Düşüncede devamlılık sorunu (II)

“Düşünmek evvela düşünceleri düşünmek, sonra da onların tesirinden kurtulmaktır.”
- Cemil Meriç, Kırk Ambar, Cilt 2, Lehçe-t-ül Hakayık

Bu blogda Fuad Sezgin’in Buhârî’nin Kaynakları adlı eserine dair bir yazım bulunuyor. Orada kronik bir sorunumuzdan bahsetmiştim: Düşüncede devamlılık sorunu… O yazıda düşüncede devamsızlığı, süreksizliği meleke hâline getirişimizden; düşünen ve üreten insanı da etkisizleştirmeyi görev telakki edişimizden dem vurmuştum. Bu yazı da aynı istikamette olacak. Devamlılık sağlasın diye!

Bizim iyi yetişmiş insanla sorunumuz var. Üstelik tek değil çift yönlü. Öncelikli sorunumuz yetiştirme noktasında. Donanımlı birey yetiştirmiyoruz. Öyle bir amacımız yok. Zira başka ‘hayati’ önceliklerimiz var. İkincisi, hasbelkader kendini yetiştirmiş insanla sorunluyuz. Yetiştirmeye katkı sunmamak yetmiyor bize. Biz müdahale edemeden yetişene müdahil oluyoruz. Önce dikkate almıyoruz, görmezden geliyoruz, önüne taş koyuyoruz. Baktık olmuyor bir yolunu bulup aşağı çekiyoruz. Çünkü, nasıl ki iyi insan yetiştirme gibi bir amacımız yoksa, iyi yetişmiş insana da ihtiyacımız yok. Sonuç? İnsanlığı kurtarmayı amaçlayan bir dinin, öğretinin, medeniyetin müntesipleri olarak insan(lığ)a faydası dokunacak hiçbir alanda sürekliliği oluşturamıyor, devamlılığı sağlayamıyoruz. Oysa felsefe, bilim ve sanatta yol devamlılıkla alınır. Sonrakiler öncekilerin ürettiklerinin üzerine koyarak sürekliliği sağlar ve aşama kaydedilir. Bütün mesele halef-selef ilişkisine bağlıdır. Bizde azıcık sivrilen; işe yarar bir şey düşünen, konuşan, üreten kim varsa yalnızlığa mahkum edilir. Bin bir emekle ürettiğiyse atıl hâle gelir. Çünkü kadük kalmanın müptelasıyız.

Cemil Meriç (1916-1987) kendini yetiştirmiş bir “entelektüel” olarak sorun yaşadığımız kişilerden. Ölümüyle birlikte üretimi son bulan ve devamı gelmeyen bir ‘ekol’ o. Onunla sorunumuz öyle böyle değil; sağlı sollu yaşıyoruz. Dindarımız da laikimiz de vebadan kaçar gibi uzak duruyor. Arada, arafta bırakıyoruz. Bunda kendisinin de payı var fakat düşünceyi ötelemek düşünmeyi ötelemek anlamına geliyor. Bu yüzden anlamak, anlatmak ve en önemlisi özgün bir medeniyet fikri içinde anlamlandırmak bir türlü mümkün olmuyor. Düşünce evrenimizi kısıtlayan bu zincir yakın gelecekte de kırılacak gibi görünmüyor.

Cemil Meriç’in “Bir adamı tanımak için düşüncelerini, acılarını, heyecanlarını bilmemiz lazım, hiç değilse.” sözünden mülhem, artık hayatta olmayan birini tanımak için başvurulacak en iyi yöntem mevcuttaki eserlerine bakmak olacaktır herhâlde. O hâlde Cemil Meriç’i tanımak için bakılacak yer doğal olarak onun külliyatı olmalıdır. Yalnız, daha öncesinde, o kişi hakkında elde edilecek malumat konuyu anlamayı kolaylaştıracak bir yöntem olabilir.

Bir Yayıncılık’tan çıkan Cemil Meriç: Bir Fikir Arkeoloğu adlı eser bu yönde değerlendirilecek bir kitap. Akademisyen Adem İnce tarafından hazırlanan çalışma iki yüz sayfadan oluşuyor. Kitap, geçtiğimiz yüzyılda bu topraklarda yetişen ve fakat bu toprakların düşüncesiyle çatışmayan kişileri konu alan bir serinin parçası. Bu biyografik seri üstünkörü değerlendirdiğimiz entelektüel dimağları genç nesiller başta olmak üzere meraklısına tanıtmayı amaçlıyor. Kitaptaki üslup ve ve konuyu ele alış disiplini hazırlayıcısının bir akademisyen olduğunu belli ediyor. Bununla birlikte eserdeki dilin akademik bir çalışma gibi ağır olmadığını söylemeliyim. Kitabın en beğenmediğim yanı kapak (resmi) diyebilirim. Sanırım standartı yakalamak adına tüm serininin kapakları aynı şekilde hazırlanmış. Açıkçası böyle bir çalışmanın görselleştirilmesinin daha ‘orijinal’ olmasını beklerdim. Bir okuyucu olarak asıl önemli olanan mazruf olduğunu düşünsem de zarfı da önemsiyorum.

Kitap, “Cemil Meriç’in Hayat Hikayesi ve Düşünce Dünyası”, “Efkâr Denizinde İnci Çıkaran Adam”, “Tefekkür Balosunda Sîretler ve Sûretler” ve “Fildişi Kulenin Düşünce Tezgâhından: Cemil Meriç’in Telif Eserleri” başlıklarını taşıyan dört bölümden oluşuyor. Bölüm başlıkları içerik hakkında bilgi veriyor diye düşünüyorum. Bu arada her bölüm kendi içinde farklı başlıklara ayrılarak Meriç hakkında malumat aktarıyor. Müellif, Cemil Meriç gibi çok çalışkan ve üretken birininin böylesi kısıtlı bir çalışmada anlatmanın mümkün olmadığını ve fakat onun düşünce dünyasını özetleyerek ilgilisine fayda sağlamayı amaçladığını belirtiyor. Adem İnce’nin Cemil Meriç’i olduğu gibi aktarmaya ve çok fazla abartmadan değerlendirmeye özen gösterdiğini bir detay olarak söylemeliyim.

Bir Fikir Arkeoloğu Cemil Meriç, Meriç’in doğumundan itibaren yaşam mücadelesini ve düşünsel oluşumunu eşsüremli olarak anlatıyor. Doğduğu zaman ve mekânın yanında onun düşüncelerinin oluşumunda geçmişinin ve konjonktürel durumun etkileri göze çarpıyor. Meriç’in doğduğu yer olan Hatay, Türkiye’nin kuruluşuyla birlikte Fransa’nın güdümündeki bölge içinde kalmıştır. Bu durum Cemil Meriç’in Fransızca öğrenmesine ve Fransız kültürü etkisinde kalmasına neden olmuştur. Diğer yandan babası eski bir Osmanlı yargıcı olan Meriç’in ailesi Rumeli göçmenidir. Kısacası o, farklı kültürlerin aynı bünyede buluşmasıdır. Bununla birlikte babası ve annesiyle sıcak ilişkiler kuramayarak büyümüştür. Gergin bir aile ortamı içinde yalnız kalarak -kendi deyimiyle- “kitaplara kaçmıştır”. Cemil Meriç’in yaşamında daha çocukken girdiği bu yolun etkileri sonrasında açığa çıkıyor. Gerek hayatına gerekse eserlerine bakıldığında özellikle kitaplarla kapattığı yalnızlığının bir alışkanlık hâline geldiği ve ömrü boyunca sürdüğü görülüyor. Kitapta Cemil Meriç’in sırasıyla Türk milliyetçiliğinin, Marksizm’in, Hint mistisizminin ve nihayet Osmanlılık düşüncesinin etkisi altına girdiğini görüyoruz. Batı’nın tesiriyle başlayan düşünsel serüven Doğu’nun (Hint mistisizminin) keşfinin ardından özüne, doğduğu topraklara (Osmanlı’ya) dönerek hitama eriyor. Cemil Meriç’in telif eserlerine içeriklerine dair kısa notlarla birlikte kronolojik olarak yer verilmiş. Eserlerin içeriğine kronolojik olarak bakıldığında yukarıda belirtilen serüvenin izleğini görmek mümkün.

Cemil Meriç’in en belirgin özelliği sanırım okumaktır. Bu yolda gözlerini kaybetmesine rağmen durmamıştır. Ayırt etmeksizin her düşünceyi okumayı görev addetmiştir adeta. Kendi deyimiyle “her düşünceye saygı” ilkesiyle hareket eden Cemil Meriç’in eserlerinde bazı tarihi şahsiyetleri biraz daha öne çıkardığı görülür. Adem İnce çalışmasında Cemil Meriç’in düşünce dünyasına etki eden bu isimlere değinmekle kalmamış küçük de olsa müstakil bir bölüm hazırlamış. İbn Haldun, Tunuslu Hayreddin Paşa, Âli Paşa, Mehmet Akif Ersoy, Nazım Hikmet, Kemal Tahir, Honore de Balzac, Karl Marx bunlardan öne çıkanlar. İsimlere bakıldığında sosyolojiden dine, ekonomiden edebiyata kadar geniş bir düşünsel yelpaze dikkat çekiyor. Örneğin Karl Marx’ın Cemil Meriç’in hayatında çok önemli bir yeri vardır. Meriç kendisini (bağnaz olmayan) bir Marksist ve dolayısıyla sosyalist olarak tanımlıyor. Bu anlamda Marksizm hayatı boyunca bir referans noktası olmuştur. İbn Haldun’u sosyolojinin kurucusu ve keşfedilmemiş bir hazine, Tunuslu Hayreddin Paşa’yı Avrupa’yı ve İslam coğrafyasını çok iyi bilen bir devlet adamı olarak değerlendiriyor. Cemil Meriç’in Kemal Tahir’le ortak noktası Marksizm’e yelken açtıktan bir süre sonra Osmanlı’nın sularına demir atmalarıdır. İlgili bölümde ele alınan diğer isimlerin Meriç’in düşünce dünyasındaki yansımalara değinmiş Adem İnce.

Cemil Meriç çok yönlü bir ‘entelektüel’. Öğretici kimliğinin yanında mütercim ve münekkit kimliğinden de bahsetmek gerekiyor. Özellikle dil konusundaki hassasiyeti ve titizliği takdire şayan hasletlerinden ikisi diyebiliriz. Kitabı okurken yazım üslubuna karakterinin yansıdığını anlıyoruz. Aceleci, sert, bilgiç tavırları yazılarında açığa çıkıyor. Aydın ve entelektüel kavramlarıyla ilgili hırçın üslubu, dil ve çeviri konularındaki hakarete varan söylemleri bunu açıkça gösteriyor. Yalnız kitabın satır aralarındaki detaylar Cemil Meriç’in yüz yüze ilişkilerindeki üslubunun yazı üslubunundaki kader sert olmadığını söylüyor.

Okur, kitabın son sayfalarına geldiğinde Cemil Meriç’in düşünce dünyasının omurgası hakkında bilgi sahibi oluyor. Bu omurgayı oluşturan kavramsal çerçevenin içinde Batıcılık, Doğu düşüncesi, İslam, çağdaşlaşma, medeniyet, uygarlık, ümran, irfan, kültür, aydın, entelektüel gibi kavramlar yer alıyor. Müellifin “özet” çalışmasını oldukça başarılı hazırladığından olsa gerek, Cemil Meriç’in hangi kavramı nereye ve neden yerleştirdiği konusunda az çok bilgi sahibi olunuyor. Ayrıca evrensel karşılıklarıyla hiçbir alakası olmayan Türkiye’deki sağ-sol çatışmasının nasıl bir dogmatizmle sürdürüldüğüne ve Doğu-Batı tartışmasının sömürgeci-oryantalist söylem içerisinde gerçekleştiğine dikkat çekiliyor.

Cemil Meriç kendisini bir yere ait görmüyordu. Evvela okumayı sonra düşünmeyi ve yazmayı hayatı hâline getirmişti. Ardından bıraktıkları da bu düşünceye hizmet edecek nitelikte zaten. Bizler, bırakalım onun gibi okumayı, onun okuyup damıtarak elde ettiği eserlerini okumaktan beriyiz. Adem İnce, Cemil Meriç’e dair bazı özel gayretler olsa da dişe dokunur bir biyografik çalışma dahi olmadığını belirtiyor. Farkında bile değiliz. Çok okumamız gerekiyor, daha çok.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Biz ancak maruz kalırız hatıralara

"Bir başka hava soluyor, kendimden kaçmak, kaderimi değiştirmek ister gibi uzaklara gidiyordum."
- Sadık Hidayet, Kör Baykuş

Bir kitabın tekniğini konuşmak ayrı, duygusunu konuşmak ise ayrı bir mevzu hiç şüphesiz. Okurken ağır basan tarafla alakalı olsa gerek. İçimize ne kadar gömülüyor cümleler, kurgu ne kadar etkiliyor kitaba ayırdığımız zamanı... Öyküleriyle tanıdığımız Behçet Çelik, yaz sıcaklarında zihnin sınırlarına ve pek tabii sınırsızlığına çağırıyor romanıyla bizi.

İletişim Yayınları tarafından Haziran 2019'da neşredilen Belleğin Girdapları, insanın kendinden kaçamayacağını anlatıyor esasında. Çünkü insan nereye giderse gitsin kendini, zihnini ve belleğini de yanında götürüyor. Bu durumda nasıl kaçacak kendinden? Sadece hatıraları bile yetmez mi yalnız kal(a)mamasına? Peki hatıraları hatırlarken, hatırlanma zamanları da akla gelince ne olacak? Belleğin birbirine açılan odaları içinde kaybolmak bu kadar mümkünken, insanın tek başına kalması için göstereceği çabalar ne kadar etkili olabilecek? İşte tüm bu sorular, adsız bir roman kahramanı ve onun sıradanlığıyla sarsan üslubu tarafından cevaplanıyor. Aslında cevap da sıradan, tanıdık. İnsan hiçbir yere kaçamaz, her yerde kendiyledir.

Yer demişken, romanın bir semti var: Serpmetepe. Romanın adsız kahramanının çocukluğundan, askerliğinden, terk ettiği şehirden parçalar ve insanlar serpilmiş bu semte. O sebeple adı da Serpmetepe. Kahramanın öyle bir belleği ve o belleğin öyle girdapları var ki bu serpme hafif kalıyor. Onun eski hayatını da yeni hayatını da birbiriyle içli dışlı okuyoruz roman boyunca. Eski hayatı demişken, bu hayatta en çok da yakın dostları ön plana çıkıyor. Geride bırakmak zorunda olduğu, hiç değilse kendini buna inandırdığı yakın dostları. Her ne kadar yeni geldiği bu semtte insanarla olabildiğince az ilişki kurmaya gayret etse de insandır bu, ya kendi destursuz girer hayatına yahut sen hiç farkında olmadan bir alışkanlık bile geliştirebilirsin insana dair. Not defteri almak için gittiğin kırtasiyeci bir anda alışkanlığın oluverir, tıpkı romandaki gibi. Derken eski ve yeni insan ilişkileriyle birlikte romanın adsız kahramanının hatıralarıyla şimdi'si arasında okuyucuyu sıkıştıran anlatım iyice ortaya çıkar. Nuray, Serhat, Eylül, Kırtasiyeci, Selma, üst komşunun kızı Nazlı...

İşte burada, romanın oldukça sıradan gibi görünen ama aslında en sıra dışı özelliği ortaya çıkıyor. Birbirleriyle ilişkilerini bilmediğimiz insanlar, terk edilen şehir ile şu an yaşanan ama ne idüğü belirsiz semt, ilk cümleden son cümleye kadar belirsiz olan zaman ve teferruatını bir türlü öğrenemediğimiz olaylar (küsmeler, barışmalar, sevdalar, özlemler) zihnimize yağıyor ve bu anlamsızlık içinden okuyucu kendi anlam arayışıyla karşılaşıyor. Bir bakıyoruz ki şu anlatılan onca belirsizlikte, onca karmaşıklıkta, kalabalıkta ve yalnızlıkta biz varız. Paramparça gibi görünen ve okunan metin bir anda parça parça tamamlanıyor. Karakterler arasındaki bağ, olaylar arasındaki ilişki belirmeye başlıyor iyice. Bu belirmenin aralarında, sık sık adsız karakterin şahsi ve haklı isyanlarına da tanıklık ediyoruz: "Herkes her şeyi biliyordu, daha önemlisi bildiğinin bilinmesini istiyordu; herkes haklıydı, ama bu yetmiyordu hiçbirine, başkaları da kendilerine hak versin diye tutuşuyorlardı, çıldırmak üzereydiler. Kalabalıklara haykıramayacakları için milim milim, santim santim mücadele ediyor, karşılarına çıkana haldır huldur anlatıp duruyorlardı. Kulaktan kulağa yayılırdı böylece haklılıkları, işitenler, öğrenenler başkalarına anlatmasalar da, birer birer çoğalacaktı sayıları, onlara haksızlık edenler tek başlarına kalacak, utanacaklardı."

Sokaklarda yürürken içi kararan bir insan, yazarak ne kadar aydınlatabilir geleceğini? Geçmişinden kurtulmak için mi koyulur yazmaya yoksa bu bilinmezliği bilinir kılmak için mi? Yazmak insanın şu meşhur onaylanma hastalığına bir çare olabilir mi? Başkalarından alamadığı sevgiyi, bulamadığı ilgiyi, hasretine düştüğü şefkati verebilir mi yazmak? Böylesine karışık bir ruh hâlindeyken yazmak belki de sadece, nefes aldırıyor. Bir şey yapmanın, bir şey üretmenin verdiği nefes, bir soluk.

"Biz ancak maruz kalırız hatıralara" diyor belleğin girdaplarında yaşayan adsız karakter. Parça parça yaşıyor hayatı. Her parçayı yeni parçalara bölüyor belki isteyerek belki istemeyerek. Niyeti, olanı biteni farklı duygularla göğüslemek belki. Yahut, varsa eğer yeni yollara düşüp ve yeni kapılara varmak. Orada kendini yeniden bulmak. Geçmişi geçmişte bırakmak. Ama olmuyor, çoğu zaman bunu başaramıyor. Zira 'şimdi ve burada'nın hakimiyeti her seferinde yepyeni bir sayfa gibi açılıyor, geçmişi geride bırakarak. Geleceği ise unutturuyor 'şimdi'nin ve 'burada'nın kuvveti. Peki bu durumda hatırlamak nerededir? Belki şurada: "Kederle sevinç el ele, durup dururken, yalnızken, yokluklara, boşluklara kahrolurken çoğaldığını hissetmenin şaşırtıcı iç huzuru. Yoklukla sonsuzluğun bıçak sırtı yakınlığını sezmek, iki ucunda birden olmak aynı anda, iki uç arasındaki her şeyin bir parçası duymak kendini, her şeyi kendi parçan bilmek. Ben de mırıl mırıl seslenmek istedim 'vardık ki artık yokuz' türküsünü mahallemin (evet ya, mahallemin) insanlarına, geveze sığırcıklarına akşamüstünün, kedilerine ve köpeklerine, onlar duymazdan gelirse sokak lambasının pırpırındaki börtü böceğe, döküntü binalara, önlerindeki parlak arabalara, çere çöpe, küncüden ufağına, hızla yaklaşan kedere, iç sıkıntılarına ev içlerinin."

Sonra bir bakıyor ki adsız kahraman, aslında niyeti ya da niyetleri içinde değişmek, dönüşmek yok. Yenilenmek belki de bu hayatta hatırlamayı da unutmayı da bir yere koy(a)mayanların işi. "Yine de hoşuma gidiyor bu sonu boş çıkacak, yanılgıya yazgılı çaba. Buraya gelmeden önce saatlerimi, günlerimi, aylarımı verdiğim onca uğraş, kafa yorduklarım, kestiğim ahkâmlar, üst perdeden sarf ettiğim sözler, fısıldadıklarım, hecelediklerim, sayıkladıklarım, üzüldüklerim ve sevindiklerim pek mi kayda değerdi sanki? Öyleyse denemeye devam edebilirim. Becerebilirsem." diyordu zaten hikâyenin başında. Yazmak hikâyenin sonlarına doğru onun yoldaşı oldu mu olmadı tam manasıyla cevap vermek mümkün değil. "Şefkati pek azdır kendine acımanın (en azından bende öyledir), silinmek istemek gibidir, hiç olmamış olmaya birkaç adım daha, birkaç adım kala; oysa başkasına acırken, tam tersine kelimelerle, dokunarak ya da bakışlarımla, büyücüymüşüm gibi, elimden, gözümden, sözümden gelirmiş gibi, silindi silinecek siluetinin üzerinden geçmek isterim, bir parça dirim üfler gibi. Becerdiğim, başardığım vaki değildir, bu kez de olmadı, ama öyle bir şeydi kuyunun kokusunu soluduğumda, çıkmak değil çıkarmak istedim onu gün ışığına, biraz daha renk vermek, yeni bir boyut eklemek. Gözüm kaleme kaydı, gözlerimi kaçırdım, yaşlı." diyor çünkü gölgesi bile kendinden kaçmaya yer arayan kahraman.

Behçet Çelik, bunca yıldır öykücülüğü sebebiyle üslubuna ve kurgularına alışık olma ihtimallerimizi dahi kenara iterek bize kuyu gibi bir roman sunuyor. Bunu yaparken okuyucusuna kıyamıyor ve bölüm başlıklarını o bölümün ilk cümlesinden bir iki kelimeyle yapıyor ki buradan bile hatırlamaya nasıl muhtaç olduğumuz anlaşılıyor. Diğer yandan bu hareket türküleri de hatırlatmıyor değil. Romanı okurken, "keşke biraz da türkü söyleyeydi kendi kendine" dedim zaman zaman kaçak karakter için. Kendinden kaçak, keskin bıçak ama biricik, daima biricik olan insanın hem en doğal hem de en tuhaf hâlleri var romanın damar damar atan sayfalarında. Çünkü bellek acımasızdır.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Şamanizm'e arkeolojik bir bakış

Sibirya'nın uçsuz bucaksız topraklarında dünün, yaşanılanın ama hiç de yitip gitmeyenin peşine düşmek her arkeoloğun büyük hayali olsa gerek. Şimdiye değin Şamanizm'i antropolojik, tarihsel ve dinsel çalışmalar çatısı altında inceleyen araştırmacıların kitaplarını okuduk. Şimdiyse Şamanizm'i arkeolojik buluntular eşliğinde okuma fırsatına erişiyoruz. Türklerin kadim dini Şamanizm Türk'e dair önemli birçok kültürel bilgiyi fısıldıyor bizlere. Peki, Şamanizm'i Güney Sibirya havzasını adımlayarak incelemek istesek nasıl bir çalışma çıkardı ortaya? İşte bu sorunun yanıtı Yapı Kredi Yayınları'ndan çıkan Güney Sibirya Arkeolojisi ve Şamanizm kitabıyla ete kemiğe bürünüyor. Arkeoloji disiplinine önemli bir katkı sunan söz konusu kitap; Güney Sibirya Arkeolojisi, Çin Kaynakları Açısından Güney Sibirya Kültürleri, Güney Sibirya'da En Erken İnançlar, Güney Sibirya Şamanizmi ve Güney Sibirya Şamanizmi'nde Kült Objeleri adlarını taşıyan beş farklı bölümden oluşuyor.

Çin kaynaklarında tarih yazıcılığı ve Çin Hanedanlarına ait resmi tarih kitaplarının da incelendiği çalışmada kült kavramı ile de sıklıkla karşılaşıyoruz. Atalar kültü, kutsal yer ve su kültü, ateş kültü, geyik ve güneş kültü bunlardan bazıları. Toplumlar için kutsal olarak addedilen ve zamanla çevresinde çeşitli ritüellerin de yaratıldığı kültler, insanın tabiat ile olan ilişkisine kutsiyet zırhı büründürmesi ile ilişkilendirilebilir. Bugün yerin kulağı var derken sözünü ettiğimiz iyeler, bayram günlerinde ziyaret edilen büyüklerin mezarları, köylerde hâlâ geçerliliğini koruyan ateşin su ile söndürülmemesi geleneği gibi birçok ritüelin çıkış noktası Şamanist inanç sistemine dayandırılabilir. Şaman sözcüğünün etimolojisinin de yer aldığı eser, görseller bakımından da oldukça doyurucu nitelikte.

Serken Çirkin, Neolitik Çağ’dan Ortaçağ’a uzanan Güney Sibirya kültürlerini ve inançlarını titiz bir şekilde ele almış ve kronolojik sırayı da ihmal etmemiş. Sözünü ettiğimiz kültleri, arkeolojik bulgular ve yerel halka ait etnografik veriler eşliğinde karşılaştırmalı olarak incelemiş.

Kitabın arka kapağında yer alan: "Sibirya’da zaman farklı işler; akıp giden yüzyılların orada pek de önemi yoktur. Bu büyük kara parçasında toprak gibi, su gibi, zaman da adeta donmuştur. Süregelen yoğun “kültürel devamlılık” içinde çağların ayrımına varmak, tarihin akışını izlemek son derece güçtür. Ağır aksak işleyen bu tanrısal zamanı aydınlatacak ve onu yeniden okunur hale getirecek kilit sözcük ise Şamanizm'dir." paragrafı okurlara, uzun zamandır büyük bir merakla takip edilen Şamanizm ile ilgili önemli ipuçları sunuyor. Çünkü kimi olumsuz durumların ve sapkın inanç sistemlerinin, hain cemaat yapılanmalarının ülkemizi kemirdiği günümüzde karanlığımızı aydınlatacak fikirlere sığınmaya ihtiyacımız var. Aydınlığın meşalesini elinde tutan Türklerin, Ergenekon'dan çıkarken ellerinde tuttukları bengü aydınlık kaynağı da aslında Şamanizm'den başkası değildi.

Yeryüzünün en kadim inanç sistemi olarak nitelendirebileceğimiz Şamanizm, Ural-Altay halklarının bir anlamda ortak bilinçaltıdır. Duvarımızdaki nazarlık, aynadaki suretimize dair inanmalarımız ve hatta atasözlerimiz de bunun güzel yansımalarıdır. İşte hayatımıza tezahür etmiş olan Şamanizm'i ve ona dair arkeolojik buluntuları okumak, okurken de kendimize doğru bir yolculuğa çıkmak için bu çalışmaya raflarımızda ve belleğimizde mutlaka yer açmalıyız...

Ömer Ünal
twitter.com/omer__unal

Geçmişle gelecek arasında

Edebiyatın ve sinemanın en ilgi çekici mekânlarından biri akıl hastaneleri olmuştur. ‘Normal’ insanların nezdinde buralar, dışarıdan herhangi bir şekilde bilinmeyen, yüksek duvarlı, içeride hastalara ne yapıldığı sır gibi saklanan mekânlar olduğu için, bu tür yapılar hakkındaki merak duygusu hep yüksektir. Çünkü bilinmeyen, gizlenen merak edilir. Bilinmeyen, gizlenen fısıltılı konuşmalara neden olur. Efsanelere, olağanüstü ögelere gebedir bilinmeyen.

Bize, bu gizlenen duvarlar arasından sesleniyor bu kez Nermin Yıldırım. Bir akıl hastanesinden, buraya ne sebeple kapatıldığını bilmeyen bir ‘hasta’nın -Esin’in- ve bu hastalara refakat eden hemşirelerden Rikkat’in gözünden sesleniyor. Tek bir yerden değil, hem parmaklıkların içinden hem de parmaklıkların dışından bir bakış açısı getirerek okura çift yönlü bir okuma imkânı sunuyor diyebiliriz.

Rikkat ve Esin romanın iki başkahramanı. Başka karakterler de romanda etkin oluyor. Fakat; Canan, Adalı Yakup ve Rikkat’in ölmüş annesi dahi romanda hatırı sayılır yer bulsa da, Nermin Yıldırım iki karakter üzerinden ana hatlarını belirliyor romanının. Esin, henüz yirmilerinin başında, akıl hastanesine kapatılmış bir hastayken Rikkat altmışında, yalnız yaşayan, işinden başka hiçbir meşguliyeti olmayan bir hemşire olarak tasvir ediliyor kitapta. Bir ‘Abla’ olarak. Zaten hastaneye ‘Ev’, erkek çalışanlara ‘Abi’, başhekime ‘Baba’, hastalara da ‘Misafir’ olarak hitap ediliyor burada tuhaf bir şekilde. Hatta kesin emir şeklinde uygulanıyor bu durum.

‘Ev’ kısmıyla başlıyor kitap. İlk anlatım hakkını Esin’e veriyor yazar, o da yaşadığı yeri ve oradakileri hem tanımaya hem de tanıtmaya çalışıyor: Sustuğu konuştuğundan ağır tutan, konuşsa bile birbirini pek anlamayan, kendi isteği dışında bir araya gelmiş uyumsuz bir kalabalığız.

Kitap, sonuna kadar bir bölüm Esin’in bir bölüm Rikkat Hanım’ın bakış açısından ve ‘ben’ diliyle anlatılıyor. Bu ikilinin zaman zaman birbirlerinin bölümlerine ‘misafir’ olduklarını da görüyoruz. Bu misafirlikte karşısındakini etkileyen daha çok Esin oluyor. Fakat Rikkat Hanım’ın Esin’in hayatını en temel bir şekilde etkilemesi, bunu çok da bilinçli yapmaması kitabın sonuna da etki ediyor. ‘Spoiler’ vermemeye dikkat ederek söyleyecek olursak, bir bakıma hayatını kurtarıyor Esin’in ve bunu okur sonlara doğru net bir şekilde öğreniyor. Çünkü Rikkat Hanım, onu hiç doğmamış çocuğu yerine koyuyor adeta.

Hikâye, ilk kısımlarda naif bir şekilde ilerliyor. Başlarda hikâyedeki en çok merak edilen unsur Esin’in ‘Ev’e niye düştüğünü hatırlayıp hatırlayamayacağıyken, sonraları yazar birkaç dış unsurla merak duygusunu körüklemeye çalışmış. Bazı unsurlar yapay dursa da romana bir hız da katmış diyebiliriz. Çünkü başından sonuna, 329 sayfa, bir hastanın ve bir hemşirenin kendi psikolojilerini ve geçmişlerini temel alan iç konuşmalar okumak okurun sıkılmasına neden olabilirdi.

Aslında sert bir kitap Misafir. Çünkü iki başkarakterin ikisi de ‘kaybeden’ rolünde olduğu için psikolojileri de bu minvalde akıyor. Fakat Nermin Yıldırım iki karakteri de okura sevdirmek için çaba sarf etmiş. Hem Esin hem Rikkat Hanım çevremizde çok rahat görebileceğimiz tipler ve yazar da karakterleri iyi işlediği için gerçeklik sorununu aşmış. Burada soracağımız soru şu olabilir: Hastane sahnelerinin gerçekliği ne durumda? Yazar, burada biraz eksik kalmış diyebilirim. Evet, hastaneye ‘Ev’ denilmesini isteyen bir yönetim var ve bu, koşulları iyi tutmanın bir adımı olabilir ama çok yumuşak ve dolaylı bir şiddet anlatımına gitmeyi tercih etmiş yazar. Daha çok karakterlere odaklanmış diyebilirim.

Bir hesaplaşma romanı Misafir. İki karakterin de kendiyle hesaplaşması ya da savaşması. Biri –Rikkat Hanım- geçmişte kaçtığı her şeyle, öldükten sonra salonuna ‘misafir’ olan annesinin ruhu sayesinde bir hesaplaşmaya giriyor ve buradan kazanıp çıkıyor. Altmışında da olsa bırakmıyor hayatla ve geçmişle ve savaşmayı. Diğeri –Esin- belki hayatta çok şey görmese de gördüğü kısımlarla ve görmediği geleceğiyle ilgili bir savaşa giriyor. Hafızasını da alıyor karşısına. Hatırlamaya çalıştıkları da romanın ayrı bir kısmını oluşturuyor. Bu noktada ufak bir eleştiri getirmek mümkün. Esin’in annesi kim? Yani bir annesi var, Esin onu hatırlamaya çalışıyor, tıpkı hastaneye niye düştüğünü hatırlamaya çalıştığı gibi. Ama anne sadece Esin’in bölük pörçük hafızasında var. Evet, bir gizem oluşturmuş yazar bu kısımla ilgili ama en azından kitabın sonunda anne karakterine bir değinilse daha başarılı olabilirdi.

Bu tür kitaplarda, yani ikili anlatımın kullanıldığı, farklı farklı karakterlerin bakış açısından anlatılmaya çalışılan kitaplarda dikkat edilecek en önemli hususlardan biri, yazarın karakterlerin iç seslerini ve diyaloglarını o karakterin ruhuna büründürüp büründüremediğidir. Yani, yirmi yaşında ve hastanede hasta olarak bulunan bir genç kızla altmış yaşında ve hastanede hemşire olarak çalışan bir kadının ayrımını okur hissetmiyorsa, bu başarısız bir denemedir. Örneğin Orhan Pamuk da bu sebeple eleştirilir. Sanki hep aynı karakteri konuşturuyormuş gibi yazdığı düşünüldüğü için. (Katılmıyorum, o ayrı) Bu kitap için bir yerde de bu noktayla ilgili eleştiri okumuştum, bu ayrımın yapılamadığına dair. Fakat bu duruma katılmadığımı söylemek isterim. Ben okurken Esin ve Rikkat Hanım arasındaki farkı çok net hissettim. Bunu sadece kullanılan kelimelerden değil, o bölümün havasından da anlamak mümkün. Evet, yazar bazı oyunlar oynamış bu farkı gösterebilmek için. Örneğin Esin’in bölümlerinde daha günümüze yakın kelimeler, ifadeler kullanırken Rikkat Hanım’ın bölümlerinde daha eski diyebileceğimiz (handiyse, nadan vb.) kelimeler kullanmış fakat bunlara da gerek yoktu bence. Çünkü anlatım bu farkı gayet hissettiriyor.

Politik bir duruşu var yazarın. Bunu, okuru rahatsız etmeyecek şekilde güncel siyasi olaylara dokunarak belli ediyor. Fakat Esin’le ilgili, kitabın sonunu da etkileyen durum, güncel politikadan ziyade bence bir totaliter ve acımasız devlet anlayışı eleştirisi. Anlattığı gerçek olabilir mi? Elbette. Paranoya olabilir mi? Elbette. İnanıp inanmamak okura kalmış.

Misafir, Nermin Yıldırım’ın son kitabı. Hep Kitap etiketiyle yayımlandı. Hep Kitap iyi eserler neşrediyor. Özellikle Nermin Yıldırım’ı zamanında Doğan Kitap’tan transfer etmesiyle kalitesini daha da artırdı. Takip edilmeye değer bir yayınevi olduğunu düşünüyorum.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Muhafazakârın dönüşümü

Türkiye’de dini değerleri önemseyen kesim ‘muhafazakâr’ olarak adlandırılıyor. Bu kullanımın teknik olarak yanlış olduğunu düşünsem de, (-ki her görüşün muhafazakârı vardır) genel kabul bu yönde olduğundan anlamın oluşması ve meramın aktarılması için istemeden de olsa kullanmak icap ediyor. O hâlde, bu galatımeşhurdan hareketle şöyle bir tespit yapabiliriz: Türkiye’nin muhafazakârları gelenek ile modernite arasında sıkışmış durumda ve bir türlü kurtulamıyor. Gerçi kurtulmak istiyor mu, o da ayrı bir muamma. Ama zihinleri zorlayan bir değişime tanık olduğumuz su götürmez bir gerçek. Ortada sosyolojik bir vaka var ve engellenemezliğinin bütün ihtişamıyla yaşanmaya devam ediyor. Sonuç itibariyle toplumsal yapı muazzam bir dönüşüme uğruyor. Öyle yetmişler, seksenler ya da doksanlardaki gibi gettolaşan bir kırılma değil bu. Aynı yörenin ya da aynı değerlerin insanlarının banliyöleşmesinden çok farklı. Dikey ve yatay hareketlilikten öte sıçrayan bir yayılım var. Sosyal gruplar arası sıçramalar sırasında farklı dünya görüşlerinin kapitalizm düzleminde karşılaştığını görüyoruz. Bu durum da hâliyle bir çakışma ve/veya bir çatışma ortamı doğuruyor. Zaten geçmişinde bilinçli şekilde örgütlenememiş sağ, sol ya da diğer ideolojik ayrımlar yıkıma uğrarken; yıllardır ‘ötekine’ kapalı şekilde yaşayan farklı görüşlere sahip bu insanlar ortak bir alanda karşılaştığında gardlar alınıyor. Kimsenin kasıtlı ya da planlı olarak bir şey yaptığını düşünmüyorum. Bizleri buraya getiren, seçimlerimiz neticesinde hayatın karşı konulamaz akışı sadece. Sebebi de çok açık. Yaşam biçimimizi belirleyen ve şekillendiren paradigma bizlere bu hayat tarzını dayatıyor. Söz konusu paradigma içinde farklı bir yaşamsal alternatife de yer yok. Değişim ve dönüşüm bu paradigmaya eklemlenerek gerçekleşiyor.

Mevcut durumu yanlı ya da yanlış okuyanlar yüzünden toplumsal değişimin tek taraflı olduğu gibi bir algı var. Örneğin Türkiye’de sol düşünce daha az değişime uğradığı kanısında ve bu konuda ısrarlı. Fakat canlı örnekler bunun tam tersini gösteriyor. Bugün sol düşünce koruma refleksiyle hareket ediyor. Evrensel ölçülerde sol ile alakası olmayan amorf bir yapı olarak kapladığı alanı kaybetmemek derdinde. Bu da bir nevi muhafazakârlık oluyor aslında. Diğer yandan bu yazının asıl konusunu oluşturan ‘sağ’, ‘dindar’ ya da ‘muhafazakâr’ denilen kesim muazzam bir dönüşümü göstere göstere yaşıyor. Bunda nitelik gibi niceliği de belirleyici bir etken olarak görebiliriz. Çoğunluğu sağ olarak tanımlanan toplumdaki değişim sayısal orana orantılı olarak (sağ kesimde) daha fazla yaşanmış (gibi) oluyor. Sonuç itibariyle değişimin sağ kesimde daha fazla olduğu ‘yanılgısı’ oluşuyor. Burada, sağ muhafazakârlığın daha fazla göze batmasının asıl nedeni kamusal alanda eskiye nazaran daha fazla görünür olması diyebiliriz. Meseleye din ve dindarlık gibi kavramlar da dâhil edilince karşıt görüşlere önemli bir alan açılıyor ve konu geliyor siyasal İslam’a. Modern dünyada dinin sorunlara yol açtığı görüşünden hareketle sorunun dine intisap edenlerin anlayış ve davranışlarında değil dinin kendisinde olduğu algısı oluşturuluyor. İslamcılığın bir sömürü çeşidi olmasından girilip, dinciliğin faşizanlığa yol açtığından çıkılıyor. Şahsen çok önemli bir noktanın atlandığını düşünüyorum. Dindar ya da İslamcı denilen kesim kamusal alanda görünmeye başlamadan önce de aynı kültürel kodlara sahipti. Bu kodlar imkanı bulunca genleşti, genişledi, büyüdü ve artık kendine yetmeyen alanının dışına taştı. Taştığı alan, o bölgeyi daha önce ele geçirmiş olan sol ve türevleri tarafından kontrol ediliyordu. Kamusal alan tümüyle onlara aitken bu ‘büyük yeni ortak’ işi zora sokmaya başladı. Sol için amaç herhangi bir üst değer değil, ‘türedi ortağa’ engel olmaktı. En nihayetinde şunu söyleyebiliriz: Sosyo-kültürel kodlarımızda yer alan bu temel sorun sadece dindar ve/veya sağ muhafazakârlığın değil, bu topraklarda yaşayan her türlü görüşe sahip insanların ortak özelliği olarak ortada duran bir gerçeklik olarak kabul edilmek zorunda. Tabi dişe dokunur, işe yarar bir netice elde edilmek isteniyorsa.

Mustafa Everdi’nin Metropol Mücahidi adlı eseri yukarıda değinilen mutaassıp kesiminin girmeye başladığı modern ortamların yabancısı olduğu için yaşadığı trajedinin kitaplaşmış hâli diyebiliriz. Gelenek ile modernite arasında kalmışlığın ya da öz değerlerinin değişime uğraması sonucu savrulmuşluğun göstergesi olarak karşımızda duruyor. Tam olarak nerede olduğunu bilememenin ve kesin olarak nereye ait olduğunu kestirememenin şaşkınlık hâli; bir tuhaf araftalık.

Bilge Kültür-Sanat tarafından yayınlanan eser yüz altmış sekiz sayfadan oluşuyor. Kitapta on bir öykü bulunuyor. Öykülerde geçen olaylar birbirinden bağımsız olsa da aynı karakterler üzerinden kurgulanmış olması roman havası veriyor. Dolayısıyla karakterlere önceki öykülerde aşina olunduğu için romanın bölümleri gibi okunuyor. Kitabın birden fazla belirgin özelliği var. Öncelikle yayıncı ismine “hibrit”, “alaşman” dediği farklı bir türü denemiş. Hibrit ya da alaşman metin okuyucuyla etkileşim hâlinde yazılan eserler için kullanılıyor. Bu tür ilk defa Rus edebiyat bilimci Mihail Bakhtin (1895-1972) tarafından sözü edilen “deneysel edebiyat”ın bir parçası olarak tanımlanıyor. Kitaptaki öykülerin bir sosyal medya hesabı üzerinden farklı zamanlarda bölüm bölüm yayınlamasından hareketle “dijital edebiyat” olarak tanımlamak da mümkün. Okuyucunun katılımı burada devreye giriyor ve her bölümün sonundaki yorumlar hem diğer okuyuculara hem de yazara katkı sunuyor. Sosyal medyada yayınlanan öykülere gelen yorumlar kitapta bölüm sonlarına eklenmiş olduğunu görüyoruz. Yorumlarda eksik ya da başarılı bulunan yönlere dair eleştiriler yer alıyor. Bu sayede okuyucunun metnin devamında etki edip etmediği ölçümlenebilir hâle geliyor. Benim izlenimim yazarın yorumları dikkate aldığı yönünde oldu.

Kitaptaki bir başka önemli özellik üslup olarak göze çarpıyor. Kullanılan dil oldukça sade fakat çok fazla alıntı, atıf ve detay bulunuyor. Bu sayede ortaya çıkan metinlerarasılık oldukça zengin bir okuma sunuyor. Metnin bu özelliğinde yazarın entelektüel birikiminin önemli bir etkisi olduğu muhakkak.

Metnin en önemli özelliklerinden bir diğeri yazarın hüzünlü bir hiciv dili kullanması diyebiliriz. Düşündürürken tebessümü eksik etmiyor yüzden. İmgelemelerin, betimlemelerin, vurguların hakkı fazlasıyla verilmiş. Anılarından bahsediyor gibi yazan Mustafa Everdi’nin oldukça güçlü bir gözlem yeteneği olduğu görülüyor. Kurgu konusunda küçük hatalar olsa da hem bağımsız olarak öykülerde hem de kitabın tümünde bir bütünlük sağlanmış diyebiliriz. Anlatıcı olarak öykülerin başkarakterinin ağzından birinci tekil şahıs kullanılmış. Bu sebepten yer yer başkarakterle yazar bütünleşmiş gibi görünse de genel olarak başarılı bir akış çıkarılmış ortaya. Bunun dışında her bir öykü merak duygusunu kaybettirmeden okutuyor kendini. Belki sonlardaki bir iki öykünün gerekli olup olmadığı tartışılabilir. Zira bir yerden sonra metnin kendini tekrar ettiği düşüncesi gelişiyor.

Bunca teknik detaydan sonra haklı olarak öykülerde neler anlatılıyor diyebilirsiniz. Kısaca girişte bahsettiğim konular anlatılıyor. Esved ismiyle müsemma Ankaralı dindar bir esnafın ailesiyle birlikte modern hayata karşı durumu ele alınıyor. Esved ile ailesi kapitalizmin dayattığı yaşam biçimine direnme ve entegre olma arasında gidip gelmektedir. Kitapta bu aşamaya nasıl gelindiğinin izleğini sürmek mümkün. Toplumsal etkenlerden ziyade geleneksel yapıdan kopuşta siyasi yapının tesiri açıkça görülüyor. Muhafazakârların yaptığı gidişe ayak uydurarak tüketim kültürünün bir parçası olmaktır. Kitabın bana göre en önemli özelliği baştan sona bir özeleştiri metni olması. Dindar kesimin ne iken neye dönüştüğünü açıkça gösteriyor. Metropol Mücahidi’nde sadece modernizmin sularına kapılan Müslümanlık değil, geleneksel anlayışa sahip Müslümanlık da eleştiriliyor. Her ne kadar yüzleşmek istemesek de, Mustafa Everdi bizi bize anlatıyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp