kişinin inancının ona hâkim olması da diyebiliriz buna. Belki filmle roman arasındaki benzerlik doğanın ve içselliğin birbirine karışmasında, Ayçukuru’ndaki yaşantıda yatıyordur. Buna karşın Kıyamet Emeklisi’nin kahramanı Aziz, Jägerstätter’in aksine hiçbir şekilde iradesiyle tutum alan, kendisini öne atan birisi değil. Nereye çekiştiriliyorsa oraya gidiyor, kimseyle doğrudan çekişmiyor, farklı olduğuna dair sezişle kendini gizlemeye çalışıyor.

“Aziz kimse hakkında çok da iyi düşünceleri olmamasına ama menfi düşündüğünden de çok kolay vazgeçecek yapıda olmasına rağmen hep geçimli olmaya ve kendini de orta yolda göstermeye çalışırdı. İnsanların dikkatini çekmek en korktuğu şeydi. Her insandan ayrı ayrı dedektiflermiş gibi çekiniyor, en suya sabuna dokunmaz kimsenin bile suyuna gitmeye çalışıyordu. Bu yüzden takındığı bir ifadesi, konuşma şekli, hatta kelimeleri ve davranış kalıpları vardı. (...) Kendini belli etmek, en haklı ve ince olduğun konuda bile çekişme demekti.” (Cilt 1, s. 328)

Aziz’in farkında olduğu tek şey farklı olduğu bilgisi ve farklılığın gizlenmesi gerektiği, toplumun içinde kaybolmak gerektiği, göze batmamak gerektiği. Ama bu farklılık tanımlanmış bir şey de değil doğal olarak. Bir ruh durumu diyebiliriz belki. Tıpkı evliyaların iç dünyalarına dair bir şeyler yazmanın güçlüğü gibi, bu tür yaşantıların dile getirilemeyişi gibi burada da aynı duvarla karşılaşıyoruz. Hatta daha beteriyle; bir menakıb yazarı şeyhini anlatmak onun seyri sülukunu serdetmek istiyordur ama burada imkânsızlığın kendine özgü hikâyesi serdediliyor. Örtülü olan dillendiriliyor.

Kimsesizlik

Bu tamamen özel türdeki kişiliği anlatmak ancak neredeyse laboratuvar koşullarında büyümüş bir kişiyle mümkün. Şule Gürbüz aile, sosyal çevre gibi bağlantılardan arınmış bir kahraman yaratmayı tercih etmiş. Yani kimsesiz bir kişilik. Evden kaçmasıyla çocukluğundan itibaren başlayan ailesizlik, anne ve babasının ani ölümleriyle perçinleniyor. Önce Hilmi Baba’nın, ardından da gençlik yıllarında Kemaleddin Efendi’nin hamisi haline gelişleriyle Aziz’in ailesiyle bağları ortadan kalkıyor. Ailesizliğe, okulu bırakmaya, Hilmi Baba tekkesinde yaşamaya başlamasıyla birlikte toplumsal dışlanmışlık da ekleniyor ve giderek zamanın dışında bir kahramanla karşı karşıya kalıyoruz.

Kişiyi toplumla bağlayan her bir bağlantı özenle birer birer kopartıldığında dünya ve ülkede olan bitenler görüş ufkunun tamamen dışında kalıyor. Bu durumda da okulu yarıda bırakmasının ardından devletle gerçek tek karşılaşması gecikmiş de olsa askere gitmek ve orada da kendini saklamak, duruma uyuma sağlamaya çalışmak oluyor. Aziz ile aynı yıllarda doğduğunuzu fark ettiğinizde bu bağlardan arınmışlığın ne kadar şiddetli olduğunu idrak edebiliyorsunuz. Ülkede olanların bu derece dışında kalabilmek ancak böylesine özel bir durum sayesinde mümkün olabilirdi. Zaten yazar böyle birisinin içselliği ile ilgileniyor; toplumsal ilişkiler, toplumun veya ülkenin gidişatı metnin dışında kalıyor.

Aziz’in istençten yoksunluğu düşünüldüğünde kendisinden beklenmeyecek ölçüde becerikli, dayanıklı oluşunu da eklemeliyiz. Çekiştirildiği her yere gidiyor, “istemiyorum” veya “bunu istiyorum” diyemiyor ama ayı bakıcılığı dahil başına sarılan her işin üstesinden mükemmelen geliyor ve insanların kötülüğünden adeta başının üzerindeki bir hale sayesinde uzak kalmayı başarıyor. Hiçbir kötülük ona ulaşamıyor. Bu anlamda doğa ile, onun zorluklarıyla baş edebilen Aziz’in insanlardan çok doğaya yakın olduğunu söyleyebiliriz. Yakınmıyor, sızlanmıyor, insanlarla olanlar dışındaki her zorluğu aşabiliyor.

“Aziz ağaçları ve taşları bile tedirgin ve müteyakkız görüyordu, yerin örtüsü bile tedirgin ve kaygandı, kedi bile kulağı ve kuyruğu ile tetikteydi, suların akışı bir gitme rahatlığıydı, nasıl olsa işte akıyor gidiyor, handiyse bitiyorum, varacağım yerin yolundayım, artık kimi neyi sularsam hükmünde iken insan, işte şu insan bütün bunların sahibi olduğu zannı ve muhkemliği ile dağa baksa dağa söylüyor, birbiri üstüne yığılı taş duvarların yanından onu ilk oraya koyan olarak geçiyor, hiçbir şeyin yapışmadığı kadar dünyaya zamklanıyordu. Dünya bu zamktan kurtulmak için her sabah, her akşam rüzgârlarla silkiniyor, yağmurlarla yıkanıyor, karla ovunuyor, titriyor, ilk hali ile yalnız, mağrur, sessiz olacağı zamanı bekliyordu.” (Cilt 1 s. 334)

Doğa ile ilgili ne yapabileceği daha çocukken iliklerine işlemiş ama insanlarla ilişkilerinde ise öyle değil. Orada daima bir rahatsızlık, bir sakillik, bir beceriksizlik mevcut. Aziz’deki yaşama becerisi ile istençsizlik bir arada bulunabiliyor. Neredeyse istençsizliği ile güçlüklerin arasından sızıp geçiyor. Duyarlılığı kendi içselliğine gömülme ve doğaya yaklaşma dışında bir şeye el vermiyor. Fakat metinde “doğal insan” da “dünyanın yerlisi” de hakikate uzak olup olmamanın terazisine vuruluyor.

“İşte dünyanın yerlisi, oynanmamışı, oynanamayanı da geçiyor, işte o peygamberlerin sözünü geçiremediği adam kös kös evine gidiyor ama kös de değil, aslında doğal hali bu, kimse ona kızmasın, o da kimseye kızmıyor aslında bazen sadece düşündüğünden az bir kazanca yüzü asılıyor, o da uzun sürmüyor yüzü genelde öyle, sevindiğinde de sevinç ürküp yanına yanaşamıyor, kazancı bile ona uzaktan atıyor, o da tutup cebine koyuyor, yüzü daha az asık ama yine de ikna olmamış, hiçbir şeye ikna olmamış. Cuma namazında da aynı cenaze töreninde de, hastanede kollarını bacaklarını kestiklerinde de sesi değişmiyor. Dağ dedikleri bu mu yoksa? Öldüğünde de umursamayan belki kırışmış yüzü ile şöyle bir yukarı bakan ve olmuşu olacağı ne beğenen ne beğenmeyen, işte gerçek insan... Suçu bilmese de idamları en önde izleyen, dikkatini de asılana değil, cellada veren insan, doğal insan.” (Cilt 2, s. 253)

Örnekler çoğaltılabilir ama Aziz’in “dünyanın yerlisi” ile mesafesi de tıpkı diğer mesafeler gibi asli görünüyor. Yani başka arayış romanlarında “Anadolu insanı”na yakıştırılan sahihlik, hakikilik, vb. özellikler Aziz’in ufkunun dışında kalıyor. Buradan bakıldığında Anadolulu ya da büyük kentli olsun, herkes Aziz’in ruh dünyasının aynı kutbunda, “onlar” kutbunda toplanıyor.

Parantez

Dünyanın parantez içine alındığı böyle bir metinde herkes Aziz’in aşamalarının bir göstergesinden ve ona cevaplardan ibaret. Karısı ve çocukları da masivanın bir parçası. Her birinin kişilikleri Aziz’de olanın geçirimliliği nispetinde anlatılmaya değer. Dünyanın parantez içine alınışı, olanların da başka bir zamana ait oluşu gibi bir yanılsamaya yol açıyor. Bu durumda olanların hiçbiri belirleyiciliğin damgasını taşıyamıyor. Paranteze alınmış dünyada herhangi bir insanın kişiliğini belirleyen en önemli unsurlardan biri olan cinsellik de parantez içinde. Bir çocuğun adım adım büyüdüğünü, ergenliğini, gençliğini, orta yaşlarını görüyoruz ama cinsellikle ilgili hiçbir unsurla, bedenin hiçbir ayartısı ile karşılaşmıyoruz. Böylece kitap tamamen Aziz’in marifet arayışına odaklı hale geliyor; öyle ki, evlilik gibi bir karar bile hayatın mecburi bir aşamasıymışçasına gerçekleşiyor. Kiminle evlenileceği de çok önemli değil, en nihayetinde Amiş Efendi’nin ünlü sözleriyle “olan olmuştur, olacak olan da olmuştur”.

Aziz’in çocukları da neredeyse onun gibi dünya tarafından ayartılmaktan uzaklar, arkadaşlarından ve çevrelerinden etkilenmiyorlar, büyük sorunlar çıkartmıyorlar, mevcut modaların hiçbirine kapılmıyorlar, önemli bir sapma göstermiyorlar. Aziz’in çevresinde dünya ile bir ilişkisi, dünya tarafından ayartılmaya, en azından komşularla ilişkilere açık olan tek kişi karısı Tevhide. O da elbette böyle bir kocayla yaşamaktan şikâyetçi ise de bu şikâyetler ve rahatsızlıklar Aziz için yok mesabesinde.

“Tahmin ediyordu ki hikâye sahibi olmak acımasız olmak demektir. Vicdan, hikâyeye hemen bir son verir çünkü. Yolu parmağı ile gösterir ve hikâye biter. Zihinde başlayıp biter, yola bile çıkamaz, ayakkabısını bile giyemez.” (cilt 2, s. 199)

Dışarıda

Böylece dünyadan arındırılmış kişiliğin salt iç dünyasıyla karşı karşıyayız. Zamanımızın bir azizinin nasıl biri olacağı ile yani. Kişisel çıkardan da kendini gösterme telaşından da arınmış azizin istenç yoksunluğu neredeyse mutlak; Aziz’in tek istenci marifetin gerçekliğini açığa çıkartmak ve kendi marifet yatkınlığını gizlemek.

Toplumsallığın dışında, dışarıda kalış tasavvuf çevrelerine mesafede de kendisini gösteriyor. Sığındığı Hilmi Baba’nın tekkesinde de, oradan kopartıldığında yerleştirildiği Kemaleddin Efendi’nin tekkesinde de gerçek anlamda bir mürit olduğunu söylemek zor. Gerçekten bağlandığı, mürşit bellediği Hilmi Baba’nın manevi ağırlığı haricinde herhangi bir yapı ya da tarikatla, benzer bir organizmayla da gerçek bir ilişki kurmuyor Aziz.

“Erzurum cildi”ne bakıldığında Hilmi Baba tekkesinde de, Kemaleddin Efendi çevresinde de onun tarikat organizması dışında kaldığını söylemek mümkün. Hilmi Baba ile ilişkisi tarikat organizması üzerinden değil, bireysel bir bağlantı ile yürüyorken, Kemaleddin Efendi’nin onu gönderdiği buhran tecrübesinde dahi tarikat içi tabiiyet diye bir şey gerçek anlamda söz konusu değil. Aziz her yerde kendi ruh haliyle, kendi ruhsal aşamalarıyla bir hayalet gibi yaşıyor. “İstanbul cildi”nde de tasavvuf çevrelerinin bütünüyle dışında olduğu gibi müesses dinî kurumlar dahi manzaranın dışında kalıyor.

“... alim ve sofu el birliği ile tanrıyı görünmez bulunmaz dahası kendini sezdirmez yere koymuş ya da tümden kaldırmış ve bu heyulalar yüzünden ya yok sayılıyor ya varlığı artık varlık denemeyecek temas edilemez halde duruyordu. Aziz bu heyulaları kendine anlatılanlar, müesses dinin devletleşmiş binalarının arkasında görünmez olmuş yeşillik, sanki her şeyi söyleyip atlanan bir özne, sanatın ve şiirin arkasındaki mana kadar heyula buluyordu.” (cilt 2, s.317)

Yazar böyle bir kişiliğin herhangi bir tasavvufi çevrenin dışında içselliğini ve arayışını nasıl sürdürdüğünü aramak isterken, asıl olan doğuştan gelen, kişinin daha dünyaya geldiğinde kendisiyle birlikte bulduğu içselliğin hikâyesi oluyor. Ama tabii ki cevher işlenmek ve derinleştirilmek zorunda. Aksi halde farkına varılan cevherin bir başına bir anlamı yok.

“Herkes aydınlığı ve cevheri kendi bulmak, bulmak da değil, bizzat oluşturmak zorunda, mürşit ya da her ne ise dışarıdan geleceğini umduğun her yardım aslında bunun böyle olamayacağını başına vura vura sana anlatıyor. Kendin oluşturursan kendin de, tevhit de, vahdet de her ne ise o olabiliyor, yoksa hiçbir şey.” (cilt 2, s.347)

Bir mürşide bağlı olmaksızın “marifet” gayretinin ne gibi ruhsal, hatta dinsel tehlikeler içerdiğini, böyle bir gayretin hiç de tavsiye edilmediğini hatırladığımızda Aziz’in bir başınalığını daha açık idrak edebiliyoruz. Yani olan biten ne kadar zaman dışı görünüyorsa arayışın biçimi de o kadar çağdaş. Nihayetinde Aziz’in arayışı ya da derdi tamamen tekil ve bireysel gelişiyor; hiçbir kanalla birleşmiyor, birleşip dönüşmüyor. Bu anlamda da geleneksel olmadığı gibi tam da modern bir zemine, hatta “zamanın ruhu”nun üzerine oturuyor.

Gayrisahih

Hilmi Baba ile ilgili hatıraların dışında Aziz’in akıl danıştığı hiç kimse yok. Tabii İstanbul’daki başlıca dayanağı Nuhu Bey hariç. İstanbul’da Aziz’e kol kanat geren, onu işe yerleştiren, hatta bir gelin adayı bulup evlendiren kitabın merkezî karakterlerinden Nuhu Bey’in konumu ise daha çok gayrisahih oluşun işareti gibi duruyor. Kitapta Aziz’den sonra geçmişi gayet ayrıntılı biçimde anlatılan tek kişi de Nuhu Bey zaten. Taşralı Nuhu’nun olmamışlığı ve zorlamalığı Aziz’in başkalığını öne çıkartmanın bir başka vesilesi gibi de görülebilir. Tabii Aziz de taşralı ama kitabın hatırı sayılır bir bölümüne yayılan Nuhu’nun asılsızlığı, hevesleri, İstanbul’daki kültür ortamlarında, hatta Bodrum’daki çevrelerde kendisine bir yer bulamayışı, oradan oraya atlayan ilgileri ve nihayet kendini bir mürşit kıvamında görmeye başlamasına taşralılığı reddi ama yine de ondan kurtulamayışı damga vuruyor. Buna karşın haliyle Aziz’in taşralı olmakla, İstanbul’da kendisini göstermekle ilgili meseleleri yok. Hilmi Baba sahihliğin, Nuhu gayrisahihliğin kutupları gibi görünürken gayrisahihliğin bu kadar “tipik” ve bu anlamda öngörülebilir oluşu asılsızlığın derinliğini gölgeliyor olabilir mi? Ya da başka bir deyişle gayrisahihlik bu kadar sahih olmak zorunda mıdır?

“Nuhu birden değişmedi, yavaş yavaş da değişmedi, belki hiç değişmedi. Muhtemelen pek çok kimse gibi o da bir kılıf arıyordu kendine ve bunun güzel bir yılan derisi olduğunu düşünüyordu ama bir salyangoz kabuğu buldu ona girdi. Salyangoz mu değil mi bilemeden, sığdı mı sığmadı mı bilemeden hem de. Ama kabuğunu ömür boyu savundu, hem salyangozluğu övdü.” (cilt 2, s. 87)

Marifet

Marifetin ne olup olmadığı üzerine kalem oynatmak doğal olarak bu yazının haddi de değil, işi de değil ama kitabın merkezî kavramlarından birisine dair bir iki satır yazmadan olmayacak. Kuşeyrî’den, Serrâc’a kadar tasavvuf külliyatı bu kavramın niteliği ile ilgili tartışmalarla dolu. Kalp gözüyle, ilahi gerçekleri görmek, Allah’ı sıfatlarıyla tanıyabilmek, Tanrı’nın kalbe doğması, gönlün Tanrı ile geçirdiği zaman, hatta Tanrı’yı, Hakk’ı bilmek gibi pek çok tanımlama ve haliyle bu tanımlamalar çerçevesinde büyük bir tartışma mevcut. Sünni tasavvuf çevrelerinde tartışmadan çıkış genellikle marifetin Allah’ın bilinemeyeceği bilgisine ulaşmak demek olduğu vargısıyla nihayetleniyor. Romanda Kemaleddin Efendi’nin Aziz’in gayretlerine yanıtı meselenin diğer kutbunu gösteriyor: “Oğlum, arıyorsan bile bulup da n’apacaksın ha bulup da n’apacaksın?”

“Kemaleddin Efendi’den duyduğu insanın cüz’iliği ve önemsizliği, püf dense uçacaklığı ile Baba’nın insanı merkeze koyuşundaki, “O her şeydir” deyişindeki her’i kavrayamıyordu.” (cilt 1, s. 324)

Böylece Hilmi Baba’nın ve Kemaleddin Efendi’nin olmak üzere iki farklı tutumla, daha doğrusu birbirine tamamen zıt iki tasavvuf geleneği ile karşı karşıyayız. Kemaleddin Efendi’nin kapalı, soğuk, marifete de, cezbeye de alan açmayan Sünni çizgisi düşünüldüğünde bu iki tarzdan hangisinin daha çekici olabileceği gayet açık. Kemaleddin Efendi’nin tarzı Aziz’in zihin dünyasında epey gerilerde ve oldukça solgun kalıyor. Tabii Kemaleddin Efendi’nin tutumu gayrisahih falan değil, o tamamen başka ve aslında çoğunluk olan bakış açısını temsil ediyor. İnsan her ikisi de aynı tasavvufi gelenekten gelen ama meşrepleri farklı iki kişi arasında kalmanın nasıl olabileceğini veya ilham alınan kişinin Kemaleddin Efendi olması durumunda insanın önemsizliği bağlamında iç dünyanın veya kitaptaki tartışmanın nasıl şekilleneceğini düşünmeden edemiyor. Her neyse, sonuçta marifet Hilmi Baba’nın hatırası ile bağlantılı.

“Hiçbir şeye tutkun değildi gerçi. İçinde bir tutkuya ait şey Baba’ya ve oradaki tüm yaşamına ait süre ve o sürenin yaşamına dahil ettiği marifet kokusuydu sadece.” (cilt 2, s. 466)

Nihayetinde marifet kaygısı ile geçen bir ömrün değeri tartılamaz, hesaba vurulamaz kalacaktır. Metin bu tartılamazlığın etrafında geziniyor. Aziz kendisine böyle bir görünün bahşedildiğine inancını sonunda kadar koruyor. “Marifet kokusu” kişisel çabadan çok zaten bahşedilmiş bir tohum.

“Şimdi bunu o bilmese de Aziz onu içine almış, onunla devamdaydı. İçinde tutuşup duran bir marifet özlemi, marifet kokusunun özlemi vardı. Hayatını o kokuyu arayarak bazen bularak bazen kaybederek ama o koku ile onun etrafında geçirmek istiyordu.” (cilt 2, s. 171)

Bu gayrete eşlik eden iç söyleşinin sürdürdüğü aldatıcı benliklerle tartışma ta en sona kadar bitmiyor. Zaten marifet birbiri ardına sıralanan benlikleri aşarak onları susturarak mümkün oluyor. Mürşidin yokluğunda bütün iç muhasebe, tartışma ve hatta sohbet bu aldatıcı benliklerle yürüyor. Hatta belki de Aziz’in muhatapları sadece bu benlikler oluyor. Bu benliklerden en güçlüsü, en ayartıcısı “Kemal”, kişiyi hep yücelten ona mazeretler bulan, kişiyi pohpohlayan “Kemal”.

“Kemal sık sık onun asılı tasvirini ona göstererek kendini beğenmesini sağlamaya çalışıyor, Aziz’in resmi bir tasvir olduysam bir yere asılmayı hak eden, ben neyimi nerede nasıl kaybettim de buna layık görüldüm, diye içi içini yiyor, Kemal şiddetle dünyada da hak ettiğini bulanların örnekleri ile kafasını şişiriyor, anlamadığı isimleri sayıp duruyordu. (...) İnsansın, kendinden daha ne umuyorsun, ihtiyar kadını yemedin doyurdun, bildiğin bütün azizler bundan fazlası asla değildir.” (cilt 1, s. 344)

Ayçukuru

Erzurum civarındaki Ayçukuru köyündeki halvet deneyimi bana kalırsa kitabın en önemli bölümlerinden birisi. Neredeyse terk edilmiş köyde kışı bir başına geçirmek, her ne kadar Kemaleddin Efendi’nin buyruğu ile gerçekleşiyorsa da yine bireysel bir doğa tecrübesi haline geliyor. Genelde halvete çekilme gibi uygulamalarda talibin sık sık denetlenmesi, neyi nasıl yaptığının takibe alınması geçerli olsa da Aziz’de bunların hiçbiri söz konusu değil. Bu durumda halvet zikirden, namazdan uzakta neredeyse hayatta kalmakla bağlantılı hale gelen bir doğa deneyimine dönüşüyor. Aziz çocukluğunda da çobanlık yapmış, yaylaya çıkmış birisi olarak buna yabancı değil, hatta doğada insanlar arasında olduğundan çok daha rahat hareket edebiliyor.

“Aziz kışı kendine bir kavuk, bir destar gibi görüyordu. Havanın sertliği ve kıpırdatmazlığı ona teselli idi. Sakatmış da yürüyemiyormuş, dilsiz de konuşamıyormuş gibi bedeninde taşıdığı, başkasının merhamet ettiği bir alilliği o gizli bir lütuf gibi taşıyor ama merhamet eden gördü mü hemen merhamet görmeyi hak edenin çehre ve bedenine hatta sözlerine dökülüveriyordu. (...) Kıvamı cıvık olmayan, ağlayıp sızlamayan, derdin ve başkalığın aşırı sertleştirdiği ve kendi üstüne yazılanı başkasına ihale etmeye çalışmayan kabullenilmiş, yumuşak acının tahammüllü ve olgun bir nişanesi olmak daha doğrusu öyle görünmekti.” (cilt 1, s. 332)

Yine de bu deneyim romanın merkezi dönüştürücü ânı gibi görünmüyor. Hatta dönüşüm ânı fikri kitaba son derece uzak. Her şeyin damla damla birikmesi gerekiyor. Nasıl “İstanbul cildi”nin zirvesini kesin kararla halvete çekilmek oluşturuyorsa “Erzurum Cildi”nin zirvesini de Ayçukuru köyü oluşturuyor. Ayçukuru’ndaki buhran Aziz’in kendi kararı ve istemiyle gerçekleşmiyorken İstanbul’daki tamamen kendi kararı ve artık burada derin biçimde suskunlaşılıyor, marifete ulaşma gayretinin zorunlu eşlikçisi suskunluk oluyor.

“O dünyaya, tabiat kanunlarına, mezarlıklara, servilere, her olana, olmuşa ve olacak olana başka bakanların bakışına karışmak istiyorum. Dünyaya küsenlerden ayrılmak istiyorum, her ezilene, ölene, yitene, düşene vah diyenlerden uzakta durmak, bunlara hatta tebessüm etmek istiyorum, anlar olmak istiyorum kısaca, sezerek de olsa, bilerek değil, işte anlayarak, aşina olarak, anlama içime doğsun aksın ve ben onunla bir olayım istiyorum.” (cilt 2, s. 247)

Doku

Açıkçası Şule Gürbüz’ün iki ciltlik yeni bir roman yazdığını öğrendiğimde önceki romanlarından bildiğimiz, hükmü okuyucuya bırakmayan, biraz üstten ve sıkı dokulu üslubuyla, bir okur olarak bu 925 sayfanın üstesinden nasıl geleceğimize dair endişelerim olmuştu. Tabiidir ki her gerçek edebiyat metni gibi Kıyamet Emeklisi’ni okumak da aceleye gelmiyor, arada bir soluklanmak gerekiyor, hatta bazen metinden uzaklaşmak, sonra yine dönmek gerekiyor. Hatta kitap nihayet bittiğinde düşünmeye devam etmek gerekiyor.

Yazı boyunca fazlasıyla alıntı yapmak zorunda kaldık, bu tür metinlerin kokusunu vermek ancak kendilerinden parçalarla mümkün. Her alıntı bağlam dışında kullanıldığında metne dair algımızın bozulması gibi bir tehlikeyi barındırıyorsa da iyi bir kitap gerçekte sıkı dokunmuştur; yani kitabın herhangi bir parçası bizi kitabın tamamının yarattığı ruh haline götürebildiği gibi herhangi bir parçasının ya da hatta hatırı sayılır bir bölümünün silinmesi de kitabın yaratacağı etkiyi değiştirmez, kitaptan bir şey eksiltmez. O zaman kitaptan son bir alıntıyla bitireyim.

“Acaba sadece bulan değil de bulamayanın da yola çıkışından bir şey çıkmaz mı? Yokluğu seyrede seyrede bir varlığı seziş olamaz mı?” (cilt 2, s. 333)

Ömer F. Oyal
twitter.com/omerfoyal
* Bu yazı daha önce K24'te yayınlanmıştır.

Kendini bulmaya çalışma sancısı

"Dal kendi içine, koş kendi kendinin peşinden, bul onu, bul kendini, bul ruhunu, bul, sev, bil, an, gör, kendi içinde gör Allah'ını. Kendine dön, kendine bak, kendine gel."

- Peyami Safa (Yalnızız)

"Nefsini bilen Rabbini bilir."
- Hadis-i Şerif

"Nefsinde olanı bilmeyen Rabbini nasıl bilebilir?"
- Ebû Saîd el-Harrâz

"İnsanlar da işte burada ya da işte şurada demeyecekler çünkü Tanrı'nın egemenliği içinizdedir."
- İncil

Kendini aramanın, kendini bulmaya çalışma sancısının, boşa bir arayış gibi gelen debelenmenin, ciğere oturan o bıçak saplantısının kelimelere dökülmüş hâli Zamanın Farkında. Allah Allah diyerek, bir satır okuyup uzaklara dalarak, kıt akıllıyız biz ya Hû, bize de buldur kendimizi, yolumuzu diye dua ede ede okumaya çalıştık.

Kitap adını, içerisindeki beş hikâyeden (hikâyeden öte bir tür benim için) en sonuncusunun başlığından almakta. Çağdaş Türk edebiyatının zaman mefhumu üzerine söz söyleyebilen nadide yazarlarındandır Şule Gürbüz. Bir mekanik saat ustası olmasının onu böylesi derin fikirlere ulaştırdığını düşünmekteyim. Şule Gürbüz bence Türkiye'nin yaşayan yedi harikasından biridir. Türk aydınının ondan öğreneceği çok şey var. Felsefe, dil, sanat, zanaat nasıl birbiriyle bağlanır kitaplarında görebiliriz. Biz sade vatandaşların da insanlığın bir üyesi olarak düşünmeye meyilli olduğumuzu alt metinlerde okuruz.

Şule Gürbüz'ün saat ustalığına bu kadar önem atfetmemin sebebi, insanlık tarihinde de insanı düşünmeye götüren ellerini kullandığı bilgisidir. Zanaatın önemini anlatmaya kendini adamış Gary Rogowski; çok uzun zaman önce, düşünmeyi ellerimizi kullanarak öğrendik, düşüne düşüne ellerimizi kullanmaya başlamadık, der. Zanaatın bizi insan yapan şey olduğunu belirtir ve yalnız değildir. Chicago Üniversitesi'nden Matthew Crawford da bir yandan motosiklet tamir ederken, bir yandan modern dünyada anlam ve değer üzerine felsefi metinler yazmaktadır. Her şeyin geçici olduğu, hele ki geçiciliği de atlayıp yerine bir anda gelip geçmenin geldiği modern dünyada, bizi insan yapan şeyler, kendini bilmek, iç yolculuklar üzerine söylenecek sözlerin olması çok değerli.

Kitapta yer alan beş farklı öyküde nefsimizin türlü türlü bozukluklarını okuyoruz. Öyle bir okuyuş ki gafil benliğimizden haberdar ediyor bizi. Müzik Hocası'nda karakterimizin kulak kesildiği adam "I've been waiting here for so long and all this time has passed me by" diyor. Karakterin inatla ve kibirle hayalindeki kişi olmak için yapması gerekenleri yapamamasını, yapabilenlere kıskançlıkla bakmasını ironik bir cümle halinde, hayat bir oyalanmadan ibaretin gavurcası şeklinde buluyoruz bu cümlede. Arayışın onu üç paralık ettiğini söylüyor. Satırlar boyunca karakterin bir türlü kendinin ne olduğunu bulamadığı sancısını yaşamamıza rağmen, aslında ne olmadığını bulduğunun sonucuna varıyoruz. Yaşadığı şey, dünyaya dair az buçuk bir şeyleri fark edenlerle, kendinin ne olduğunu zerrece umursamayanlar arasında bir kalakalmışlık hissi. Bu his içinde mükemmeliyetçilik, kibir, kıskançlık gibi çok insani, çok bizden bir hal var.

Şule Gürbüz'ün teknik olarak yaptığı ciğerleri cendereye sokan bir hissettirme. Şiirle ilgili şu söyledikleri nasıl da rahatsız ediyor.

"Şiir sevilmez ki, öyle duyulur, öyle bakılır, hastalanılır, zehirlenilir, ölünür. Şiir sonunda öldürür."

Bu eserinde de diğer eserlerinde olduğu gibi başka kitaplara, başka şairlere, yazarlara, filozoflara, alimlere, erenlere kapı aralarsınız.

"Her şey yerlerde,1982 yılına ait bir gazete bile hala düştüğü yerdeydi. O oraya düştüğü vakit Edip Cansever sağdı."

"İnsanın ömrü herhalde bu yüzden uzun, bir halt ettiğinden değil, ne halt olduğunu on- on beş senede bir anlamasından."

Bu cümlelerdeki zaman anlatımı harika değil mi?

"Ama bir yandan nefes alıp verişler bir türlü bitmiyor. Bu ıstırap bitmiyor."

Bu cümle Lucifer dizisindeki cehennem döngüsünü anımsatıyor. Cehennem, yaptığın kötülük anını, o vicdanını rahatsız eden günahı tekrar tekrar yaşadığın yer. Müzik hocası için de yaşamak cehenneme dönüşmüş.

"Ben de senin kadar ışıksızım, bilgisizim, vasatiyim... diyebilmek, bu hali sergileyebilmek bana en zoru geliyor."

İnsanın benlik algısının, dünyaya dönük algısı gibi bir yanılsama olduğunu görebiliriz Müzik hocasının ıstırabında ve bu meselenin evrensel olduğunu "Ben-i adem azayı yekdigerend!" alıntısıyla taçlandırarak anlatıyor. Bu alıntının BM Cenevre ofisinin girişinde yazılı olması da ayrı bir mesele. Meali; Ademoğulları aynı vücudun uzuvlarıdırlar... (Zira aynı cevherden yaratılmışlardır).

Bir müzik hocası tasviri; kendini arayan, bulamayan bir adam. Bu adam şeytan mı melek mi, cennetlik mi cehennemlik mi, kendini buldu mu arıyor mu hala, deli mi akıllı mı, sufi mi münafık mı, o nerede biz neredeyiz? Esas iş yolda olmak mı? Bulmak diye bir şey yoktur belki de. Onun bu hali rahatsız etse de tanıdık bir hal.

İkinci hikaye Cansın'da özenti, züppe bir hayat süren ailenin çok da şey olmadığını görüyoruz. Genç Cansın'ın Bacon'la banyoda imtihanına tanık oluyoruz. Kitap boyunca okuduğumuz hep bir kendimizi doğru okuyamama hali ve bunu çevremizdekilerin de son derece bilinçsiz ve ahmakça tam anlamıyla bir illüzyona çevirme peşine düşmeleri.

"Anlıyorum ki göz istediğini göremiyor; gerçekten gözlerini kaçırıyor. Kör olduğumu o zaman anladım. Sağır olduğumu da buna benzer şekilde anladıktan sonra bir kör, sağır ve aklen kifayetsiz nasıl yaşarsa öyle yaşadım."

Bir cehennem tasviri Cansın'da da var. Bacon'ın cehennemi başlığında cehennem için ölmenin gerekmediğini dünyanın da kendimizi bulmak, aramak, bulmak ya da bulma yolunda ölüp gitmenin de cehennem ıstırabına dönüşmesi anlatılmış.

"Anlama o kadar sancılı bir süreç, kabullenme o kadar eziyetli bir hal ki anlamak ve kabul etmek, bunu içine sindirmek, bu hal ile bir olmak çekmek anlamına da gelebiliyor. Anlamak öyle bir sancı ki insanın vücuduna bir başka insan daha yerleşiyormuşçasına bir darlık, isyan, bunalma, kabullenme güçlüğü ve daha, çok daha dar bir yerde yaşama mecburiyeti getiriyor."

Mezarlıktan Geçiş'te, Leyla tatmin olmamış bir mükemmeliyetçi kadındı ve diğerlerindeki kendini olduğundan başka bir şey olduğunu görme halini onda da gördük. Leyla tembel yanımızı, gereksiz özgüvenimizi, teslimiyeti yanlış anlama halimizi, gereksiz beklemelerimizi, kaderin bir yerde gülecek olması umudumuzu, cesaretsizliğimizi vurdu yüzümüze.

"Her şey mecaz ise ve işaret aranıyorsa, pek de bir şey bulunamıyorsa, kendi kendini tüketerek bir yol yürünüyorsa mecaz başka bir mecazla ancak bir gönül hoşluğu yaratıp boşlukları doldurmada yine yetersiz kalıyorsa, bütün düşünme, anlama çabasına rağmen insan yetersiz kalır. Leyla da yetersiz kaldı. Zamanı, ne hızlıdır ne yavaş, getireceğini getirir, diyerek sakin bir bekleme odası addetti."

Mutfak hikâyesindeki kadında, görebildiğimize kendimizi şanslı sayabileceğimiz bir kendini değersiz hissetme, kendini kusurlu bulma, yenilerin deyimiyle özgüvensizlik hali okuyoruz. Başkalarının alıntılarıyla kendine bir paha biçme derdine düşmüş, bu dünyada kendinin bir sözünü diline dolamaktan utanmış, kendini bir yere sığdıramamış bu kadın içimizi gıcıklandırıyor ama o da bizden. Başkalarına odaklı yaşamak bizi bir bilgeliğe ulaştırmıyor. Sonunda hiç olan bir ömürle kalakalıyoruz. Hikâyedeki büyükannenin bu bilgeliğe ulaştığını bir sözünde görüyoruz ama yanı başındakiler bunu göremiyorlar. Büyükanne diyor ki:

"Elin her haltını karıştırmayın, azcık halinize şükredin, ıldır ışık var, mumla çay içmek neyin nesi, azcık prensip sahibi olun, hıyar diyene seğirtmeyin, diyerek evde belki de o güne dek söylenen en ağır sözü söylemiş oldu."

Zamanın Farkında hikâyesinde Aslan Bey kitabın diğer karakterlerinden farklı olarak kendini bilen bir yalancı. Bunu kendine itiraf edecek cesarette, ne olmak istiyorsa açıkça yalan söylemiş, diğerleri kendi yalanlarına inanmazken, bir yanılsama oluşturma derdine düşmüşken, Aslan Bey her şeyin farkında. Bunu kendini bulmakla eş değer sayabilir miyiz bilinmez.

Türk aydınımsılarının bir Ayetü'l-Kürsisi de var şu satırlarda:

"Ah 'bilgiyi çoğaltın, yayın' sözü füsus şerhlerini, psikiyatri kitaplarını, hadis kitaplarını basıp basıp etrafa, kaldırımlara döke saça yaymak olarak anlaşılırsa, kaldırımlar da şeyhler, şeyhalar, fakihler, psikanalistlerle dolar elbet. Dinsiz kalmadı, hepsi mutasavvıf oldu, güldeste okuyan müctehid oldu, bunları lüzumsuz bulan postnişin oldu, deli kalmadı, hafif nevrozlu, psikoz ipini elinde tutan sanatkâr oldu. Olan, oldu bitti doğru yolda olana oldu. Herkesin hikayesini dinlemeye, herkese ayrı ayrı hayran kalmaya mecbur oldu, kendini onların yanında yavan bulmaya, sonradan olmanın sonraki her halinde bir kıymet bulmaya, nasıl keşfedildiği, lütfa mazhar olunan hallere hasret duymaya mecbur oldu."

Aslan Bey otuz dokuz yaşındadır ve hayatının otuz yılını söküp atar, dokuz yaşındaki haline geri döner hayalinde, dokuz yaşından sonrası için kendine bambaşka bir hayat çizer, onu yaşar, onu anlatır, ona inanır. Cin gibidir, her şeyin farkındadır, didik didik eder kendini, çareyi yalanda bulur.

"Yalan, hayatımı ve kendimi mi beğenmemektir, başkalarını ve onlarınkini mi beğenmektir, yoksa başkalarınınkini sadece kendimde mi beğenmektir? Beğenmeye neden bu kadar mecburum, beğenmiyorum da beğendirmeye mecbur hissediyorum? Bunu biliyorum da beğenenleri de beğenmediğim halde acaba bunu neden yapıyorum? Tat değdi herhalde, ağzıma, helal olmayan kazancın tadı değdi, dilimi çekemiyorum."

Hâsılı kelam bu eser bambaşka bir açıdan yazılmış bir insanlık halidir. Dünyada gelip geçen bir modernizme bakakalmış Türk aydınının da muhteşem bir dil ve anlatımla yazılmış ince bir eleştirisidir.

Mevhibe Şenel
mevhibe.senel@gmail.com

Dilin ve düşüncenin merdivenine tırmanmak

Sözcüklerin katmanlı anlam dünyası, size sınırsız bir anlatım olanağı sağlar. Bilgisayar başına geçip parmaklarınızı klavyenin üzerinde hareket ettirmeye başladığınızda, ruhunuz en yalın ve en çıplak hâliyle oradadır. Size ise yalnıza bunları yazıya dökmek kalır. Ama tüm bunları bir kitabın kapağı arasında toplamak istediğinizde, edebiyatın sınırlı anlam dünyası sizi, yazdıklarınızı kategorize etmeye zorlar. Nitekim yazdıklarınız; bir denemeye, romana, öyküye ya da masala karşılık gelmelidir. Bu pencereden bakıldığında sözcükler ne denli cömertse, edebiyatın duvarları da o denli dardır.

Edebiyatın bu sınırlı anlam dünyasında mecbur bırakıldığınız ilk şey, kalıplar ve tekniklerdir: Bakış açıları, monologlar, flashbackler, bilinç akışları, arketipler, mekânlar, karakterler ve olay örgüleri gibi bir yığın teknikle başa çıkmak ve yazdıklarınızı bunların içine oturtmak zorundasınızdır. Ama bazen yazdığınız şey, hiçbir gömleğin ve kalıbın içine girmez. Kimi zaman sıkar ve bir düğmesi açık kalır, kimi zamansa birkaç beden birden büyük gelir. Çünkü elinizdeki şey, yeni ve farklıdır. Muadillerine benzemez. Ve bunun, edebiyatın sınırlı anlam dünyasında hiçbir karşılığı yoktur. Belki de bu yüzden yazdıklarınız sık sık eleştirilir, tartışılır ve kimi zamansa atıl bırakılır.

Zamanın Farkında, işte bu minvalde değerlendirilebilecek bir yapıt. Bir türün içine oturtulması gerektiği için öykü etiketiyle okuruyla buluşan, fakat belli bir olay örgüsüne, zamana, mekâna ve karakterlere sahip olmayan bir eser. Bu yönüyle edebiyatın duvarlarını aşan ve hiçbir türün içine rahatlıkla yerleştirilemeyen bir üst metin. Evet, Zamanın Farkında benim için felsefik yönü ağır basan bir metin ve bir anlatı.

Şule Gürbüz anlatmak istediği şeyi, edebî öğeler aracılığıyla aktaran bir yazar değil. O, dilin ve düşüncenin merdivenine tırmanabildiği kadar tırmanıp anlatısını bunlar üzerine inşa eden bir yazar ve bir mekanik saat ustası. Saraydaki yıllanmış saatlerin içindeki mekanizmaları merak edip elinde tornalarla ve taş motorlarıyla yaşlı insanlara benzeyen saatleri onardığı gibi, dilini de onarıyor ve derinleştiriyor. Nihayetinde ortaya, hayatın doğal akışında ruhunun içine girip rahat edeceği bir beden, bir kalıp ve bir çevre bulamayan; anlaşılamamış, anlayamamış, sorgulamış fakat sorularına bir yanıt bulamamış insanlar ve onların yaşanmamış hayatları çıkıyor. Bazense uzun soluklu monologları, “Ben dünyanın neresinden tutmuşum, neresinden bakmışım da korkmuşum? Bu kadar bana gözyaşı döktüren ve yirmi beş yaşımda gözlerimin çevresini kırıştıran o ışıklar, o bana uzak olan ışıklar nerede? Ben, dışarıyı görmeden içine bakan ben, bu kopkoyu dehlizimde elimi kendi duvarlarıma çarpa çarpa kendi içimde gittim, geldim.”

Batan ayın kenarına şiir yazan şairler gibi, Şule Gürbüz de yaşanmamış ömürlerin, suskunlukların, sevgisizliklerin, bir rüzgâr gibi gelip geçen zamanın, yüzlere yerleşmiş kırışıkların, ağarmış saçların ve sönük tebessümlerin kenarına şerh düşüyor.

Feyza Kartopu
twitter.com/feyzakartopu

Yakın çağın düşüş sancıları

Şule Gürbüz, Öyle miymiş? diye bir kitap yazmış, iyi ki yazmış, var olsun. Eser, İletişim Yayınları'ndan 2016'da çıkmış. Yazar Öyle miymiş? diye soruyor biz de ya öyle miymiş diye gah soruya soruyla cevap veriyor, gah ya işte öyleymiş diyerek sormaya cesaret edemediğimiz soruların cevabını buluyoruz. Yazarın hem Cambridge'de felsefe eğitimi almış olması hem de bir mekanik saat ustası olarak bilfiil çalışıyor olması kitaptaki zaman mefhumunu ince ince tatlandırmasının sebebi olabilir. Yazar zamanın, inancın, ümidin ne olduğunu kafamızda şekillendiriyor. Kitap roman değil, hikâye değil ama hikâyeleri var bir kahramanın fikir sancılarını ele alan. Tür olarak ne olduğunu adlandırmak konusunda zorlansak da iç seslerin yoğun olarak kullanıldığı bir deneme kitabı diyebiliriz. Ya da bu konuda hiç telaşa düşmeden kelimelerin tadını çıkarabiliriz.

Yazarın kafasından geçen kuyruğu birbirine çarpmadan dolaşan var oluşa dair binlerce fikir. Bu tip varoluşsal problemleri ele alan eserlere pek rastlamıyoruz Türk edebiyatında. Bir Nurettin Topçu vardır felsefenin edebiyatta, sanatta olması gerektiğine inanan. Felsefenin, varoluşun edebiyatta olması gerektiğine inanan edebiyatçılarımız var olsa da sayı ve nitelik yeterli değil. Türk aydını modernleşme sorunundan muzdariptir. Ya Batı'ya körü körüne inanılmış, bağlanılmış, ya da ondan tamamen yüz çevrilmiştir. Bu da okuduklarımızın, izlediklerimizin sığ kalmasına sebep olmuştur. Şule Gürbüz çağımızın Türk aydınının karşı karşıya kaldığı bu sorunu aşmıştır. Ne körcesine bir Batı idealine saplanmış ne de dünyada olup biten bunca fikir sancısına gözünü kapatmıştır. Bizim fikir sancımızı yazmış, bizim inancımızı yazmış, bizim dilimizi konuşmuş, hasret kaldığımız Türkçe düşünen yazar olarak bence milli edebiyatta yerini sağlam bir temele oturtmuştur.

Kitabı okurken Albert Camus'nün Düşüş'ünü hatırladım, orada çekilen sancıları Öyle miymiş? 'de sobanın arkasında oturan kız da çekiyor. Bizim milletten böyle bir sancı çekecek insan çıkmaz diye hükmetmişken, kendi içinde buluyorsun o sancıyı çekeni. Bunların hepsini nasıl derleyip toparlamış da kaleminden dökmüş, bir kitaba sığdırmış, doğrusu takdire şayan. Üstelik böylesine zor bir kitabı nasıl olmuş da benzersiz bir Türkçe ziyafetine dönüştürmüş orası da ayrıca alkışlanası. Kitabın dili çok sağlam, üzerinde çok çalışıldığını ve yazarın yıllarca biriktirdiğini gösteriyor. Her yazar biriktirir ama Şule Gürbüz ilk romanı Kambur'dan on sekiz yıl sonra Coşkuyla Ölmek'i yazmış. Onun ardından Öyle miymiş? eseriyle karşımıza çıkmış. Belki bu uzun süre bize onun anlatımının nasıl güçlendiği hakkında bir şeyler söyleyebilir.

Kitap dört bölümden oluşmakta. Birinci bölüm Cennet Varken Cinnet Olabilir mi?. Bu bölüm kısa metinlerden oluşmakta. İnsanı durup düşünmeye davet eden yazılar.

"Dünya, orta halli dünya, insan aşağı seviye, palamutlar eh taze işte, bunlarla oyalan, 'Allah bir' de geç git işte." (s.33)

"Baş suya eğilmeyince, ne dediğini dinlemeyince, taş bir sade kuru taştan sayılınca ve diken değdiğinde hatırlanınca, iz ve ima arayan, kendi ayıbının izini süren kalmayınca, bu sürek avı sade izleri süpürmeye yarayınca, bir şeyleri üzerine alınan olmayınca eşya konuşmayı ve işaret vermeyi bıraktı." (s.40-41)

Her metin üç çiçek ya da üç kuş ismiyle bitiyor. Nedir bunlar diye bir tabiat merakı sarıyor hücrelerinizi. Hikmet arıyorsunuz, bunca varlık sizi Allah'a götürüyor, merak etmeye, hayret etmeye götürüyor, sizi bir anlam arayışına girmeye teşvik ediyor. Eğilip kulak versek bize ne meseller, ne hikâyeler anlatacaklar? Bunca isim verilmiş varlık, bunca zenginlik boşa olmasa gerek. Bu tabiat okumaları tabii ki sığ kalmamalı, kökten etki etmeli. İnsanın ne kadar da unutkan olduğunu da anlatır satırlarında.

"Koca ceviz ağacına çıtırtı der, göle durgun, ineğe munis, koyunun yanında durup bir poz aklını beğenir, azcık puhu kuşuna şaşar, onu da sabah namazından sonra geri yatıp uyuyunca unutur." (s.31)

"Ey Türk genci,
Sen ne zaman gerçekten öleceksin, buhran ne, kıpkızıl yanmak ne, ne zaman bileceksin?" (s.39)

Kitabın ikinci bölümü Hayır Demeden İtiraz. Bu bölümde yaşamak, yaşayabilmek, ölmek, ölebilmek, asıl amaç ne, bunların içinde ne var gibi soruların cevabını çocukluğundan beri içine bakan birinden dinliyoruz. Bir sobanın arkasında oturup okuyan, düşünen bir kız çocuğunun bilincinden akanlarla yol nerelere varıyor, görüyoruz.

"Her ruhun vatanı var, onu bulmak ve oraya ne kadar çorak ve uzak da olsa gidip yerleşmek, oranın lisanını öğrenmek zorunda, ne denildiğini anlamak, ağıtları çözmek zorunda. Ölebilmek zorunda. Ölmeyi kolaylamak zorunda, ölmeyi anlamak zorunda. Tamam da nasıl yaşanacak, nasıl yaşanacak, nasıl yaşanacak, böyleyse neden yaşanacak, neden yaşanacak, ölebilmek için mi? Ölebilmek için yaşanacak. Yaşayabilmek ölebilmenin, yerinde yurdunda ve kendin olarak ölebilmenin yolunu açarsa yaşanabilmiş olacak." (s.90)

Anlatıcının derdi nasıl yaşanacağı, neyle yaşanacağı oluyor. Soruları hep bu yönde olmuş, öğrenebilmek için okumuş, içine bakmış, aramış, bulacağını, bileceğini zannetmiş ama sonunda ölüme, bilmemeye varmış.

"Kendime uzun uzun baktım. Başkalarına uzun uzun baktım. Uzun uzadıya bakacak uzunlukta ve genişlikte fazla bir şey olmadığını yaşayanların ve yaşamanın ince uzun dar bir çizgide arkaya zor dönülür ve görülür bir darlıkta sıkışmak ve güçlükle ve tek yöne iradesiz ve amaçsız bir sıkıntılı yürüyüş olduğunu iyice anladım." (s.50)

İnsanın kendini bulması, tanıması için doğru sorular sorması çok önemlidir. Felsefede de insanı düşündüren sorulardır. Sordukça bir yere varacağınızı sanırsınız, ama öğrendikçe daha da battığınızı hissettiğiniz anlar olur. Schopenhauer çok okumanın insanı ahmaklaştırdığını, zihnini felç ettiğini söyler, bakın Gürbüz ne demiş bu konuda:

"Okudukça anlamayışım içimde anlamamanın artması diyebileceğim bilgi ve anlayış artmasının tam aksi kutbu diye tarif edeceğim ama bir şey tarif etmiş olmayacağım bir kalınlık oluşturuyordu. Anlamayışta derinleşiyordum. Akıl gibi ahmaklık da derinleşebiliyormuş, bunu merak edene karnımı yarıp bu hiçbir şey bitmez çorak araziyi gösterebilirdim." (s. 60)

İç sesin sahibi eleştirmiş, sorgulamış, öfkelenmiş, feryat etmiş, bildiğini zannetmiş, bilemediğini anlamış bir zihnin hezeyanlarını yaşamış. Üzümlü kekte teselli bulmuş, insanlardan tiksinmiş, bir soba arkasına sığınmış.

"Bu dirilik can mıdır? Bu ölülük vefat mıdır, yürümek midir, göçmek midir, öbür dünyaya doğmak bu mudur, öbür dünyadan buradakini boğmak bu mudur? Bilmem ki söyleyeyim, acaba bilsem söyleyebilir miyim, insanın bildikleri söyleyebildikleri midir? Yoksa bilmek feryat mıdır, bilmek söze mi dökülür göze mi, gözden mi dökülür, bu dökülenler nerdedir, birikir mi kurur mu?" (s.59)

Bu bölümdeki isimler ve terimler çok zengin bir argümanın göstergesi sayılabilir. Russell, Weber, İncil, Meister Eckhard, Augustinus, Bach, Kierkegaard, Heidegger, Dostoyevski, Tolstoy, Herodot, Platon, Socrates, Hausmann, Notre Dame, Hz. İsa, Hz. Musa, Nietzsche, Hz. Süleyman, Pascal, Leibniz, Bessiyeli Eyüp, Yunus (a.s), Spinoza, Şeyh Galib, Kaşani, Yahya Kemal, Ziya Osman, Cahit Külebi ve daha nicesi bizi Batı felsefesine, İslam tasavvufuna ve Doğu inanç biçimine götürüyor. Bizim ve Batı'nın fikir macerası arasında derin bir fark olduğunu şu sözleriyle ne güzel anlatmış yazar:

"Şöyle bir rahatça cinnet geçirilmez, kulak burun kesilmezmiş. Memlekette zulmedecek milyonlarca insan varken estağfurullah, insan bu hazineyi bırakıp da kendine zulmetmezmiş. Bu bıçak asla kendine dönmez, bela ise başkasının başına bela olur, sapık ise birisinin sapığı olur, müstakil kendi kendinin sapığına hiç tesadüf edilmezmiş." (s.136)

Cinnet geçirebilirsiniz ama kendinize mukayyet olmak şartıyla.

Doğulunun gönlü vardır, içindeki bir Batılınınkinden çok farklıdır, soruları ve cevapları, onlara biçtiği anlamlar farklıdır.

"İnsan da olmamak istermiş. "İnsan olmak" zaten insan sözü imiş, tanrı bundan bahsetmemiş, kul demiş. İnsan, ruy-i zeminde insan olmaya kalkmış, kendine de bu adı yine kendi takmış. İnsan insan olamaz, tanrı kul ararken ortalık bir ağarır bir kararırmış. Allah bizi niye yarattı acaba diye düşünene verilen açıklama, yani "Bana kulluk etsinler diye yarattım" sözü daha kimsenin damarlarını genişletip içine bir mana sızdırmamış, bunu duyan işiteceğini işitip bir tamam olmamış. Sade yeni bir soru da kalmamış. Öyle miymiş, öyleymiş." (s.141)

Batı fikriyatında insanın ölümü bile bile yaşaması saçmalık olarak düşünülür ama Doğu'da ölümden sonrası için bu dünya bir imtihan yeridir, ama bu fikrin içi boşaltılmış gibidir.

"Zaten örnekleri gördük, imtihanın testlerini çözdük, bilmedik bir şeyden bahsolunmuyor, durian denmiyor ya incir üzüm deniyor. Önceden gidip bizden iyi bahsedecek olanlar, yer yurt hazırlayacak, kefilim diyecek olanlar da var, daha ne olsun, ölüm iki cihan azizliği demişler, değil mi, değil mi, değil miymiş?" (s.156)

Doğu mu demeli biz denilen ahaliye yoksa Anadolu mu orası da çok belirgin değil aslında. Dinde ezoterik bir yaklaşımın var olduğunu ve bunun halka zor geldiğini, herkesin kendi dinini yaratma sevdasına düştüğünün eleştirisi de yapılmakta.

"Bizim millet aslında gerçek hatlı bir gavur bile olamazmış. Asıl isteği abdestsiz, namazsız, ayakkabılarını çıkarmadan ibadethaneye girebileceği, arada da içebileceği, zina suçunun hafifletildiği bir dine mensup olmakmış. Din dar geldikçe bir pili açmak gerekliymiş." (s.122)

Kitabın dördüncü bölümü Sanki Daha Dünkü Cinnet Kuşuyum. Bu bölümde önceki üç bölümün sancısını azaltma havası var. Biraz dil yumuşamış, dalgacı bir havaya bürünmüş, ne yapalım dünyamız bu haldedir, geçip gideceğiz, ama sen yine de bir dur düşün der gibidir. İnsanları yargılamaktan kurtul, şekilden kurtul, öze dön demektedir.

Kelimeler arasında tabiatı hatırlatan bolca unsur vardır. Hayretimizi artıran bu zenginlik, umudumuzu da kamçılamaktadır.

"Sonbahar güvez renkleri, kızıl hünnabi tonları ile her sönüş gibi son alazın resmine bir bakan olursa diye manasını katarak ve sade güzel bulunmasına, önünde gülümsenmesine şaşarak geçiyor. Bir mevsim bir insana yine alışamadan şaşkın geçiyor. Bir ekim ayı iri sapsarı bir çınar yaprağına devriliyor, onun resmi olarak kalıyor. Bir mevsim, güzelim aylar." (s.187)

Biz okuduk nasiplendik, darısı cümlenin başına.

Mevhibe Şenel
mevhibe.senel@gmail.com

Meğerse öyleymiş

"Tanımakla görevlendirildiğim kişi ben miyim?"
- Kambur, 1992

"Kendi olmayanın hayatı da olmuyor mu yoksa?"
- Zamanın Farkında, 2011

"Beklemek, bir şeyin yoluna ve haline girmesini beklemek, beklerken olacak olanın olması için gereken her türlü başka hale geçişlere, kalışlara tahammül etmek ne zor şeydi. Başı da, ortayı da, sonu da bilip beklemek ne tahammülü güç şeydi. Tanrı’nın da yaptığı bu muydu?"
- Coşkuyla Ölmek, 2012

Ya çok uzun bir şiir ya da son dönem üzerine düşünceler. Ama kesinlikle bir roman değil. Şule Gürbüz bu defa Türkçe'yle arasındaki aşkı Türkiye'nin içindeki şiddetli geçimsizlikle birleştiriyor. Her ne kadar "İnsan hakkında ne anlatılabilir faraziye ve masaldan başka?" dese de, bize, bizi anlatıyor. Düştüğümüz hâli, düşüklüğümüzü, düşmüşlüğümüzü. Neticede dûnya diyoruz; dûn, yani alçak. İşte günümüz dünyasına Türkiye'den bakıyoruz "Öyle miymiş?"de. Yalanın çivisini sökmeye çalışsa da "Herkes birden asılsa şimdi yine de yalanın çivisini sökemez dünyadan" diyor yazar.

Tam olarak bölüm denmese de, "Cennet Varken Cinnet Olabilir Mi?", "Hayır Demeden İtiraz", "Öyle Miymiş?" ve "Sanki Daha Dünkü Cennet Kuşuyum" gibi başlıklar altında insanı, toplumu, ülkeyi, içimizi ve dışımızı yargılamadan sorgulamadan anlatıyor Şule Gürbüz. Her anlatışında okuyucu da ona katılıp "Öyle miymiş?" diye soruyor. Bir Ara Güler fotoğrafını hatırlatırcasına mezar taşlarının da vaziyetimize şahitlik etmesini sağlıyor.

"Eskiler ağlayana, söyleyene, söylenene inanmazmış, acının sükûtuna ve dile gelmezliğine inanç tammış.... Aslında ne tenha bir yer burası. Bir söz, bir hakikat bütün dünyayı, milyarları dolaşıyor da ne bir sahip, ne bir göğüs kafesi buluyor sığınıp saklanacak... Bunca doğan, söylenen ıssızlığını ve yalnızlığını alamıyor toprağın, kabirler de, ah kabirler de olmasa, dünyanın tutunacak tek taşı da olmasa daha da kayardı her şey muhtemelen." [sf. 10-11]

Biz artık her şeyi yeniden ve yeniden sorgulayan, her şeyi bilen, her konu hakkında mutlaka yapacağı yorumlar olan, asla "bilmeyen" olmayan, "bilmiyorum" demeyen ve sık sık da haddini aşan birileri olduk. Kimliğimiz, aslımız, astarımız, ne olduğumuz belli değil. Biri olduk, bir olamadık. Ne büyüğümüze saygı, ne küçüğümüze sevgi, ne kendimize sadakat var artık. Asalet yitik, estetik bitik. Ahlak ve vicdan ise can çekişiyor. Bir büyüğün karşısında bağdaş kurmaktan uzak, bir büyüğe dil uzatacak kadar gafil olduk.

"Şimdi bir peygamber gelse de bir ayet okusa bin tane de dinlemek, bir doğruyu söylese "Öyle değil aslı budur" diyenleri işitmek, bir şifalı içecek sunsa birden içine birisinin zencefil de ilave edip "Böylesi daha faydalı" dediğini dünya gözüyle görmek, duymak zorunda. Peygamberliğin bittiği yerde ne başlar? Hiçbir şeyin yetmediği insana kitap yeter mi? Şimdi gelse bir peygamber, o daha ağzını açarken birisi tükürük elde etek belde devrin en hikmetli ve güven dolu sözünü söyleyiverir, bu günün soru soran insanının sorusunu, şu hikmetli sorusunu sorar: "Ne diyorsun sen, kime göre, neye göre?" [sf. 14]

Yazdığı her kitabında önce kendine, sonra da okuyucusuna her fırsatta sorular yönelten bir yazar Şule Gürbüz. Düşünen ve düşündüren. Daha önceki müstesna kitapları arasında Kambur içimizdeki öfkeye, Zamanın Farkında arayışlarımıza, Coşkuyla Ölmek ise çıktığımız yolun sonuna dair bize birer fikir verdi türlü roman karakterleriyle. "Öyle miymiş?" ise bir günlük gibi. Her cümlesinde Türkiye, her paragrafında Türk insanı, her sayfasında Türk toplumu var. Geldiğimiz yer var, gitmekte olduğumuz yer var, bu iki yer arasındaki uzaklık Şule Gürbüz'ün hisleriyle acı bir şekilde aktarılıyor. Hastalıklı bireyin şifayı teknolojide ve bilimde arayışlarının boşa kulak atmaya varması üzerine de oldukça önemli tasvirleri var Gürbüz'ün.

"Sağlık, mideni ve diğer her şeyini hissetmemek ama onların işlerinin başında olması demekmiş, yaşamak da, yaşadığının farkında olmamakmış, öyle dediler, demeklerinde de böyle yaptılar. Yoksa zaten soluk nedir ki kesiliversin. Soluk sırf denizin dibinde mi kesilir bir müddet sonra, oksijen midir yaşatan insanı, herkes mi pozitif bilime böyle rabıtalı?" [sf. 67]

Ne bir geçmiş zaman ağıdı, ne şimdiki zaman romantizmi var kitapta. Her şey olduğu gibi. Yazar bize "Hakikaten öyle" dedirtiyor. Elbette her kitabında olduğu gibi yazarın aslında romandan bağımsız, kendiyle doğrudan alakalı olan ölüm vurgusu sürüyor. Bu ölüm vurgusunun yanında yaşamın alıp götürdükleri, yaşamın yorgunluğu, yaşamın insan/yazar üzerindeki savaşı da devam ediyor.

"Nasıl yaşanacağı, neyle yaşanacağı benim tek derdim oldu. Dertlerin en temellisi, dertlerin en tedavisizi, tedavisi ölüm olanı, çaresi ölüm olanı geldi beni buldu. Bulduğuna da memnun oldu ki, bir daha hiçbir yere gitmedi. Ben hiçbir yere onsuz gidemedim. Nereye doğru hafiften kıpırdasam onu bavuluma serili, nereye uzansam onu az evvelden gelip yanı başıma serili buldum. Cam kenarında iken ben, o koridordua, masadayken ben, o çekmecede, olur da gülersem ben, o genzimde idi. Bir şeyi sevecek olsam, o itirazı olandı, otursam bahanesi olan, yatsam uykusu kaçandı, ben acıkırken o ağzını siliyor olurdu, ayakkabımı giyerken çekeceği sallayandı, ben başlarken kitabı bitiren, çıkarken inendi. Nasıl yaşanacak o biliyordu, yaşayamayarak diyecekti, onu da demiyordu." [sf. 90]

Yaşın ilerlemesiyle birlikte insanın kendini gittikçe daha yoğun sorgulaması, ne yaptığının bilincinde olup olmaması, geçim sıkıntısı, manevi ferahlık arayışı, hepsi ama hepsini Şule Gürbüz kendince, kendi hissiyatının süzgecinden geçirerek okuyucuya sunuyor. Bu sunuş, okuyucuya da aslında "Benim farkımda olduğum şeylerin sen de farkında mısın?" der gibi. Ama bu üslupla değil, geçmiş zamanın şimdiki zamanla harmanlanması eşliğinde bir yolculukla. İki koltuk var. Bazen yazar geçiyor cam kenarına bazen okuyucu. Görünen aynı fakat yorumlanan? Hep bir arayış. Bize hakikate dair bir şeyler söyleyen o güzel ruhu, ruhları arayış var kitapta.

"Ziyan olmayı hak ettim, ama onu da olamıyor gibiyim. Anladım ki, hayret sadece anlamadığıma. Bazısı boşuna "Rabbim hayretimi artır" demiyor, Rabbim anlamayışımızı artır, artır, hatta taşır, bu işler ve öbürleri çünkü anlayarak olmuyor, anlamayarak da olmuyor. Hiçbir şey hiçbir türlü olmuyor. Başka türlü olmuyor. Sır sırrına kapanıyor, arayan aradığıyla kalıyor. Neyse ki böyle oluyor, insanın sırrı da olmasa neyi olur başka?.. Bilerek detone olan, ayıplanayım diye ayıp işleyen ama yine de kim ve ne olduğunu söylemeyen Melâmî nerededir?" [sf. 165-166]

Ortada görünen bir gerçek de şu: Bugün insanları tasavvufa yönlendirme arzusuyla yanıp tutuşmuş yazarların ekseriyeti bir adres, bir istikamet göstermiyorlar, gösteremiyorlar. Sanki kendilerini ön plana atıp o asırlık yolların, yolcuların şifayab oldukları adreslerde hiç umut kalmamış gibi bir söylem tutturuyorlar. "Şifa bende" demek istiyorlar da demiyorlar gibi. "Kapıları yoklayın" diyorlar ama hangi kapılar yoklanmalı söylemiyorlar. Kapısız kalan bunca mevcudat arasında insan ne arayanlardan olabiliyor ne bulanlardan. Olamıyor insan.

"Ben de imrendim hep Hırka-i Şerif'deki evinde ayağını çatmış yazı yazan Hulusi Efendi'ye ya da sabah namazında secdede son nefesini veren Babanzâde'ye. Ama onların bulduğu sükûnu ben ne kadar aradıysam bulamadım, benden saklandı hep, gün oldu konyağa muhtaç yaşadım. İçimdeki sese bir ârâm veremedim. Hilye göstererek yangın durduranlar gibi ne gösterdimse onun yanmış hâline de dönüp bakan yine ben oldum. İsterdim hafif bir tebessümüm ve meşgalelerim olsun. Meşgaleye tutunmak, tutunarak düşmekti bildim, ama tebessüme mani yok. Sonra hatırladım ki Allah dünyadan "Ey hiçlik" diye bahsetti." [sf. 185]

"Acıyı keşfeden onunla eriyeceğine pahalıya satacağı bir şifa bulmuş oluyor, dert şifa diye satılıyor. Ama satmıyor da, süründürüyor. Âlimler insanı süründürüyor, tüm mistik ve mutasavvıflar süründürüyor, vermiyorlar, çünkü çok az, vermiyorlar, çünkü anca kendine bir hâle kurmaya yetecek bir tülleri değil tülbentleri var, vermiyorlar. Her anlamayandan kendi evlerini sağlamlaştıracak tuğla ediniyorlar. Sır, saklananın yok mertebesinde küçük ve kişiye mahsus olmasında, dağıtılmaya kalkıldığında düşecek çok küçük payın kimseye yetmemesinde. Sahibini yokların yanında vasi göstermesinde. Ama sadece göstermesinde." [sf. 193]

Öyle miymiş? Meğerse öyleymiş.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Dünya, sırtımızda kambur

Henüz ilk sayfasından itibaren öfke, huzursuzluk ve hayatta insanın başına gelebilecek her türlü sıkıntıyı göğsünde yumuşatıp topuklarına kadar sinirle doldurmuş bir karakterle karşılaşıyoruz bu kitapta. Şule Gürbüz’ün 1992’de yayımlanan ilk romanı “Kambur”un tadı oldukça koyu bir aromaya sahip. Bu kapkara, kopkoyu, kaskatı yaşamın her türlü kasvetine bir renk katmadan, dolayısıyla katkısız bir metin sunuyor okuyucusuna yazar. Kimileri için uzun öykü, kimileri için kısa roman, kimileri için de “juvenilia” denebilecek bir metin yaşıyor Kambur’da. Murat Belge bu durumu değerlendirirken “Genç bir yazarın ilk eseri denecek, “juvenilia” kategorisine sokulacak hiçbir yanı yoktu Kambur’un. Olgun bir yazarın elinden çıkmış, acemiliği, sakatlığı olmayan, olgun bir metindi.” şeklinde yorumlamış.

Yaşama karşı duruşunu nefretten yana seçmiş bir karakter hayal etmek gerekiyor kitabı okurken. Gerçi hayal etmeye gerek bile kalmadan, ilk cümlelerden itibaren bu karakter doğuyor okuyucunun gözbebeklerinde. Sanki hayatın tüm kötü yüklerini sırtına yüklemiş ve bu yüzden kambur olmuş bir karakter. Ama gözü ve gönlü hiç kapanmamış. Çünkü dile getirmek istediklerini, dertlerini öyle güzel kusuyor ki, bu istifra dilekçesinin altına okuyucu da nihayet imza atmak istiyor.

“Kolumdaki bu saat var ya, ondan ölesiye nefret ederim. Hiç geri kalmaz çünkü. Beni bu hale getiren odur. Biraz geri kalsaydı, bazı belaları, geciktiğim için savuşturabilirdim. Oysa nereye gideceksem tam zamanında orada bulunduğum için, bela da beni bekler bulurdu. (Savuşturabildiklerim bile tekrar bileniyor.)”

Bir yazarın ilk kitabı, sıktığı ilk kurşunudur. Belki de doğrulttuğu ilk silahı. Dolayısıyla üslubu ve konuyu okuyucu derhal hafızasına alıyor. Bundan sonraki kitaplarda da aynı saldırıya maruz kalacağını düşünür. Kambur, yazarın diğer kitaplarından ayrı bir yerde konumlansa da, aslında yazarın ince ruhunun hayata karşı duruşundan da cümleler yansıtıyor. Bilhassa bazı cümleler, sanki sorunlu bir şiirin sorunsuz bir dizesi gibi muhteşem etkiler uyandırıyor insan beyninde.

“Tanımakla görevlendirildiğim kişi ben miyim?”

Kinayenin hem güldürenini hem de üzenini bulmak gittikçe zorlaşıyor yaşadığımız modern çağda. Şule Gürbüz bu konuya da başparmağını basıyor ve ders veriyor:

“İki, üç, belki dört çocuğun var. Daha yere çöp atanlara niye kızıyorsun?”

Romanı okurken Yusuf Atılgan’ın “Anayurt Oteli”ndeki öfkeli karakter Zebercet’i de Dostoyevski’nin “Yeraltından Notlar”ındaki Bay X’ini de hatırlamak mümkün. Çaresizlikle karışmış öfke dolu bir karakte bu. I. Dünya Harbi’nden önce Zebercet, Bay X ve Kambur gibi üç karakteri aynı romana koyabilen bir yazar olsaydı, Almanlarla beraber mağlup sayılmazdık. Buna eminim. Tüm bunların dışında Charles Bukowski’nin Kambur adlı şiirindeki şu dizeleri de kitabın bir sayfasına not ettiğimi hatırlıyorum: “Bir gladyatörün talihinden / daha iyiydi talihim, diye düşünüyorum / ama ondan da emin değilim / bir çok kadın tarafından sevildim / hayatı sırtında bir kambur gibi taşıyan biri için / talih sayılır.”

“En canınızdan bezip “Benden bu kadar” dediğiniz anlarda, bir oyunbozan çıkar ortaya. Kendinizi yok etmeyi, en azından yok saymayı düşündüğünüz bir anda, birisi bir kahve ısmarlayıverir; ve bir kahveye fit olup, yaşama devam etmeye karar verirsiniz. Değişen bir şey yoktur tabii – ve bu kimse yeni biri de değildir.”

Şule Gürbüz yaptığı bir röportajında Kambur’u 18 yaşındayken, henüz yazarlık duygusundan çok uzaktayken, tamamen o yaşına ait duygu, düşünüş ve akıl dünyasından bir bakışla yazdığını söyler. Haliyle bu, Kambur’un daha günlük tadında, yazarın diğer kitaplarından biraz daha farklı bir yerde durmasını sağlıyor. “Çünkü” diye devam ediyor Şule Gürbüz, “Sonrasında tahsil ve kendimle kaldığım zamanımda ve mekanik saat ustası olmakla geçen ömrümün bu devamında kendi bakışımı, hayatın içimde aldığı manayı, doğru düşünüp tartmayı kendime yerleştirmekle meşgul oldum.” diye ekliyor. Buradan şunu da çıkarabiliriz ki, bir “iş” tuttuktan sonra “işler” de değişiyor. İşleyen şey de, işlenen şey de insan oluyor. Işıldıyor mu yoksa kararıyor mu? Bu sorunun cevabı da aslında Kambur’un bazı cümlelerinde genç bir kalemden çıkan anarşist duygular olarak değil, geleceği de koklayabilen bir ruh olarak zuhur ettiğini okuyabiliyoruz.

“Ve hiçbir şeye şaşmıyorum – her şey bildik diyordum ya; bu doğru değil. Ben dünyaya olup biteni hayretle izlemeye ve şaşırmaya gelmişim – durmadan şaşırmaya…”

Dünya, sırtımızda kambur. Taşımayı ve şaşırmayı bildiğimiz kadar.

Yağız Gönüler
twitter.com/YagizGonuler

Zamana dair sorusu çok olanlara

Felsefe eğitimli bir yazarın kaleminden burjuvazinin beynine, kalbine ve ruhuna ilişkin hikâyeler şeklinde tanımlanabilir "Zamanın Farkında". Şule Gürbüz’ün geniş çerçeveden ele aldığı hikâyeleri üstünkörü bırakmadığı hiçbir mesele sayesinde okur kendi zamanının içinde ustaca yüzebildiğini ya da çoktandır boğulmakta olduğunu fark ediyor. Bir başka deyişle Şule Gürbüz zaman tanımlarını parçalara bölüp yeniden tanımlıyor.

Kâh aile baskısından sıkılıp kendisine dayatılan tüm kitapları yakan bir ergeni, kâh memnuniyetsiz bir ihtiyarı, kâh ömrü boyunca aradığını bulamamış bir müzik hocasını okuyoruz. Gürbüzün karakterleri içinde bulundukları zamana aykırı ve dik duran çıkıntıları düzlüklerine galip gelen karakterler. Sorunlarını dile getirirken kuşandıkları derin felsefi kimlik onları okunması zor ama keyifli bir hale getiriyor.

Yazar hikâyelerin ve olayların içinden görünmez bir şekilde ustaca sesini duyuruyor. Şule Gürbüz pek çok meslektaşına kıyasla tarafını daha ilk paragraftan belli eden cesur bir yazar. Değişen ve dönüşen "Birbirine benzeyen" zamanları sevmeyen, karakterleri gibi karşıt tutumlu bir eski zaman bekçisi… Gürbüz anlatımı boyunca hiçbir tezini ispatsız bırakmıyor. Derin düşünürken yüzeysel esen rüzgârları itelemiyor, aksine kendi lodoslarıyla beraber harmanlayıp kendi bildiğince estiriyor. Okura sorgulama kapısını sonuna kadar açık bırakırken o kapıdan geçip geçmeme hususundaki vicdani muhasebenin pimini yavaş yavaş çekiyor.

Zamanın farkında bir hayretler kitabı bir modern zamanlar eleştirisi aynı zamanda.

"Çok şaşarım şiir sevenlere, okuyup geçenlere, kitabı kapatıp yemek yiyenlere, o bakışla yaşayıp da ölmeyenlere. Şiir sevilmez ki, öyle duyulur, öyle bakılır, hastalanılır, zehirlenilir, ölünür. Şiir sonunda öldürür."

Bilincini zamana teslim eden ve zamanın bilincini tırmalayan pratik felsefe parçalarından örülü olan Gürbüz’ün kitabı boyunca işaret levhaları da var. Okuyucusunun yavaşlamasını istediği yerlerde ayrı, hızlanmasını istediği yerlerde apayrı bir şiirsellik hakim. Bir de durup manzarasının seyredilmesi istenilen yerler var. Oralarda ise soluklanma esnasında yudumlanacak serin kaynaklar mevcut.

Kitabın isyankâr karakterlerinin belki de en büyük isyanları zamana. Zaman dışılıklarına, zamanın acımasızca dışladığı insanlıklarına ve bunun farkında bile olmadan sıfat üstüne sıfatı kendi kendilerine ekleyenlere…

"Yetmiş adım mı, yetmiş sene mi yakın bilemiyorum; yetmiş adımı ben yetmiş senede alabildim mi hiç sanmıyorum."

Kitabın lafını en esirgemeyen öyküsü "Müzik Hocası" isimli öykü. Kendi bildiği yolda kendi bildiği şekilde müdahalesiz yürümek isteyen bir adamın gençlikten yaşlılığa doğru akan zamanı tüm çabasına rağmen değiştirmeyişi, bir şeylere hep eksik, hep yetersiz kaldığını düşünmesi güçlü bir satirizmle işlenmiş. Modern insanın kendine çektiği setler ilk gençlikteki asilik ve kulak ardı edilen ne varsa zamanı geldiğinde kulak zarını patlatması açık seçik sunulmuş. İnsanın kendine yetemeyişi ve neticede sürüklendiği bunalımı ise hikâyedeki şu satırlar oldukça güzel özetlemiş gibi…

"Büyük şairleri hiç tanımasaydım, fazla müzik dinlemeseydim, bir sürü arkadaşım olsaydı ve onlardan sıkılmasaydım, utanmayı zaten pek bilmeseydim, şöyle hani içim sızlamadan bir sabah hayatta olmayı sezerek Harbiye’den Tünel’e kadar yürüseydim."

Zamanın farkında düşünülerek okunması gereken etkili bir kitap. Zamana insana yaşama dair soruları olanlara...

Gürcan Öztürk
twitter.com/gurcanozturk_

Neyi kaybettiğini hatırla

"Fırsat el vermiş iken vakti ganimet bilelim
Ömrümüz hâsılını mihr ü muhabbet bilelim."
- Cemâleddîn-i Ezherî

"Zaman: solgun ve gri bir koridordu
Orada çok üşüdüm."
- Birhan Keskin

Geçen zamanın ne kadar farkındayız? Neredeyiz ve ne yapıyoruz? Nasıl bir sahnede rol oynadığımızı biliyor muyuz? Yoksa rolleri reddedip kendimiz olmak, kendimiz kalmak için bir şeyler yapıyor muyuz? Neyin farkındayız? Sorular, sorular ve sorular. Bir şeylerin farkına varabilmek için önce sorulacak sorulara, sonra da verecek cevaplara ihtiyacımız var. Farkındalık değil bu, farkında olmak. Yani önemsemek. Kendimizi.

Tevazu, alçak gönüllü olmak değil; nerede ne yaptığını bilmekten gelir. Biz daha durduğumuz yerin bile farkında değilken, nereye varacağımızı kestirmemiz de mümkün olmuyor. Tüm bu koşullarda, gördüklerimizi anlatacağımız ve derdimize "dertdaş" bulacağımız bir ortam arıyoruz. Arıyor muyuz? Bu arayış bir bela aramaya dönüşebilir mi aynı zamanda? Derdine ortak arayan, belasını da arıyor olsa gerek. Farkında olan, belki de belasını bulmuş olandır. Bunu Şule Gürbüz'e sormak lâzım.

"Bir şairin anlattığı ve yansıttığı dünya benim sürekli bakışımdı. Üstelik onların çoğu bu bakışı zorla satın alırken ya da bir kere şiir yazmayı öğrendikten sonra aynı zehri farklı şekil ve hallerde sadece uyguluyorlardı. onlar, içmeyen uyuşturucu satıcıları gibiydiler. Ben ve bazı benzerlerim şiirin zehriyle ayakta duracak gücü bulamıyor, sallanıp duruyor, her an hasta, her an ölecek gibi, yüzülmüş derimizle ortada duruyorduk. Çok şaşarım şiir sevenlere, okuyup geçenlere, kitabı kapatıp yemek yiyenlere, o bakışla yaşayıp da ölmeyenlere. Şiir sevilmez ki, öyle duyulur, öyle bakılır, hastalanılır, zehirlenilir, ölünür. Şiir sonunda öldürür."

Şiir yolundan da sağlam geçmiş bir yazarın kalemi bu kez bir şeylerin farkına varabilme yolunda kılavuz olma derdinde. Devayı bulup bulmamak da okuyucunun elinde. "Kambur" ve "Coşkuyla Ölmek" kitaplarından farklı olarak bu kez Şule Gürbüz, canımızı sıkıyor. Çünkü bakıp geçtiklerimizi, gözümüze sokuyor. "N'oldu?" diyor, "Hadi!" diyor, "Buyurun!" diyor. Halil İbrahim sofrası değil bu, dert sofrası. Yerseniz.

"Hiçbir zaman, hiçbir an kendimi unutup, nasıl göründüğümü yok sayamadığımı, geri çekilip çekilip kendime bakmaktan, gördüğümü beğenmeyip ona hayalimdeki şekli vermeye çalışmaktan önümdekini hep ıskaladığımı görüyorum şimdi. "Peki şimdini görüyor musun?" diye sormayın, onun da var en az bir on beş senesi. insanın ömrü herhalde bu yüzden uzun, bir halt ettiğinden değil, ne halt olduğunu on-on beş senede bir anlamasından."

Her ne kadar içinde birkaç hikâye varmış gibi görünse de ilk bakışta; bir hikâye, öykü ya da romandan çok deneme-inceleme tavrı var "Zamanın Farkında"da. Kendisinin viyolonselci, mekanik saat ustası ve şair olduğunu biliyoruz. Saat tamirciliğinin bir insanı "zamanı görme" konusundaki ustalığa taşıyacağını da yine bu kitabından rahatlıkla görebiliyoruz. Sanılmasın ki kitap rahatlıkla okunabiliyor. Tam aksine, zor koşullara sokuyor okuyucuyu. Türkçeyi ustalıkla kullanırken, günümüz gençliğinin ağzındaki lakayt üslubu da alaşağı ediyor. Yerin dibine sokuyor, iyi de yapıyor. Ellerine sağlık. Şu cümleye bakarsak da, yine günümüzün rahatlarının rahatını bozacak güzellikler yakalayabiliriz.

"Büyük şairleri hiç tanımasaydım, fazla müzik dinlemeseydim, bir sürü arkadaşım olsaydı ve onlardan sıkılmasaydım, utanmayı zaten pek bilmeseydim, şöyle hani içim sızlamadan bir sabah hayatta olmayı sezerek Harbiye'den Tünel'e kadar yürüseydim."

Ahmet Hamdi Tanpınar'ın mezar taşında yazan şiiri, "Ne içindeyim zamanın, ne de büsbütün dışında / yekpâre, geniş bir anın parçalanmaz akışında" dizelerini hatırlayarak, zamanın farkına varmak gerek. Bir an önce. Dolayısıyla bu yazının başlığı için en uygunu, bir İsmet Özel kitabının adıydı. Mazur görülür inşallah. Hayat, koca bir mazeret zira...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

İncelik, ince bir konu değildir

İncelik, şu zamanda beden ölçüsünden başka bir şey ifade etmiyor. Ayna karşısında inceyseniz, incesinizdir. Ama öyle değil, izah edeyim. İncelik kişinin kalbiyle başlayan, hayatın her noktasına bakışıyla devam eden, bazen sözle bazen de kalemle netice bulan bir yaşama biçimidir. İnce insanın yaptığı her işte mutlaka bir incelik vardır. Yer yer çok kırılgan, yer yer de aşırı öfkeli olması, kalın insanlar karşısında aldığı bir önlem, yahut koruma kalkanıdır.

"Anlamak dururken söylemek, bilmem ama sanki biraz iğretidir."

Niye incelikten bahsederek yazıya başladım? Şule Gürbüz, seçtiği kitap isimlerinden ve karakterlerinden tutun da, kurduğu uçsuz bucaksız cümlelere ve dolayısıyla öykülerine kadar ince insan timsalidir. Tanımıyorum, kapı komşum da değil, ama öyledir. Buna eminim. Bu paragrafı bitirirken eklemek isterim; "Coşkuyla Ölmek" kitabının kapak fotoğrafı da yazara aittir. Başta ne demiştim tekrarlayayım; ince insanın yaptığı her işte mutlaka bir incelik vardır.

"Dünya, kendi hakikatleri hakkında tamamen yalancı ve ikiyüzlüdür."

Geçtiğimiz ay kitap hakkında Şule Gürbüz'ün bir söyleşisini okumuştum. "Öğrendiğim her şeyi yalnızlıktan, ıssızlıktan, sessizlikten ve çok fazla bakmaktan öğrendim." demişti. Yazarın karakterini döken bu cümle, kalemini de anlatmak için önemli olabilecek bir giriş cümlesi. Şule Gürbüz'ün son romanı olan "Coşkuyla Ölmek", dört bölümden oluşuyor. Henüz giriş bölümünün adı: Ruhuna Fatiha. Derin bir boşluğa girer gibi giriyorsunuz kitaba, ikinci bölümde daha haylaz metinler karşılıyor sizi: Akılsız Adam. Üçüncü bölüm olan Akılsız Adamın Oğlu Sadullah Efendi ise sizi hazin ve mahcup bir hikayeye sürüklüyor. Son bölüm Rüya İmiş, coşkuyla öldürüyor. Çünkü artık harflerle neler yapılabileceğini, kelimelerle dünyayı dünya yapan veya yap(a)mayan şeylerin nasıl anlatılabileceğini toptan görmüş oluyorsunuz. Tek biletle çok yolculuk gibi bir roman.

"Ah ilim, ah irfan, Çin'de misin, şu ihtiyar kadının dizinde misin, teneffüs zilinin ipinde misin, okul bahçesinde duvarın dibinde misin, farz mısın, sünnet misin, domatesli pilavın tutmuş dibinde misin, şu karaçamın dikeni misin, tespih çekerek yük taşıyan hamalın eli misin, kar yağarken gülen simitçi misin, eski bir otomobil lastiği, süresi dolmuş ilaç şişesi, o şairin durup durup bahsettiği misin?"

"İçinde ne ararsanız var" demek istemiyorum bu roman için. İçinde incelik var, ince ince işlenmiş...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf