Tarkovski’de insan olmak kazanılan bir vasıftır

Film izlemeyi sevsem de düşkün bir izleyici olduğum söylenemez. Bize en fazla geçen, üzerine en çok düşündüğümüz filmlerde dahi gerçekte düşünce belirli kalıpların içinden çıkamadığı için özgürlük kaybedilir gibi gelir. Bununla birlikte, garip bir çelişki olarak filmler üzerine yapılan konuşmaları çok severim. Hele ki bunu yapan bizatihi filmin yaratıcısı ve yönetmeni ise ayrı bir hazza dönüşür. Sanırım, filmlerde beni ne yapıldığından çok ne yapılmak istendiği daha çok ilgilendiriyor ve bu da sinemanın görüntülü konuşmasından çok sanatçının kafasında kurup söze ve dolayısıyla görüntüye yansıtamadığı, hayal edip anlatamadığı ya da hissedip yaşatamadıklarında gizli bir gizem taşıdığından, yönetmenlerin dünyası her zaman daha çekicidir.

Andrey Tarkovski’nin Şiirsel Sinema’sını (Agorakitaplığı) okurken bir kez daha düşündüm ve hissettim bütün bunları. Çeşitli zamanlarda, filmleri ve sinema anlayışı üzerine yapılan söyleşilerden oluşan kitabın bir yerinde Tonino Guerro’nun, Stalker (İz Sürücü) üzerine konuşurken, “Sanki körmüşüm gibi, filmin sonunu bana kare kare anlatabilir misiniz?” diye sorması üzerine Tarkovski şöyle cevap verir: “Bakın film yapmamak, onun yerine filmleri kör insanlara anlatmak muhteşem olurdu. Harika bir fikir! Yalnızca bir kayıt cihazınız olsa yeter. Şairin dediği gibi: ‘İfade edilen düşünce yalandır.”

Tarkovski hiç kuşkusuz bütün iyi yönetmenler gibi sahnenin arkasında yaşayan bir anlatıcıdır. Çoğu kez, seyirciden çok kendine anlatır gibidir ve de. Kafasındakiler gerçekten öyle mi bunu görmek istemektedir sanki. Bütün geçmişi, çocukluk görüntüleri, hayatın renkli görüntüsünün arkasındaki siyah beyaz yaşantılar, toprağın hiçbir sese, söze ve görüntüye taşınamayacak kokusu, geniş steplerde koşturan atların yüzlerindeki ifadeyi, insanın kimseye hissettirmeden, kimsenin bilemeyeceği derinliklerde içten içe yaşadığı büyük acıları hissetmek istemekte, ruhunun sancılarını dindirmeye çalışmaktadır. Filmlerindeki kasvetli baskı tuhaf şekilde işin sonunda bir yürek ferahlamasına yol açmaktadır.

Tarkovski bu sayede, hayatın anlaşılmayan yanlarını anlaşılır kılmayı, doğanın, dışsal görüntüsünün ardında içsel bir varoluşa sahip olduğunu kanıtlamayı istemektedir. Çünkü, ancak bu yapılırsa hayat yaşanmaya değerdir. Kısacası Tarkovski’yi izlemiş olmak için filmlerini izlemek asla yetmez, onu dinlemek ve sözlerini, düşüncelerini okumak da gerekmektedir ve bu kitap -tıpkı Mühürlenmiş Zaman gibi– harika bir fırsat sunmaktadır. Sinema onun için yaşam felsefesini aktardığı bir araç değil, tam tersine bütün ayrıntılarıyla yaşamı sinemasının aracıdır; “Sinema -edebiyatın tersine- yönetmenin deneyimini film üzerinde yakalamasıyla şekillenir.”. Filmlerini izlediğinizde yaşamını görürsünüz bu yüzden ve yaşamını gördükçe sinemasının içindeki sanatı deneyimlediğinizi hissedersiniz.

Tarkovski, kimi değerlendirmelere göre dindar mizaçlıydı. Bana göre bunun nedeni, 50’li yılların SSCB’sinde büyümüş bir insan olarak insanın maddi bir varlığa indirgenmesinin yarattığı boşluğu fazlasıyla duyması ve sanat anlayışını bütünüyle böylesi bir karşıtlık üzerine kurmasıdır: “Sanata muazzam bir görev düştüğüne inanıyorum. Bu görev, maneviyatın diriltilmesi görevidir. Bence insan özü itibariyle manevi bir varlıktır ve hayatın anlamı da bu maneviyatı geliştirmekte yatar. Bunu yapmazsa, toplum çöker.”. İnsan için iyi olan ne varsa manevi yanlarında gizlidir ve sanat tam da bunun içindir: “Bana öyle geliyor ki sanatın amacı, insan ruhunu iyinin algılanmasına hazırlamak…Bir insanı kötü bir şey yapmaya yöneltecek bir sanat eseri düşünemiyorum.”

Neredeyse bütün büyük filmlerini herhangi bir para -ya da bugünkü tabiriyle gişe endişesi duymadan -duyamadan ya da!- devletin bütüncül bir kontrolü ve denetimi altında çekmiş olmasına rağmen söyleyeceğini söylemenin her zaman bir yolunu bulması çok etkileyicidir. Belki de sanatın, söylenemeyen ve dile dökülemeyenin evi oluşu, onu bu denli anlaşılmaz ve bir o kadar tanıdık kılan yakınlaşmanın arkasındaki sırdır. Bütün sineması, bütün görüşleri ve her yapıp ettiği politik olan bu “garip” adam, siyaset-karşıtıdır. Ona göre, “Siyaset, insanın maddi bir faaliyetidir.”. Başka bir deyişle, şiirsel olmayan, manevi olmayan, derinlikli olmayan, ahlaki olmayan, samimi olmayan ve bir kelimeyle gerçek olmayandır.

Ateşli bir milliyetçi olduğu söylenir her ne kadar bir dönem düşünceleri ve filmlerinden ötürü çok sevdiği ülkesinden, toprağıyla hücrelerine kadar yoğrulduğu Rusya’sından gidip İtalya’ya sığınmak zorunda kalsa da. Onun milliyetçiliği apaçık biçimde bir toprak sevgisine dayanır. Toprak yalnızca doğanın ve hayatın değil aynı zamanda insanın da yaratıcısıdır. Her yerde başka başka filizler verir ve üzerinde bambaşka kültürler yetişir. Onun milliyetçiliği aynı zamanda hayli taşralıdır. Söyleşilerden birinde denildiği gibi, o bir “taşra militanı”dır. Bir keresinde şöyle der: “Bir Japon’un kitabında anlatılan bir ormanın, Sicilya’daki ya da Sibirya’daki bir ormanla hiçbir ilgisi yoktur. O ormanı, yazarın ya da oralıların gözüyle göremem ki.”. Başarı şurada ki bu taşra fanatiği toprak milliyetçisinin eserleri fazlasıyla evrensellik kazanacak, yalnızca insanın iç dünyasını anlatmasıyla, Japonya’nın ormanları Sibirya’nın soğuğundan etkilenecektir. İçimizdeki insan aynı zamanda nereye gitsek yanımızda taşıdığımız içimizdeki yuvamızdır ona göre. Bizden alınamayacak ve geri dönülemeyecek olan çocukluğumuz, soylu geçmişimizdir.

Tarkovski’nin bir başka ilginç görüşü, kültürün ithal ya da ihraç edilebilir bir şey olmadığına ilişkindir. Buradan hareketle diyebiliriz ki kültür endüstrisi diye bir şey olamaz. Ya da şöyle de denebilir ki kültür endüstrisinin değiştirdiği kültürlerin asıl sorunu kültür ithal etmesi değil kendi üretemeyişinin yarattığı boşlukların rasgele dolmasıdır. Bu ikisi hiçbir şekilde aynı şey değildir! Bu boşlukları ancak insanın kendi kültüründeki öteki insanlar doldurabilir, eğer gerçek manada birlikte yaşayan insanlar birbirlerini tanımayı başarabilirlerse. Bu nedenle, başka kültürlerde yaşamak zorunda kalan insanlar için hayat, imkânsızın şarkısıdır. Nostalji filminde bunu anlatmaya çalışır ve şöyle der: “Nostalghia, insanların birbirlerini gerçekten tanımaksızın bir arada yaşamalarının imkânsızlığı hakkında, insanların birbirlerini tanıma zorunluluğundan doğan sorunlarla ilgili bir film…Sonra bir de filmin yüzeyde o kadar belirgin olmayan, kültür ithalatının ya da ihracatının, başka bir halkın kültürünü benimsemenin imkânsızlığıyla ilgili bir yönü var…Bir insana bir başka insanın kültürünü öğretmek imkânsızdır.”. Aynı şekilde ona göre, deneyim de aktarılamaz, herkesin yaşaması gerekir ve sanat aynı deneyimi pek çok kez yaşatabilir.

Film izlerken bir anlam aranmamalıdır; “Film sırasında bir anlam aramaya başlarsanız, olup biten her şeyi kaçırırsınız. İdeal seyirci bir filmi, içinden geçtiği kırları seyreden bir yolcu gibi seyreder; çünkü sanatsal bir imge zihin dışı bir iletişimle etki uyandırır.”. Tarkovski’ye göre bir filmi ya da sanat eserini tıpkı çocukların hayatı izleyişleri gibi görmedikçe haz almak oldukça zordur. Katıksız, yalın, basit ve kendini sanatsal olanın anlamına kolayca bırakıp kapılabilen kişi sanat zevkine ulaşır ve gerçek manada anlama ulaşır. Sanat eseri doğrudan doğruya kalbimize hitap eder çünkü, düşünce öne geçtiğinde çocuksu saflık ve kalbe giden yol kaybolup gider.

İz Sürücü filmi, modern hayatın yavanlığından, acımasız rejimlerin körelttiği acı dolu insanların arasından geçerek inanç kırıntıları arar. (İronik olan bütün bunları Komünist bir devletin bütçesiyle yapmış olmasıdır.) Umut ve gelecek ancak buna dair izleri bulup çıkarması halinde mümkündür çünkü ve toplumlar ancak inanç varsa sürekli ve özgürdür. Her türlü inançtır bu: “İnanç inançtır. İnanç olmazsa, insan manevi köklerden yoksun olur. Kör bir insan gibi olur. Zaman içinde inanca farklı bir içerik yüklenmiş. Ama inancın yıkıldığı bu dönemde, İz Sürücü için önemli olan insanların kalbinde bir kıvılcım çakmak, bir inanç uyandırmak.”. İnancın yitimi, peşi sıra duygusuz ve insansızlaşmış bir dünyayı getirecektir ve böylesi bir dünyanın tek rejimi faşizm olacaktır. İnsanları arzuları hilafına yönetmek zorunluluğu bunu doğuracaktır.

Tarkovski’de insan olmak kazanılan bir vasıftır ve onu kaybetmeyip korumak son derece zorlu bir iştir. Solaris’te uzaya giden bir grup insan çetin bir insanlığını koruma mücadelesi verir. Üç kahraman her şeye rağmen insanlıklarını ve bireyselliklerini korumayı başarmaktadır çünkü Tarkovski sineması karanlıkların içinden umut ve iyimserlik çıkarma sanatıdır biraz da.

Son olarak şunu söyleyelim ki Tarkovski için yaratmak, insanın bütün varlığıyla kendini adamasını gerektirir. Andrey Rublev filmindeki uçan bir adam sahnesine neden ihtiyaç duyduğunu şöyle anlatır: “Bu bizim için, yaratmanın, insanın bütün varlığını sunmasını gerektirmesi anlamında, cesaret etmenin sembolüydü. İster, henüz mümkün değilken uçmayı istesin, ister nasıl yapılacağını öğrenmeden bir çan döksün ya da bir ikona yapsın, bütün bu eylemler, eserinin bedeli olarak insanın ölmesini, çalışmasının içinde erimesini, kendisini tamamen vermesini gerektirir…Filmimde asıl ifade etmek istediğim şey, bir insanın her şeyi tüketen bir fikir, onu tutku noktasına sürükleyen bir fikir adına yanması.”.

Bütün bunların üzerine, kapalı kaldığımız son Pazar olmasını umarak bir Tarkovski filmi bulup izlememek olmaz. Sonrasında ne yapacağımıza dair küçük bir kıvılcım için…

A. Erkan Koca
twitter.com/ahmeterkankoca

Hem şifa hem yara: Afganistan

"Şimdi üzgünüz arkadaş
Yolumuza çıkmayın üzgünüz."
- Cahit Zarifoğlu, Afganistan Çağıltısı

Ne zaman insanlıktan çıkarız? Muhatap olduğumuz, karşılaştığımız, temas ettiğimiz, dolayısıyla etkilediğimiz ve etkisi altında kaldığımız varlığın bir cana sahip olduğunu unuttuğumuz an. Ne zaman insan olmaya dair bir imkân yakalarız? "Sesimi duyan var mı?" diye soran bir kimseyi duyduğumuz, "kimi kimsesi yok" diye işaret edilen bir kimseye doğru yöneldiğimiz, acıyı gördüğümüz, "ne yapabilirim?" diye düşündüğümüz, yani insaflı olduğumuz zaman. Demek ki merhamet duygusu an'dan zaman'a yayılınca insanlıktan söz edebiliyoruz. Önce evi, sonra mahalleyi kuşattığında. Hiç gitmediğimiz yerlerde yürek yakan hadiselerle karşılaştığımızda içimizin sızlaması, merhametin doğrudan canla alakalı olmasından...

Merhamet candandır, merhametsizlik, can kaybıdır. Ekmek nasıl ki bütün varlığı aynı toprakta buluşturuyorsa, merhamet de bu toprağın güneşidir, havasıdır, suyudur. Edebiyatı haysiyetli yapan nedir diye sorsak, ilk üç cevabımız şöyle olmalı belki de: adalet, feraset, merhamet. Üç melekeden bahsetmiş olduk aslında bu üç cevapla. Demek ki haysiyetli edebiyat; adaleti, feraseti, merhameti hatırlatmalı evvela. Sadece hatırlatmakla da kalmamalı, nicedir başkasına kapanan gözlerimizi ve gönüllerimizi açmalı.

Bir Değirmendir Bu Dünya'da, "Tek bir milletiz, tek bir gövdeyiz de neden Afganistan'da, Filistin'de, Filipinler'de ciğerimizi deştikleri halde acısını duymuyoruz, hiç düşündünüz mü?" diye sormuştu Cahit Zarifoğlu. Yıllar sonra bu soru bir cevap buluyor kendine, belki de birçok cevap. Zeki Bulduk'un Afganistan mektuplarını bir araya getirip Evlat Babanın Sırrıdır diye önümüze sunması, belki de tek bir şeyi hatırlatmak içindi: "İnsan, unutmalardan örülmüş bir kazak gibi. Sökmeye başladığında anlıyorsun ne çok unutuş saklamışız ilmiklerde. İnsan kendini nasıl da yalnızlaştırır."

Unutuyoruz, unutmak hepimizin gizli soyadı sanki ve soyadları bizi görünmez halatlarla birbirimize bağlıyor. Böylece unutmak, bir yaşam biçimi hâlini alıyor. Mazeretlerimiz çok bizim, bu da unutmaya kuvvet veriyor. İşlerimiz yoğun, çocuklarımız zor, kendimiz şımarık, evlerimiz kira, beklentilerimiz büyük, hayallerimiz bencil, yaşantılarımız şımarık. Ölüme, çok yakınımızdan geçip giden bir kuş gibi bakıyoruz. O kuşun omzumuza konacağını hiç düşünmeden. Yarayı ve yaralıları haber bültenlerinde, romanlarda ya da filmlerde görmek yetiyor. Ötesi bizi rahatsız ediyor. Hem bu çağ yeterince zor değil mi? Nereden çıktı şimdi başka coğrafyaları, başka insanları, başka zulümleri hatırlamak? Sahi, hani tek millettik biz, kimmiş bu bir türlü bitmeyen başkaları?

Zeki Bulduk, Afganistan'da şahit olduğu hadiseleri, tanıdığı kimseleri, bütün samimiyetiyle mektup formunda sunuyor okuyucuya. Çocuklar ve kadınlar, yani yeryüzündeki en hassas damarlarımız bu mektupların başrolünde. Viraneler ve hazineler, yaralar ve şifalar, tebessümler ve gözyaşları akmış hikâyelerin her birine. Kaderin cilveleriyle kötülerin zulümlerinin bir olup Afganistan'ı her bir yanından kuşattığını, kurguya sapmadan, hakikatin kuvvetiyle aktarmış Bulduk. Başı ve sonu ölüm kokan, ölüm olan bu derin yolculuk kimi zaman bir iç yolculuğu olmuş ona; örselenmiş, tükenmiş, yorulmuş. Ama hiç bıkmamış, dönmeyi düşünmeden çabalamış, gündüzü de gecesi de aynı derdin yükünü hafifletmek için birbirine dolanmış. "İnsan kaderine yürür" diyor, doğru, bundan kaçış yok. Mühim olan, niyetin güzel olması. O zaten niyetini en başından söylemiş kendine ve yeryüzüne: "Ben ‘üryan geldim gene üryan giderim’ diyen Karacaoğlan gibi avaz ettikçe dünyalılar ayaklarımdan çekiştirip durdular. Oyunlarına, yalanlarına çekmeye çalıştılar. Oysa ben dünyanın en uzak Afganistan’ına gitmek istiyordum ağabey."

Yetimleri ancak yetimler mi anlayabilir? Belki öyle. Ama en önce yetim olmayanların 'yara sarıcı' olması gerekiyor. Maddi-manevi bütün güçleriyle, 'bir yetim başı okşama'nın, ağlayan bir çehreyi güldürmenin kıymetini bilenlere çok iş düşüyor. İnanç ve umut, tükenmemek için bitmez yakıtlar. Zeki Bulduk bu yakıtları olabildiğince tasarruflu kullanmak zorunda kalıyor. Çünkü keder bitmiyor, yetimler sanki Afganistan'ın her köşesine birikmiş, yalnız ve yaralılar. Ama o yine niyetinin peşinden gidiyor işte: "Ömrüm, bana benzeyen, benim hikâyemdeki insanlara benzeyenleri aramakla geçti; yalnız ve yaralı."

Öyle bir arayış talebi ki bu, asla bitmez. Ne bugün ne de yarın. Çünkü ölümün önünde durabilecek bir dağ yok. Bazen evlatlar babalardan önce gidiyor, bazen babalar evlatlardan önce. Hatta bazen, kimsenin haberi olmuyor kim öldü, kim kaldı diye. Acının bilinmeze dönüştüğü coğrafyalarda gözler hep ıslaktır. Allah ise yetimlere çok yakındır. Şu büyülü satırları okuyalım: "Babasız büyüyen çocukların bildiği bir sır vardır. Ben bu sırrı şimdi buraya yazıyorum ya; babasız büyüyen çocukların dışındakiler okuduktan sonra çabucak unutacaklar. 'Allah, bildiğimizden daha yakındır bize'. Babasız büyüyen çocuklar güçlerini tam da buradan alırlar."

Zihnimizdeki Afganistan nasıldır? Bir Afgan köyü bizim için neyi resmeder? Kâbil, Kandehar, Herat, Pencap, Bedahşan, Belh, Mezârışerif ve Devletâbâd denince ne geliyor aklımıza? Belh'i hemen seçip alıyoruz gönlümüze. İbrâhim b. Edhem, Şakīk-ı Belhî, Hâce Muhammed Pârsâ, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin babası Bahâeddin Veled ve daha nice sufinin yolu geçmiştir Belh'ten. Sonra, Nakşibendî yolunun büyük velîlerinden İmâm-ı Rabbânî (Ahmed-i Sirhindî) isminden de anlaşılacağı gibi Sirhind'de doğmuştur. Hepsi bizim topraklarımızın baştâcıdır. Onları biliriz ve hatta kimimin çektiği sıkıntıları da hayat hikâyelerinden okuruz. Fakat doğdukları, faaliyet gösterdikleri coğrafyaları merak etmeyiz. Bu anlamda Zeki Bulduk'un mektuplarının her biri Afganistan'ın güncel fotoğrafını da çekiyor. Zira kendisi 2015-2018 yıllarında Mezârışerif TİKA Koordinatörlüğü yapmıştı. Yani yakıcı gerçeklerin tam merkezindeydi. Hemen bir yıl sonra 2019'da ise Kosova-Priştine'de hizmetlerde bulundu. Soyadına inat, bir arayış insanı olarak yaşamını sürdürüyor, yazıyor, söylüyor, susuyor. Bulmanın derdine düşmeden, aramanın ateşiyle yanıyor. "Acıdan geçmeden huzura varılmaz" sözünün hikmetine güveniyor. Birçok acıya ortak olduğu için yerini terk etmesi de kolay olmuyor, küsenler oluyor fakat o "gitmeme üzülen elbet beni sevmiştir" diyor.

"Halı dokuyan kadınlar günde, neredeyse on saat tezgâhın başında çalışırken ağlayan bebeklerini susturmak için bir yazma ya da tülbentin içine ezilmiş haşhaş koyar, bebeklerin ağzına yakın bu düğümlü çıkını bırakırlar. Bebek ağladığında o çıkını ağzına yapıştırırlar ki uyusun, uyuşsun. Anneleri de işlerinden geri kalmasın."

Dedesi, Kazancakis'e bir rüyasında görünür. Nasihat eder. Oğlum, gücünün yettiği yere kadar git, der. Kazancakis, bu nasihatle doymaz, yetmedi dede der. Bunun üzerine dedesi, gücünün yetmediği yere kadar git evlat, der. Gücümüzün yetmediği yer yoktur, niyeti iyi olana dünyanın her köşesi bir tekke. Hizmetini nasıl edeceksen öyle et, yeter ki iste. Hizmet etmeyi iste. Feleğin çarkı başka türlü tersine dönmez.

"Yürüdüğümüz her sokağın bir hikâyesi vardı. Ben, insan yüzlerindeki hikâyeleri okumaya çalışıyordum ama o yüzler birbirine geçiyor, kocaman, kanayan bir Afganistan haritası oluyordu."

Bir harita bize neler söyler? Afganistan haritası hem şifayı hem yarayı söyler bütün insanlığa...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Merhamet, insanı insân-ı kâmil eder

"Seven sevdiğinin hükmü altındadır ve kendi kendini yönetemez. O, ancak kalbine egemen olan sevgi sultanının emrettiği ve verdiği şeye göre hareket eder."
- İbn Arabî, Fütûhât-ı Mekkiyye

Rikkat, Türkçemizin harikulade kelimelerinden biridir. İncelik, şefkat, merhamet gibi anlamlara geliyor. Rikkatli dediğimiz zaman duygulu, merhametli demiş oluyoruz. Rikkatine dokunmak, hüzünlendirmek. Rikkat-âmiz, hüzün veren ve merhamet uyandıran. Rikkat-yab, acıyan ve merhamet eden. Yeryüzünde rikkat sahibi insan sandığımız gibi az değildir, çoktur. Fakat "dünya hassas kimseler için cehennem yeridir" denildiğinden beri, rikkatli kimseler de pek hâllerini belli etmezler. Ya deliliğe vururlar ya da sessizliğe sığınırlar. Öte yandan bu kimseler çoğu zaman açtır, onlara açlık yakışır. Tasavvufta asırlardır tavsiye edilen açlık, yalnız mide açlığı değildir. Merak ve gayret de açlığa dairdir. İlme, hikmete, tefekküre daimi bir açlık beslemek, kişiye manevî yolda yakıt olarak kafidir.

Hikmet-i Hüdâ, çevremize rikkat nazarıyla bakabildiğimizde bazı "tuhaf" kimseler görürüz. İsimlerini, cisimlerini pek bilmediğimizden hemen yakıştırma yaparız. Bu yakıştırmalardan ilki 'deli'dir. Tavırlar belirgin biçimde farklıysa 'meczup' denir. Giyim-kuşam ve ihtiyaç ekseninden bakınca bazıları 'garip'tir. Eski muhitlerde 'âşık' denir, 'meftun' denir, bazen de 'erenlerden', 'velîlerden' gibi tasavvufî terimler girer işin içine. Velhasıl hepsi insandır lakin Allah'ın lütuf ve keremiyle kimi özellikleri çok yukarıdadır. Bu yukarıda olma hâlinden dolayı bazen davranışları farklı biçimlenir. Duyguları ön plandadır. Davranışlarını denetleme gereği duymazlar. Zira onlar Allah'ın müridi olmak vasfını ileriye taşıyarak 'murad'ın da kendileri olmuşlardır. Onlarda akıl, alıp başını gitmiştir ve sadece sevgi kalmıştır. Bir varlığı sevgi ele geçirince dışarıdan deli gibi görünmek de pek tabiidir. Tasavvufta "az akılla deli olunmaz" denir, "bu akl u fikr ile Mevlâ bulunmaz" denir. İşin daha ötesi için büyük sultan İbn Arabî'nin Fütûhât-ı Mekkiyye'sine sizi davet ederim efendim: "Akılla idâre edilen bir sevgide hayır yoktur. Çünkü akıl, sahibini sınırlarken sevginin özelliği şaşırmak ve hayrettir. Hayret ise aklı dışlar, çünkü akıl seni bir araya toplarken hayret dağıtır. Bu, sevenin himmetinin pek çok noktaya dağılmasıdır."

Sadık Yalsızuçanlar; dinlediği, okuduğu ve bizzat tanıdığı meczuplarla meclûbları 2018'de Deli Tomarı'yla öykü dünyamıza kazandırmıştı. 2020'nin hemen başında, "Hakikat denizinde aşk oltasına vuran balıklar" başlığıyla incelemeye çalıştığım Allah'ın Adamları raflarda yerini almış ve okuyanlar tarafından çok etkileyici bulunmuştu. Ali'nin Parçaları ile birlikte, romanlarda alışık olduğumuz üçleme nihayete erdi. Bir söyleşimizde "Hepimiz O’nun ayaliyiz ama Kendisine yakınlaştırdıkları 'adamları' malum" demişti Sadık ağabey. Kurbiyet; yakın olma durumu, yakınlık. Bunu ne sağlıyor? Mevlâmızın 'Karîb' sıfatı. Sebe suresinin 50. ayetinin sonunda "innehu semîun karîb" diye geçer, "Şüphesiz O, işitendir, yakındır" anlamında.

"Çocukların, delilerin, meczupların, filozofların ve velilerin ruhları kardeş sanırım. Onların sözlerinin, egemen sistemin nosyonlarına aykırı olması, hakikatin hatırını yüksek tutmalarından. Hakkın hatrı âlidir, hiçbir hatıra feda edilmez. Oysa delinin söylemi gayr-i meşru değildir. O’nu egemenler söylüyor. Çünkü işlerine gelmiyor. Onlar dolaysız ve garazsız biçimde konuşuyor ve davranıyorlar. Çocuklar da öyle. Ayrıca çocuklar sorunun, insanın meşruluğunun simgesi olduğunu biliyor. Deliler de öyle, veliler de. Meczupların çoğu, deliliği bir örtü gibi kullanıyor. Kendini sırlamak için ne yapacak? Ya deli görünecek veya ayyaş…" demişti Sadık ağabey, söyleşimizde. Bu cümleler, 'üçleme'sinin de niyetini aşikâr ediyor. Kendini sırlayanların hâli. Bir de sırlamayanlar var, bu çağda içlerinde daima diri tuttukları yüce duygularından ve onların birer yansıması olan davranışlardan taviz vermeyenler.

Ali'nin Parçaları; gümbür gümbür yanan bir kalbe sahip olanları, kimsesizliğini başkalarının kimsesi olmakla tamir edenleri, gaddarlığa karşı yârenliği el feneri yapanları, önce başkasının acısına ve çaresizliğine koşanları bir araya getiriyor. Merhameti ve şefkati bir haysiyet meselesi hâline getirenleri. Yeryüzünde nefes alacak bir saniyesi varsa, onu da yeryüzüne bir güzellik olarak vermeyi bir tavır olarak benimseyenleri. Alî dersek ulu demiş oluruz. Tek bir ulu olduğunu bilenler, onun parçalarının da ulu olacağını bilirler. İnsan ancak Hakk'ın gölgesinde insan olabilir, hakkaniyetten kopmadıkça insan kalabilir. İşte bu hakikat, Ali'nin Parçaları'nda öykülere dağılmış durumda. Çünkü iyilik bir yerde toplanmaz, muhakkak dağılır. En 'şeytan'ının bile nasibi vardır iyilikten. Yüzünü hep kötülüğe dönmüş olanları dahi sırtından vurur iyilik, dön de bir bak der, güzel olana bir bak, güzel gör, güzel ol.

Mevlâmız merhametlilerin en merhametlisidir. "Merhamet ediniz ki merhamet olunasınız", Resûl-i Ekrem'in hadislerindendir. O hâlde insanın Hakk'ın rızasına kavuşabilmesi için merhametle yakınlığını en kuvvetli biçimde kurmuş olması gerekmez mi? Acizlere, muhtaçlara, yoksullara yardım etmesi gerekmez mi? Sadece insanlar söz konusu değil, yaratılmış her şeye bu gözle bakması gerekmez mi? "Kimseden ilgi görmemişti. Şefkat nedir bilmiyordu" yazmış bir cümlesinde Yalsızuçanlar. Başka bir cümlesinde "Belli ki hiç sevilmemişti. Nasıl sevileceğini bilmiyordu." yazmış bir başka cümlesinde. Bu cümleler hemen bir insanı aklımıza getirmiş olabilir. Oysa bu cümlelerin geçtiği öykülerde bahsedilen, bir köpek. Merhamet, sevgi ve şefkat ortadan kaybolduğunda, acılar nasıl da bir oluyor, gözümüze sokmak için yapmış olmalı yazar. Gönlümüze de girerse, iş tamam. Yolumuz uzun ve yürümek zorundayız.

Birçok büyüğe selam veriyor öyküler. Tasavvufla ilgisi olanlar -mühim olan tasavvufun sizinle ne kadar ilgilendiğidir, orası ayrı- bu isimleri öykülerden çekip çıkarabilir. Neyzen Tevfik, Fethi Gemuhluoğlu, Münir Derman, Tevfik İleri, Erol Akyavaş, Muzaffer Ozak, Dede Efendi, Zekâi Dede, Yûnus Emre, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Ebu'l Hasan Harakânî, İsmâil Ma‘şûkī... Daima "İlla Allah" diyen Salih, Trafik Reşat, Tımtıs Sefer, Semâ Zındığı Fırıldak Halil, Vesikalık İmam, Gassal Bey, Yandım Musa ve daha kimler kimler. Sevgili Sadık Yalsızuçanlar ağabey, herkesi cem etmiş ve aslında şunu söylemiş: İnsân-ı kâmili arıyorsan abasıyla, postuyla, takkesiyle arama. Zira "İzi yoktur ki izinden biline / dahi tozmaz ki tozundan biline / sen onu sanma sözünden biline / hakikat ehlinin olmaz nişanı" buyurmuş büyük sufi Niyâzî-i Mısrî. Rikkat nazarıyla bak insanlara, merhameti filtre olarak al. O zaman insanı görürsün, hem de has insanı, doğal ve katkısız insanı, saf insanı. Çünkü merhamet, insanı insân-ı kâmil eder.

Rikkat kelimesiyle başladık, merhametle devam ettik, ikisini bir araya getirerek bitirelim. Bunun için de bir büyüğe, Ahmed Avni Konuk'a başvuralım: "Eğer ben göz yaşı dökemiyorum, ne yapayım dersen, göz yaşı dökenlere merhamet et; o vakit sende rikkat-ı kalb hâsıl olmaya başlar."

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Umudu yaşatma çabası

Bir roman yazarı ne yapmalıdır? Toplumun röntgenini çekmek mi? Müthiş bir önsezi ile olacakları mı işaret etmeli? Bilgece bir varsayımla tehlikeyi mi göstermeli yoksa hiçbiri mi?

Yan Lianke’nin Günler Aylar Yıllar romanını tam da barajlardaki su seviyesinin düştüğü kuraklık haberleriyle eş zamanlı okudum. Belki de bir tevafuk idi.

Roman “büyük kuraklığın olduğu o yıl, zaman kavrula kavrula küle döndü; gün yakalamaya çalıştığında kor gibi eline yapışıyordu” cümlesiyle açılıyor. En etkileyici roman girişleri listesine girer diye düşünüyorum bu cümleyi. Balou Sıradağlarının eteğindeki köyde yaşayan, kıtlık görmüş bir ihtiyar ve kör köpeği Kör’ün öyküsü roman. Son derece büyük bir kuraklığın kol gezdiği, günler aylar ve yılların önemini kaybettiği bir zamanın trajik hikâyesi. Kıtlık felaketinin baş göstermeye başladığı günlerde köy halkının terk ettiği pıtraklı diyar artık bir ıssızlığın tam ortası. Kör köpeğiyle birlikte görünüşte bir mısır fidesini ama aslında umutlarını yaşatma çabasının serencamı.

Umut, azim, dostluk ile dolu bir macera bu. Var olmanın en yalın haliyle karşılaştığımız bu romanda ihtiyarla birlikte terleyip ihtiyarla birlikte susuz kalıyoruz. Romanın dili o kadar etkileyici ve hikâyeyle uyumlu ki (gücünü de buradan alıyor galiba roman) güneşin kavuran sıcaklığı sayfalardan taşıp yüzümüzü yalamaya başlıyor. Katı bir gerçeği damara basarcasına anlatıyor ve zihnimizde kendine has bir yer ediniyor hikâye.

Yaşanan felaketi insanlığa mal edip onu suçlayacak derinlikte değil karakterimiz ya da bu kısmı biz okuyucuya bırakıyor yazar. Yalın bir dilin yanı sıra kafkaesk bir üslubu da var yazarın.

"Hadi gidelim, dedi ihtiyar ayın battığına inanmazsan yıldızların parladığını da göremezsin, şansımızı başka bir yerde arayalım."

Söyleşilerinden okuduğum kadarıyla gençliğinde ciddi iki kuraklık yaşamış Yan Lianke ve bu tehlikenin yeterince ciddiye alınmadığını düşünüyor. Kendisine düşün payın da bu acı gerçeğin altını çizmek olduğunu düşünüyor herhalde. Umudunu taze tutmak için elinden geleni yaparken asıl motivasyon kaynağı ise köyü terk eden haneler döndüğünde onlara da umut olabilmek. Ve varoluşunu simgeleyen mısır filizine gübre olmak için mezarını filizin yanına kazacak kadar da çılgın.

Otuzuncu sayfada ihtiyar “sokağın ortasında durup güneşi kırbaçlamaya başladı. İnce ve sert meşin kırbaç havada yılan gibi kıvrılırken kırbacın ucu şak şak şaklıyordu” derken Don Kişot’a da selam çakıyor ve şöyle devam ediyor: “Göğü açlıktan öldürebilirsin, yeri açlıktan öldürebilirsin ama beni, bu yaşlı adamı, açlıktan öldüremezsin”. Tam burada İsmet Özel dizeleri geliyor aklıma:

“Yaşamak debelenir içimde kıvrak ve küheylan
beni artık ne sıkıntı ne rahatlık haylamaz
çünkü ben ayaklanmanın domurmuş haliyim”

İhtiyar, tam da “Yaşamak umurumdadır” şiirindeki gibi dünyayla kavga etmeye hazır bir nefer. Buyurun siz karar verin. O şiir şöyle bitiyordu.

“Sana bir karşılık vereceğim
toprağı deşen boğuk sesimle
sana bir karşılık vereceğim
amansız kum fırtınası altında
sana bir karşılık vereceğim
birbiri üstüne yığılırken günler”

Dikkat çeken başka bir ayrıntı da romanın masalsı bit bitişle sonlanması: “Köyün yedi hanesinden yedi erkek kalmıştı sadece geriye, hepsi de genç ve güçlü kuvvetliydi, yedi dağ sırtına yedi tane baraka yaptılar, birbirlerine bitişik olmayan yedi tarlaya, güneşin dur durak bilmeyen o keskin ışınları altında, her bir birbirinden körpe olan yedi tane mısır fidesi diktiler.”

Bir övgü de çeviriye. Romanın çevirmeni Erdem Kurtuldu, Çince aslından yaptığı çeviri ile en iyi çeviri ödülünü almış.

Kenan Yusuf Taşkın
twitter.com/knnysf

Ne düşünüyorsak o oluyoruz

Günlük hayatımızda gerçekleşmesinden endişelendiğimiz birçok menfi durum vardır, “ya arkadaşımla aram bozulursa”, “ya iş bulamazsam”, “ya sınavda başarılı olamazsam”, “ya istediğim evi alamazsam”, vs... Aslında hepimiz içten içe biliriz bunların çoğunun kuruntu olduğunu. Ama bazen öyle bir saplanırız ki o düşünceye, denizde olduğunu bilmeyen balık gibi, kuruntulara hapsolduğumuzu bilemeyiz. Ama şöyle bir şey var, balığın ait olduğu yer deniz elbette, ama bizim ait olduğumuz düşünceler, boş kuruntular olmamalı. Dünyada gördüğümüz olumsuz her durum, aslında kendimizle ilgili.

Bilinçaltının Gücü’nde Joseph Murphy, bunu bilimsel temellere dayandırarak, kötümsere odaklanmış zihnimize adeta kabul ettiriyor. Kitap boyunca verilen ana mesaj, kişinin etrafına ve kendine daima iyiyi, güzeli ve olumlu olanı telkin etmesi gerektiği. Telkin kelimesi kitapta çok sık geçiyor ve kitabın tamamı da telkinlerden oluşuyor.

“Telkinde bulunmak son derece güçlü bir eylemdir. Hafifçe bir o yana bir bu yana sallanan bir gemide olduğunuzu hayal edin. Korkmuş görünen bir yolcuya gidip, “Hiç de iyi görünmüyorsunuz. Yüzünüz yemyeşil olmuş! Galiba sizi deniz tuttu. Sizi kamaranıza götürmemi ister misiniz?” dediğinizi düşünün. Yolcunun yüzü bembeyaz olur. (…) Oraya vardığınızda, yaptığınız olumsuz telkin bu kişi için bir gerçek haline gelir.”

Bilinçaltının Gücü, okuruna istediklerine sahip olmanın, mutlu olmanın, pozitif olmanın en kolay ve huzur verici yolunu öğretiyor. Bu da dua etmek, dua ederken duanın gücüne gönülden inanmak. İstediklerimize ulaşmanın en iyi yolu, gerçekten de, dövünüp kendimizi duygusal olarak hırpalamak yerine, minnet dolu bir bekleyiş olmalı, sizce de öyle değil mi? Kendi içimize dönerek, kendimizde var olan mutluluk mülkünün padişahı olmanın gerçekliğini, sadece anlatmakla da kalmamış yazar, kendi hayatında şahit olduğu örneklerle de desteklemiş. Ve bunların içinde gerçekten çok ilginç olanları da mevcut. İnanarak dua eden ve sadece aylar içinde istediği insanla evlenenler, çok kısa bir sürede istediği arabayı alanlar, zengin olanlar, sağalmaz hastalıklardan dua ile kurtulanlar. Hayatta her istediğimizi elde edeceğiz diye bir kural yok elbette, ancak inancın, bizim hayatta durduğumuz yeri değiştiriyor olması, büyük bir gerçek. Ne düşünüyorsak o oluyoruz, ve ne düşünürsek, ona dönüşeceğiz.

“Hayal Gücü en güçlü duyudur. Güzel ve iyi olduğunu bildiğiniz şeyleri hayal edin. Ne olduğunuzu hayal ederseniz, o olursunuz.”

İstemek ve hayal etmek gerçekten de farklı şeyler. İstediğimiz şeylerde bir kötülük bulamayız tabii ki, ama bir bakalım, üzerine düşündüğümüz şeyler de öyle mi? Üzerine düşündüğümüz, hayalini kurduğumuz şeyler, çoğu zaman isteklerimizin gerçekleşmeme durumudur. Felaketler olursa ne yapacağımızı düşünürüz. Murphy’e göre böyle durumlarda yerine koyma tekniğini kullanarak, kendimizi istediğimiz şeye ve nihai sonuca odaklamamız gerekiyor. Kötünün yerine iyiyi koymak mümkün. Dua ederken, duamızı kabul olmuş ve gerçekleşmiş kabul etmemiz, duamızın gerçekleştiği anda var olmamız ve bunu içselleştirmemiz elzem. İsteklerimiz ve hayallerimiz çatıştığında, bir karmaşa oluşuyor ve kendimizi bir çıkmaza doğru sürüklüyoruz. İstediklerimizi gerçekleştirmek için, isteklerimizin, ve zihnimizde kurguladığımız hayallerin çatışmaması gerek.

Elbette ki kararlılık, inanç ve iyiye odaklanmak, bizi mutluluğa çıkaracaktır. Elimizde sihirli bir değnek yok elbette, her istediğimizi elde etmek zorunda değiliz. Ancak pozitif olmanın verdiği rahatlık bile, buna değer.

Bilinçaltının Gücü, hem bilimsel, hem de derin manevi temellere dayanan, su gibi akıp giden bir kitap. Kitap, benim için adata bir psikolog görevi gördü. Daha ilk sayfalarda bile olumsuz düşüncelerinizden halas olduğunuzu hissedebilirsiniz. Okuyacak olan herkese keyifli okumalar diliyorum.

Nidâ Karakoç
twitter.com/nida_karakoc

Türkiye'yi anlama imkânı olarak Tanpınar

"Niçin geçmiş zaman bizi bir kuyu gibi çekiyor?"

- Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir

"Sen dipsiz bir kuyuya uzun uzun baktığında,
dipsiz kuyu da sana bakar."
- Nietzsche, Böyle Buyurdu Zerdüşt

"Türkiye evlatlarına kendisinden başka bir şeyle meşgul olmak imkânını vermiyor" cümlesini kuran her ne kadar Ahmet Hamdi Tanpınar olsa da, belki bütün sanatında Türkiye'yi merkeze almış bir zihindir o. Hem şiiriyle hem romanlarında, Türkiye'yi ve Türk insanını anlamaya çabasından başka bir şey görmek zordur. Huzur, yalnızca bir 'şairin romanı' değildir, hepimizin içine düştüğü kuyudur. Saatleri Ayarlama Enstitüsü, beynelmilel bir romandır bana göre. Fatih'te, Üsküdar'da yüzlerce Hayri İrdal vardır öte yandan. Sahnenin Dışındakiler ve Yaşadığım Gibi, bir şahsın zihnî haritası çerçevesinde, bu coğrafyanın alternatif tarihi olarak okunabilir.

Sahi, Tanpınar'ın bir zihin haritası var mıydı? Batıya ve modernleşmeye olan ihtirasına rağmen Tanpınar gemisi Yahya Kemal'in 'rüzgârıyle' ilerlemedi mi? Tanpınar, hem şiirinde hem romanında bu rüzgârdan kurtulmaya her çalıştığında yalpalamadı mı? Bendeniz bu konuda netim. Tanpınar'a belki gayriihtiyârî tohumu eken, Oidipus kompleksi içinde incelenmesi lezzet verecek olan, 'şeyhi' Yahya Kemal'dir. Yani aslında ikisinin toprağını Üsküp’teki Rufâî Tekkesi karmıştır. "Bursa'da Zaman" ile "Koca Mustâpaşa" yan yana konursa, hem şairlerinin hem de 'bu ülke'yi çözme anlamındaki ferasetlerinin bağı ortaya çıkar. Bir misal. Koca Mustâpaşa: "Ne saâdet! Bu taraflarda, her ülfetten uzak / vatanın fâtihi cedlerle berâber yaşamak!". Bursa'da Zaman: "Türbeler, camiler, eski bahçeler / şanlı hikâyesi binlerce erin."

Tanpınar hayranlığının Beş Şehir'le başladığını söyleyen Besim F. Dellaloğlu, Tanpınar'ın memlekete bakış tarzından, zihniyetinden etkilendiğini belirterek başlıyor söze. Yani, Modernleşmenin Zihniyet Dünyası'nın alt başlığı olarak Bir Tanpınar Fetişizmi denmesinin sebebi bu. Hikâyenin ana kaynağı ise belki de şu: Bir gün Beş Şehir'i okuyan öğrencisi, Besim hocaya "Ne kadar da muhafazakâr bir adam bu hocam. Sürekli Süleymaniye'den, Mimar Sinan'dan, Dede Efendi'den, Itrî'den söz ediyor" der. "İşte tam o anda kafamda bir şimşek çaktı" diyor Dellaloğlu: "Bizi Tanpınar okumaya tenezzül ettirmeyen, tenezzül etsek bile onu anlamamıza engel olan tam da bu."

Okuyucun belki de tam buradan itibaren sorması gereken sorular şunlar olabilir: 'Şu saat'ten sonra Saatleri Ayarlama Enstitüsü bize ne söyler? Huzur, cumhuriyet aydınını kimlik problemlerini anlatırken bizim şimdilerdeki amansız kimlik arayışımızı da anlatmıyor mu? Hem batıya hem de doğuya hayranlığı ortada olan bir 'kafa'dan bize ne sızar? Türk modernleşmesini anlamak için Tanpınar durağında beklemek, diğer mühim vasıtaları kaçırmamıza sebep olmaz mı? Şimdi, şu an, Tanpınar okumakla neyi elde edebiliriz? İşte tüm bu soruların cevabı kitabın zihniyet, şahsiyet, fikriyat ve cemiyet bölümlerinde gizli. Nihayet bölümünde söylenen, belki tüm bu sorulara bir cevap olabilir. Tanpınar, Türkiye'dir ve hatta Türkiye, özellikle şimdiki hâliyle tam manasıyla Tanpınar'dır. Tanpınar bir gölge gibi Türkiye'yi takip etmektedir. Türkiye de ne hikmetse Tanpınar'ın yazdıklarını belki farklı biçimlerde ama taklide dahi yanaşamayan bir kalitesizlikle yaşamaktadır. Sadece mimari anlamda yaptıklarımıza bir göz atmak bile bu meselenin ispatıdır. 

Dellaloğlu, edebiyatı sosyolojinin önüne koyuyor ve böylece okuyucuyu en baştan uyarıyor. Hani kimi psikologlar Dostoyevski'yi ilk psikolog ilan ederek onun metinlerini önemser, hatta kutsar ya, Besim hocaya göre de edebi metinlerimiz bize bizi anlatan en önemli metinler. Bu haklı hatırlatma, kitap boyunca hocanın fikirleriyle Tanpınar'ın fikirlerini yan yana getirmesi anlamında bize lezzetli bir okuma sunuyor.

"İnsanlar yeterince güçlü bir değerler sistemi üretemediklerinde bayağılaşırlar. Kalıplaşmış değerlere sığınırlar. Görgüsüzleşirler." diyor Dellaloğlu. Batılı bir insanın tercihlerindeki oturmuşluğun bugün bir İstanbulluda olmadığını söylüyor. Her şeyin bu kadar hızlı değişmesinden yakınıyoruz fakat yaşam(a) kültürümüzün derinliğinden hiç bahsetmiyoruz. Yani ortada trajik bir durum var. Yine burada, bütün modernleşmelerin trajik olduğunu hatırlatıyor Dellaloğlu. Biz modernleşmek için takvime, şapkaya ihtiyaç duyduk. Batılı böyle bir şey yaşadı mı? Hayır. "Bu ülkenin modernleşmesi bir tür kendimiz olmaktan utanmanın hikâyesidir" sözü, trajedinin özü. İşte böylesine bir trajedide bilimden ziyade sanat ürettik. Edebiyat bize yol, Tanpınar yoldaş oldu. Toparlayalım: Türk modernleşmesi trajiktir, Tanpınar da bu trajedinin yazarıdır.

Vakti geldikçe gündeme oturan bir kavram var: kültürel Müslümanlık. Nereden nasıl doğduğu tam olarak bilinmese de Tanpınar'la modernleşme haritamız arasında çok ciddi bir bağ kuruyor. Tanpınar, "Tam bir Müslüman gibi düşünüyorum, fakat mücerret bir Müslüman gibi değil de bu şehrin ve etrafında, hülasa bu memleketin içinde yaşayan bir Müslüman gibi. İki yüz yıl bu memleketin hayatına karışmış yaşayan dedelerimizden bana miras kalmış bir Müslümanlık. Bu Müslümanlıkta Tekirdağ karpuzunun, Manisa kavununun, Amasya kayısısının, Hacıbekir lokumunun, Itri bestesinin, Kandili yazmasının, Bursa dokumasının hisseleri vardır" diyor Mahur Beste'de. Şimdi, araya hiç yorum katmadan, Besim hocadan okuyalım: "Tanpınar, dinle, gelenekle, onların toplumsallaşma biçimleri arasındaki bir alandan, zihniyetin en verimli toprağından besleniyor. Bunun için dindar olmaya gerek yok. Sosyolog olmaya da gerek yok. Aslında Tanpınar'ın kendine hayatına dair hiçbir Müslümanlık belirtisi yok. Oldukça bohem bir hayat sürmüştür. CHP milletvekilidir. Hem de tek parti döneminde. O halde niçin gelenekle, dinle bu kadar ilgilidir. Çünkü bu ülkede toplumsal zihniyet oradan kaynaklanır ağırlıklı olarak. Bu toplumu anlama gibi bir derdiniz varsa, bir entelektüel olarak gerekirse kendinizi aşıp bu alanlara merakla, ilgiyle yönelmek gerekir. Dert edinmek gerek yani!"

Dellaloğlu hoca, Tanpınar'ın kitaplarının Yapı Kredi Yayınları ve Dergâh Yayınları arasındaki değişimini kitabın başından sonuna dek akıllarda saklı tutuyor. Bu esasında okur zihniyetini de etkileyen bir şey. Okurun karar verme süreci yahut yazara yaklaşımı bile yayınevi ile sınırlı. Evet, sınırlı dedim zira biz hakikati kendi duygularımıza göre belirlemeyi seviyoruz. Böylece yazarı yalnız bırakıyoruz. Onlar yalnızlığı bile isteye seçmiyorlar. Dert sahibi okurlar görmeyince, çekiliyorlar. Nitekim Tanpınar, “Ben inzivayı seviyorum, yalnızlığı değil” derken Oğuz Atay da “Beni yalnız kalmayı tercih ettiğimi söyleyerek yalnız bıraktınız.” diyor. Bunlar sitemdir ve bizim korkularımıza doğrudur. Bilmemek, bilmek istememek cehaleti güdüler. Geçmişle bağ kurmanın adı muhafazakârlık olduğundan beri yaklaşımlar değişti, oysa hiçbir şey netleşmedi. Entelektüel ve aydın arasındaki ayrım belirginleşti. Geçmişi unutmak, modernleşmek oldu. Oysa Besim hoca, batının kendi geçmişini hatırladıkça modernleştiğini söylüyor. Aklî olanla makul olanın aynı şey olmadığını da söylüyor. Şurada dikkat: "Eskinin gölgesi yeninin kalitesini artırır. Türkiye modernleşmesinin en büyük eksiği budur. Kadim olan öylesine susturulmuş ki, ortalıkta yeninin sesinden başka bir ses kalmamıştır. Yeninin kalitesizliğinin bir nedeni de, eskinin eleştirisinden mahrum olmasıdır."

Kitabı okurken sık sık karşımıza çıkan Tanpınar paragrafları, hem onu yeniden anlamaya hem de modernleşme serüvenimizdeki çatlakları keşfetmeye müthiş destek oluyor. Hatta, yeniden Tanpınar okumaya dair bir şevk veriyor. Tanpınar'ın hakkını teslim etme çabası olan Modernleşmenin Zihniyet Dünyası, Tanpınar'ın Türkiye olduğunu evirmeden çevirmeden ortaya koyuyor. Öte yandan, Şerif Mardin vesilesiyle dilimize yerleşen Türk Modernleşmesi de en anlaşılabilir izahı Tanpınar'ın kılavuzluğunda buluyor. Bu da okuyucu için lezzetli bir düşünce yolculuğu demek oluyor.

Son olarak, Besim hocanın "Tanpınar benim bu memlekete bakış tarzımı değiştirmiştir. Elbette kendime bakış tarzımı da. Kendi oluş tarzımı da." cümlesi çok önemli. Bu cümle, birçok okur için çıkış kapısını gösteren bir 'dikkat' levhası olmalıdır. Memleketin dünü ve bugünü hakkında garabetten, kaostan, stresten kurtulmak isteyenler için...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Bir medeniyetin vedası

Sâmiha Ayverdi, Tercüman gazetesinde 1964 yılında neşrettiği İbrâhim Efendi Konağı'nda Meclis-i Maliye reisi İbrahim Efendi’nin hayatını konu edinir. Olayları büyük bir konağın içinde anlatarak okuyucularına sunar. Nitekim kitap, Osmanlı devletiyle ilişkilendirildiği için konağın yükselişi İbrahim Efendi'yle, çöküşü ise Şevkiye Hanım'la belirtilmiş. Fakat eser biyografik nitelikleri taşıdığı için kurgu en aza indirilerek dönemin tarihi meseleleri özenle anlatılmış. Örneğin; Türk kahvesi hakkında bile uzun uzun yazılırken ramazan ayı ve bayramla ilgili de birçok kültürel bilgiler verilmiş. Tabii Sâmiha Ayverdi, bunun yanı sıra karakterlerin nasıl birer insan olduklarını ve hayatlarında neler yaptıklarını da detaylıca anlatarak fotoğraflarına yer vermiş. Bu kısım aslında benim çok hoşuma gitti zira fotoğraflar aklımda daha kalıcılık sağladı. Eseri gönlümde hissetmeme vesile oldu.

Kitabın konusuna gelecek olursam: İbrahim Efendi, Gediz’in ileri gelenlerinden bir tüccarın oğludur. Uzun zaman Meclis-i Maliye reisliği yapmıştır. Ailesinden kalan büyük bir mirasla kızlarıyla birlikte çok büyük bir konağın içinde yaşamaktadır. Fakat konakta işler dışarıdan göründüğü gibi değildir yani herkesin rüya gibi gördüğü hayat hane içinde âdeta kabus gibidir. Öyle ki kızları sürekli tartışma halindeyken damatları birbirini konakta istemez. Bu sebeple de konakta hiç huzur kalmaz. Özellikle damadı Salih Bey sırf İbrahim Efendi’nin mirasına konmak için birçok kötü oyun kurar. Para hırsı ona yaptırmadığı iş bırakmaz. Diğer damadı Yusuf Bey ise Salih Bey’e göre daha iyidir. Sürekli musikiyle ilgilenir fakat karısı Şükriye Hanım'ı bir türlü sevemez ve bunun için hiç mutlu olamaz. Öyle ki mutluluğu başka kadınlarda bulmaya çalışırken konakta bir hizmetçiye aşık olur. Ve bir gün Şükriye Hanım’ın onları yakalamasıyla da dedikodular alır başını gider. Bunun üzerine İbrahim Efendi sırf dedikoduları susturmak için kızı Şükriye Hanımla, damadı Yusuf Bey’i başka bir yere gönderir. Ama ne acı ki Yusuf Bey, gittiği yerde de kabus gibi günler yaşar ve aradan çok zaman geçmeden fena bir olay meydana gelir...

Romanda belki de en çok üzüldüğüm karakter Yusuf Bey, olmuştur zira yaşadığı hiç bir acıyı hak etmediğini düşünüyorum. Tabii bu arada konağın diğer cephesinde ise debdebeli hayat sürmeye devam eder. Bir zaman sonra İbrahim Efendi’nin kalp krizi geçirip vefat etmesiyle de konaktaki bahar gibi sürüp giden hayat birçok değişime uğrar. Nitekim konağın idaresi İbrahim Efendi’nin, büyük kızı Şevkiye Hanıma kalır. Fakat bu arada Salih Bey mirasa dokunamadığı için eşi Şevkiye Hanımı terk edip gider.

Zamanın ilerlemesiyle de konağın durumu giderek zayıflar. Kahya Zaim Bey, Şevkiye Hanım’ın idari ve mali işlerden anlamadığını fark edince bunu fırsat bularak yönetimi ele geçirir.

Bu duruma çok üzülen Şevkiye ve Şükriye Hanım da çaresizlik içinde bir avukat bularak ellerinde kalan son mücevherlerini de ona verirler fakat bu seferde Zaim Bey’in kaçışıyla Şifa’daki konak bin bir türlü oyunla avukatın üstüne geçer.

Bunun üzerine iki kız kardeş eczacı Sedat ve Ekrem’in yardımıyla Fatih’te bir ev kiralar. Çok geçmeden de Şükriye Hanım, vefat eder ve Şevkiye Hanım da felç geçirerek dört sene yatağa mahkum olur. Ardından da aklını kaybederek vefat eder.

Ve bir medeniyetin çöküşü hüzünle anlatılarak sonlandırılmış olur...

Kitapta en sevdiğim birkaç alıntı:

“Ah bu ağaçlar... Şehri şehir yapan, binlerce yeşil gözün kadehi ile etrafa huzur dağıtan vefalı, sefalı, sadık dostlar... Eskiden İstanbul şehri bu asil, bu kanaatli aşinaların varlığı ile ne kadar mesut, ne kadar memnun ve ne kadar mamurdu.”

“Sevmeyi bilmek, sevebilmek de bir hüner, bir mutlu Allah vergisiydi.”

“Âteşîn, ferâgatli, necip bir aşk, insan duygularının en asillerinden biriydi. Seven, sırasında alacak iken verecek, söyleyecek iken susacak, gülecek iken ağlayacak; mihnetleri minnet bilecek; ağulara şeker diyecek; ölecek, her nefes bin kere ölüp bin kere dirilecekti. İşte bunun için aşk, kolayına söylenen; gücü ne işlenen bir kârdı.”

“O devirlerde hayatın merkezi ev idi. Doğumlar, ölümler, evlenmeler hep orada olur; imkan el verdiği ölçüde ev, eğlenceleri de gene içine alırdı. Zira insanlar henüz yerlerinden yurtlarından soğumamış ve aile müessesesi kapalı sınıf şuurunu kaybederek durağını sokağa, kendi dışına nakletmemişti.”

“Amma ölüm de bir çeşit hayat idi. Şartları, kanunları pek herkesin idrakine sığmayan bir sırlı hayat... Şu halde ölümden hayata, hayattan ölüme mekik dokurken, bu var olmanın insan oğluna yüklediği vazife ve mesuliyeti anlayıp ona göre ayarlanmak gerekmez miydi?”

Son birkaç cümle söyleyerek: her ne kadar kitabın bazı kısımlarını okumakta zorlansam da iyi ki okuduğum dediğim eserlerden biri oldu. Bir konağın içinden bir medeniyetin vedasına tanık olmak ne kadar şaşırtıcıysa, Türkçe'nin bu kadar kusursuz biçimde kullanılması da o kadar hayret vericiydi. Size de böylesine kıymetli bir eseri kitaplığınızda bulundurmanızı mutlaka tavsiye eder, keyifli okumalar dilerim.

Fatma Saldıran
twitter.com/_Ftms