Bir velînin rehberliğinde nefse galebe çalmak

"Allah'ın muhabbetinin hazını tatmadan sakın bu binayı (dünyayı) terk etme!"

Yıllar önce Mustafa Kara hocanın tercümesiyle okuduğum Hikem-i Atâiyye (Tasavvufî Hikmetler) fakiri üslubuyla çok etkilemiş, hazretin sözlerini daha iyi anlayabilmek için neler yapabilirim diye düşünmüştüm. Neticede Kastamonulu Seyyid Hafız Ahmed Mahir'in şerhini de okumuş, İbn Atâullah el-İskenderî ismine iyice tutulmuştum. Büyüklerin eserlerini okurken yahut okuduktan sonra onların hangi ekolü temsil ettiklerini, nasıl bir hayat yaşadıklarını da öğrenmek lâzım diyerek okumalarımı sürdürmüştüm. Hikem-i Atâiyye'nin en çarpıcı özelliği, okunduktan yıllar sonra bile aklınızda içinden bir şeyler kalması ve bu sebeple kendini belirli aralıklarda yeniden okutturması. Hazretin bir kerameti olsa gerek, boşuna söylenmemiştir: "Namazda Kur’an’dan başka bir kitap okumak câiz olsaydı el-Ḥikem okunurdu."

İskenderiye'de doğan İbn Atâullah el-İskenderî, Nâsırüddin İbnü’l-Müneyyir’den fıkıh, Muhyiddin el-Mâzûnî’den nahiv, Şerefeddin Abdülmü’min ed-Dimyâtî’den hadis ve Muhammed b. Mahmûd el-İsfahânî’den felsefe, mantık, kelâm tahsil etmiş. Esasında tasavvufa oldukça mesafeli, hatta karşı iken şâzeliyye tarikatının pîri Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin halifesi Ebü’l-Abbas el-Mürsî ile tanıştıktan hemen sonra onun sohbetlerine katılmaya başlamış. Bir süre sonra şeyhinin izniyle irşad faaliyetlerine başlamış, çevresini bilhassa sohbetleriyle ve hitabetiyle etkilemiş. Aynı yıllarda Mısır’da bulunan İbn Teymiyye'nin müridleriyle kendi müridleri arasında çıkan şiddetli tartışmalar neticesinde İbn Teymiyye hapse atılmış. İbn Atâullah el-İskenderî, mürşidi el-Mürsî vefat ettiği zaman Kahire'de bulunuyormuş ve vefatına dek (19 Ekim 1309) burada yaşamış.

Mustafa Kara hoca, İslâm Ansiklopedisi'nde şu önemli detayları veriyor: "İbn Atâullah, düşüncelerini ifade ederken vahdet-i vücûdcu sûfîlerin tartışmalara yol açan tesbitlerine temas etmemiş, vahdet-i vücûd ile vahdet-i şühûd arasındaki dengeyi çok dikkatli bir şekilde korumuştur. Riya ve şöhretten uzak ibadet ve taat, tevekkül, teslimiyet, recâ ve ümit onun tasavvufî düşüncesinin temel kavramlarıdır. Sözleri aşk ve cezbenin coşkunluğuyla değil tefekkürün incelikleriyle yoğrulmuştur. İbn Atâullah’a göre amel ve ibadetler birtakım şekil ve sûretlerden ibaret olup bunların ruhu âbidin kalbinde bulunması gereken ihlâs sırrıdır. Fakr veya iftikar denilen Allah’a muhtaç olma hali üzerinde ısrarla duran İbn Atâullah haşyetle beraber olan ilmi en hayırlı ilim olarak görür. Onun düşüncelerinde Hakîm et-Tirmizî, Sülemî, Hâris el-Muhâsibî, Ebû Tâlib el-Mekkî, Abdülkerîm el-Kuşeyrî ve Gazzâlî’nin tesirini görmek mümkündür."

Birçok sûfînin tercüme ve şerh ettiği Hikem-i Atâiyye'nin şârihleri arasında hemen her tarikattan müridin bulunması, İbn Atâullah el-İskenderî etki sahasının Kuzey Afrika ile sınırlı kalmadığını göstermek için yeterlidir. Nitekim el'an eserleri çeşitli dillere çevrilmekte ve şerh edilmektedir. İşte bu eserlerden biri de Cemal Aydın tarafından dilimize kazandırılan ve Sufi Kitap tarafından neşredilen Gelin Tâcı'dır. Üslubunun celalinden ve nefisle mücadeleyi esas alışından dolayı kişi eseri okurken zaman zaman sıkıntıya düşebilir, hatta utanabilir. Kanaatimce bu refleksler kişinin okuduğundan dersler aldığının da göstergesidir.

Gelin Tâcı ismini nereden alıyor? Büyük velî Bâyezid-i Bistâmî'nin "Velîler Allah'ın gelinleridir" sözü, Şâzelî dervişlerinde büyük anlam bulmuş ve Şâzelî dervişlerine "Allah'ın gelinleri" denmiş. Bir Şâzelî büyüğü olarak Atâullah el-İskenderî Hazretleri de bu ismi eserinin adı olarak nakşetmiş. Gelin Tâcı; tövbe, büyük cihad, Allah'a itaat, en büyük nimet, yoksulların önceliği, tek dayanağın Allah'tır, tedbirler ve Allah için zengin olanlar başlıklarıyla alt bölümlere ayrılmış. Yani nefsin insanı baskı altında tutacağı her alan için İskenderî Hazretleri birer reçete hazırlamış. Reçetelerin en başına tövbe ve Hz. Peygamber'e olan bağlılık konmuş. Bu iki meselede derinliğe kavuşmak, bu iki meseleyi hayatın tam ortasına koymak ve dünyaya bu merkezden bakmak, elbette kişiye nice hediyeleri de sunuyor. Zira seven ile sevilen arasındaki çok büyük bir fark var ve sevilen olmak için çok ciddi gayretler gerekiyor: "Allah Teâlâ seven kimseden değil de, sevdiği kimseden razı olur. Sevenle sevilen arasındaki fark çok büyüktür. Velinimeti olan Yüce Allah'ın lütuflarını bilip de O'na isyan eden ve günahta ısrar eden kul, ne nankör bir kuldur! O'na itaatsizlik eden kişi, O'nun ihsanını hakkıyla bilmiyor ve O'na aldırmayan kimse, O'nun büyüklüğünü tanımıyor demektir. O'ndan gayrısına önem veren kimse kurtuluşa eremez!"

Henüz kitabın yirminci sayfasında geçen bu ifade, özellikle seven-sevilen ayrımı konusunda insanı düşüncelere götürmeli. İnsan kendine doğru bir soruşturma açmalı. Ne yapıyorum? En önemlisi de yaptıklarımı sahiden de Allah için mi yapıyorum? Çok kritik bir soru. İnsanın yaşamına  ve hiç şüphesiz ibadetlerine biçim verecek bir soru. Çünkü Hak Teâlâ, Hz. Musa'ya "Ya Musa! Benim için ne amel yaptın?” diye sormuştur. "Ya Rabbi! Senin için namaz kıldım, oruç tuttum, zekât verdim, Seni zikrettim." cevabından sonra Hak Teâlâ "Bunların hepsi senin içindir. Benim için ne yaptın?" diye tekrar sormuştur. Bu kez Hz. Musa, "Ya Rabbi, Senin için olan amel nedir?" diye sual edince bütün Müslümanları sarsacak -sarsması gereken- reçeteyi Rabbimiz şöyle buyurmuştur: "Sevdiğimi Benim için sevdin mi? Düşmanıma benim için düşmanlık ettin mi?". Hubb-i fillâh ve buğz-i fillâh. Tasavvuf yollarının her biri yolcularına kimseye kin tutmamayı, kimseyi kırmamayı, kimseden dolayı kırılmayayı öğütler. Tasavvuf büyükleri bu hâle bürünememenin seyr-i sülûku akamete uğratacağını söyler. Hakk yolunda seyr edebilmek için 'her şeyin O'ndan O'na seyrettiği' bilgisine evvela İlme'l-yakîn akabinde de Hakk'el-yakîn erişmek gerekir. Altını çizmeye yahut kenarını işaretlemeye cüret edemediğimiz cümleler muhakkak vardır. Bu cümlelerden bazıları çok kuvvetlidir. Uyutmaz, geceyle gündüzü birbirine katıverir. Vakit durur. Lütfi Filiz, Noktanın Sonsuzluğu, 4. ciltten: "Her şey Kendi'nden Kendi'ne seyr eder."

Seven ve sevilen bahsine biraz daha yakınlaşmak gerek diye düşünüyorum. Çünkü mesele derin ve derinleşmek gerekiyor, akıbetimizin hayr olması için. O sebeple bir kıssa: Vaktiyle Yemen'de, devrin büyük âlimlerinden Abdürrezzak Hazretleri bir mecliste sohbet ediyormuş. Bu sohbetin her bir cümlesi ders niteliğindeymiş. Hızır aleyhisselâm da işte bu meclisteymiş. Bakmış ki bir zât, dersi pek dinlemiyor, uyukluyor. Hemen yanına varıp "Burada bir ganimet var ama sen uyukluyorsun! Abdürrezzak gibi bir âlim ders verirken uyuklanır mı? Kendine gel!" demiş. Adam gözlerini açmış, Hızır aleyhisselama şöyle bir bakıp tekrar uykusuna dönmüş. Bu hadise iki defa gerçekleşmiş. Üçüncüsünde adam seri bir hareketle doğrulmuş ve Hızır aleyhisselamın kulağına "Bana bak, biz dersi Abdürrezzak'dan değil Rezzâk'dan alıyoruz. Sen benimle pek uğraşma. Eğer senin Hızır olduğunu şu meclise haber edersem paçanı kurtaramazsın!" demiş. Hızır aleyhisselam bu cevaba ayrı, adamın kendisini tanımasına ayrı şaşırmış ve Cenâb-ı Hakk'a "Yâ Rab! Bana bildirdiğin velîlerin arasında bu zâtın ismi yok. Bu zât kimdir?" diye niyaz etmiş. Allah Teâlâ'nın cevabına dikkat buyurun zira meseleyi tam manasıyla kavramamız ve önemsememiz gerekiyor: "Yâ Hızır! Ben sana sevdiklerimi bildirdim, beni sevenleri bildirmedim. O gördüğün kulum beni sevenlerdendir. Benim velîlerim ise Benim örtüm altındadır, onları benden gayrı kimse bilmez."

İşte Atâullah el-İskenderî, Gelin Tâcı'nın başından sonuna dek konu ne olursa olsun sevenlerden olmayı telkin ediyor. Ankebut suresindeki "Bizim yolumuzda cihad edenleri, elbette kendi yollarımıza eriştireceğiz." buyruğu hatırlatıyor. Büyük cihadın ne olduğunu açıklarken şu üç mevzu üzerinde özellikle duruyor: Sürekli Allah'ı anmak, bir Allah adamının peşine takılmak ve rızık kaygısı taşımamak. Çünkü bu üç mevzu, nefisle mücadeleye dair en önemli üç silah. Allah'ı anmak bahsinde İskenderî Hazretleri sohbet meclislerinin öneminden bahsediyor ve "Haydi, ilim ve irfan meclislerine katıl, çünkü o meclislerde cennetten gelen kokular yayılır. Bunu yaparsen sen o kokuları yürüdüğün yolda, hatta oturduğun evde bile hisseder ve koklarsın." diyor. Bir mürşidin yanına varıp onunla terbiye olma meselesini de şeyhi Ebu'l-Abbas el-Mürsî'den öğrendiğiyle açıklıyor: "Kaplumbağa yavrularını bakışlarıyla terbiye eder. Aynı şekilde hoca da talebesini bakışıyla eğitir. Kaplumbağa karada yumurtlar ve onları nehir istikametinde yerleştirip ardından da onlara bakar. Allah Teâlâ işte kaplumbağanın attığı o bakışla onları olgunlaştırıp yumurtalarından çıkarır."

Rabiatü'l Adeviyye'nin "O kapı ne zaman kapanmış ki açılsın?" sözünü İskenderî Hazretleri şerh ederken, bir müjdeden bahsediyor. Kapıların ancak O'nu zikredenlere daima açık olduğunu, kovulanın da gafleti kendisine zikri unutturduğu için kovulduğunu izah ediyor. Bu konuda bir başarı ortaya koymak için iki yoldan bahsediyor: karın doyurma hırsı ve karnının altındakinin hırsı: "Allah'a nefisten daha fazla muhalefet eden bir şey yoktur. Bu dünyaya sevgiyle bağlanma konusunda da yine nefisten daha güçlü bir şey yoktur. Seni Allah sevgisinden daha çok uzaklaştıran da yine odur. Allah'ın sevgisine götüren kapı sana bir açılsa, öyle muhteşem şeyler görürsün ki..."

Üç silahtan sonuncusu rızık kaygısından uzaklaşmak. Bu hususta çok etkileyici bir kıssa var. Tövbekâr bir nebbaş (kefen hırsızı) bir gün bir kabir soyar ve ölünün kıbleye yüzünün değil de sırtının dönük olduğunu görür. Bunu hocasına anlatır. "Bu nasıl olur?" diye sual eder. Hocasının cevabı şöyledir: "Evlâdım, onlar rızıkları konusunda endişe etmiş kimselerdir."

İbadet ve itaat yekparedir. İman sahibi her an huzurda olduğunun bilincinde yaşarsa nefsinin tuzaklarını sezer, önlemler alır. İnananlar için bezginlik, sıkıntı ve yorgunluk dünya mazeretidir. İçten edilen bir tövbe insanı ayağa kaldırır. Dünya hayatıdır bu, yine düşülür ama yine kalkılır. Ahmed Avni Konuk merhum şöyle buyurmuş ki ne büyük bir ikramdır: "Aklın âlem-i hakikate doğru yürüyüşü 'düşe kalka' tabirine mâsadaktır [mutâbıktır]."

Hassas insanlar için ölüm fizikî bir mevzudan çok daha ötesidir. Onlar her an ölürler, her an ölümle beraberdirler zira "Ölmeden önce ölünüz", dünya yolculuğunda Hakk'tan bir saniye bile uzaklaşmayanların nasibidir. Ölmeden önce ölenlerin nazarı ve onların rahle-i tedrisi, kişiyi terbiye eder, bir biçime sokar. Kişinin gayretiyle tekamül hızlanır. Nefisle mücadele etmenin şu çağda olmazsa olmazı bir mürşidin yancağızına bağdaş kurmaktır. Ali Râmîtenî Hazretleri - Nakşibendiyye tarikatının kurucusu Bahâeddin Nakşibend, Ali Râmîtenî’nin halifelerinden Muhammed Baba Simmâsî’nin mürididir - şöyle buyurmuştur: "Allah adamlarının kalbleri, Hakk'ın nazargâhıdır. O kalblere girmiş olanlara da, o nazardan nasîb erişir."

Kişi sevdiğiyle beraberdir. Dünya ahiretin tarlası olduğu için burada nereye ne ekileceğini iyi bilmek, iyi seçmek lâzım. Bu seçimi kişinin tek başına yapabilmesi de son derece güçtür, herkes bahçeyi sever ama herkes gülden anlamaz. Bir bahçıvan lâzımdır. O hâlde yazımızı İbn Atâullah el-İskenderî Hazretlerinin şu öğüdüyle bitirelim: "Dünyaya sarılanları dost edinirsen, onlar seni tutup kendilerine çekerler; âhireti arayanları yoldaş edinirsen, onlar da seni alır Allah'a yönlendirirler."

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Aşkın mahiyetinde sebeplilik ilkesi

Antropomorfizm: Yunanca insan anlamına gelen, anthropos ve biçim, şekil anlamına gelen morphe sözcüklerinden türetilmiştir; genel olarak insana ait özelliklerin insan dışındaki varlıklara yüklenmesini ifade eder. A. Cevizci, Paradigma Felsefe Sözlüğünde “Antropomorfik” kavramını, faaliyetinden hareket ederek, dünyanın bir amaca göre düzenlenmiş olduğunu, bu düzenin düşünmeye, istemeye ve iradesini gerçekleştirmeye yetili bir varlığın eseri olduğunu, dünyanın doğaüstü bir varlık tarafından belli bir amaç için kurulduğu ya da yaratıldığını öne süren görüş olarak ifade eder.

İbn Sina’da, Yeni Platonculuk’dan aldığı ilham ile antropomorfik bir Tanrı tasarımından, bir mimar veya el sanatları işçisinden ziyade, yaratıcı bir kuvvet olarak tanrısallık düşüncesi mevcuttur. Aşkın Mahiyeti Hakkında kitabı, bu tanrısallığın, “ilk neden” olarak orada öylece var olan, “kendinde var olan” bir varlığı nitelemesini anlatma derdindedir. Başka bir yazıya saklayacağımız Fârâbî’de de olduğu gibi İbn Sina’da da Antik Yunan ile İslam düşüncesi arasındaki geçirgenlik keyif verici izlekler verir.

Sina, varlıkların sebebi olarak gördüğü Aşk Hakkında Risale'sinde, aşk’ın “Bir” olanın delili olduğu hakkındaki görüşlerini yedi bölümde dillendirir. Aşk ontolojik açıdan ele alınır ve varlıkla ilişkisi irdelenir. Bu bağlam İbn Sina’ya Felsefe ile ilişkilendirildiğinde daha net anlaşılmasını sağladığı alanı oluşturmaktadır. “Aşk”, “Âşık” ve “Maşuk” aslında hepsi varlığın mevcudundan kopanlardır diye ifade etmeye çalışır. Aşk, bütün varlığın esasıdır ve her şey ondan doğar. Aşk, Allah'ın varlığının bir delilidir. Varlık kavramı bir şeyin gerçekliğini ifade ederken; Aşk, şeyin gerçekliğini de ortaya koymaktadır!

Sina’nın aşkın varlıkların sebebi olarak anlattığı bu yedi bölüm şu şekildedir: Birinci fasıl; Her bir hüviyete aşk, kuvvetlerin sirayet etmiş olmasına dairdir. İkinci fasıl; canlı olmayan basit cevherlerde aşkın varlığı hakkındadır. Üçüncü fasıl; aşkın nebati suretlerde yani nebati nefislerdeki varlığına dair. Dördüncü fasıl: aşkın gıdalanabilme kuvvetine sahip olan varlıklarda gıdalanabilme kuvveti yönünden varlığına dairdir. Beşinci fasıl: Zariflerin ve gençlerin güzel yüzlere duyduğu aşk hakkındadır. Altıncı fasıl: İlahi nefslerin aşkı hakkındadır. Son fasıl ise; tüm bu fasılların hatimesidir.

İşin aslı: “Sudur” teorisi söz konusu olduğunda ilk akla gelen felsefî akım, Yeni Platonculuk’tur. Yeni-Platoncu metinler üzerinden İslam düşüncesine girmiş ve Fârâbî’nin katkılarıyla da İbn Sînâ’ya ulaşmıştır. Bu yüzden, “sudur” dâhilinde “Bir”e bakışı anlamak için, Plotinus’un ardından ikinci olarak Farabi irdelenmelidir. Biz sondan başlıyoruz gibi görünüyor olsak da sistematize etmesi bakımından en mahiri, en anlaşılır ifade şekli bu yedi maddeden de anlaşılacağı üzere İbn Sina’dır.

“Sebeplilik ilkesi”, Tanrı’nın varlığını var etmeye indirgememenin, yüce kutsamasıdır. Üzerine, hatta daha ziyade altına yeterli okumalar yapılırsa Panteizm’in de Tanrı’yı yüceltme derdinde olduğuna inandığım alt yapısının yeniden inşasına da anlam katabilir diye serbest düşünülebilir mi? Çok da yakışır!

O, vardır.

Ne var ise ondan taşmıştır.

Bu, yaratmaya kadri olmamasından değil ihtiyacı olmamasından, varlık amacı olmamasından, “varlık amacı” olmanın “tanrısallık” ile çelişkisinden kaynaklı bir “taşma” halidir.

Yani, varlık aktaran fail sebebin, varlık aktardığı sebepliden, daha öncelikli ve güçlü olması gerekir. Varlık veren, varlığa, varlık verdiği sebepliden daha layıktır da denilebilir. Bu da sebebin aktardığı varlık özelliğiyle sebepliye aktarılan varlık özelliğinin aynı ontolojik seviyede olmadığını gösterir. Sebep, sebepliden büyüktür. Bu İbn Sina’nın “sebeplilik ilkesi”nin oldukça sade ifade edilebilen formülü olarak kullanılabilir.

Sudur; dönüp dolaşıp gelinen “aşk” ile mevcud edilen varlığın vucud olan varlığa doğru, taşıp koptuğu yere doğru olan meylinin tanımı olarak mistik bir anlam kazanmıştır. Hele ki buradan sonrası başkaca bir mavi dünyadır. Felsefede, Antik Yunan boyunca ilerleyerek artan tinsel aşk’ın vardığı en son nokta budur. “Bir” kavramı, varlıkların “İlk varlık”a duydukları aşk maksadı ile pek çok filozof ve mutasavvıfı etkilemiştir.

Hülasa, “Sudur”un derdi “ilk neden”dir. Keza, Plotinus, Farabi ve İbn Sina’nın da…

“İlk neden” nedir?

İlk neden “Bir”dir ve akıldır.

“İlk var olan (mevcut) bütün diğer var olanların varlığının (vucud) ilk nedenidir. Varlığının yalnızca kendisini gerçekleştirmek için var olacağı bir maksat yoktur. Keza böyle olsa idi “ilk varlık” bu maksat için var olurdu ki o zaman da “ilk neden”(Tanrı) olamazdı."

Bu tanımlama İbn Sina’nın “Sebeplilik İlkesi”nin de zemin katıdır.

Var edilenin, kendiliğinden var olan; zaten var olan; kendinde var olan Tanrı ile aynı seviyede olamayacağı…

Olsa idi Tanrı’nın “acz” olacağı, gerçeğidir!

Bu tutar, Sina’nın O’na; benim Sina’ya aşkımın kaynağıdır!

Çünkü:

"Düşünmeden öğrenmek faydasız
Öğrenmeden düşünmek tehlikelidir."

Mavi Çınar
the.blue.gaia@gmail.com

Kopuk bağları tamir etmek ve hayata yeniden sarılmak

"Bir çöküntü başlar yaşamanda 
Her şeyin değersizleştiği an."
- Behçet Necatigil, Ölü Çizgi

"Peki kişi üzüntüsünün öyküsünü anlatmıyorsa? Aksine öyküsü onu anlatıyorsa?"
- Stephen Grosz, İncelenen Hayatlar

Bir vaka düşünelim. Ruh durumunuzda pek 'hayırlı gelişmeler' olmadığını düşünüyorsunuz ve biraz google'a biraz da çevrenize danışarak işi 'uzman'ına götürmeye karar veriyorsunuz. Yani bir 'hastalığı kabul' söz konusu, güzel. Siz hastasınız ama işin uzmanları çok uzun bir zaman önce size hasta demeyi literatürden kaldırmışlar, siz bir danışansınız artık. Neler olup bittiğini anlamadığınız için bir uzmanın karşısına geçecek, gerekirse filmlerdeki gibi uzanacak ve bol bol konuşacaksınız. Bazen de konuşmanıza gerek kalmayacak. Su bardağını tutuş şeklinizden, ayakkabı bağacıklarınızın vaziyetinden, bacak hareketlerinizden, yüzünüzün aldığı şekillerden ortaya çıkacak her şey. Danışanınız sizi her şartta dinleyecek. Hayatta en çok ihtiyacınız olan şeyi yapacak: başkası tarafından ve 'gerçekten' dinleneceksiniz.

Sayısız netice çıkabilir seanslardan ama özellikle üç netice, bahse konu kitapla da bağ kurabilmemiz için çok önemli. İlk netice, uzmanın ofisinden çıkarsınız ve yola adımınızı atar atmaz "ya bunlar benim vesveselerim, kafamın içinde işte, hallederiz zamanla, geçer..." gibi yorumlar olur. Yani işin tamamen kafanızın içinde ve tamamen ruhsal olduğunu düşünürsünüz. İkinci netice, "şu zamana kadar hiçbir şey yoktu, demek ki beynimde bir arıza oluştu ve bana sürekli farklı hissettiriyor" gibi ilkine benzer derecede tehlikeli bir hâle bürünürsünüz. Burada aynı zamanda beyninizin içinden "ilaç! ilaç! ilaç!" çığlıkları da yükselebilir... Gelelim üçüncü ve en önemli neticeye. Bu netice, sizin yapacağınız bir yorumdan çok işin uzmanının hayatınızı yeniden sizinle buluşturacağı (kopan bağları tamir edeceği) bir dönemin başlangıcıdır: Depresyon kafanın içinde olup bitenlerden çok hayatında ne olup bittiğiyle ilgili bir hastalık. Onu tetikleyen şeylere bak: kaygı, huzursuzluk, öfke, baskı, endişe. Peki bunlar nerelerde olur? Evde, okulda, ofiste, ailede, çevrede, mahallede, şehirde, ülkede. Kısacası beyninin dışında kalan her yerde ama beyninin de maruz kaldığı yerlerde.

Gazeteci-yazar Johann Hari'nin geçtiğimiz dönemde bağımlılık üzerine yaptığı TED konuşmasından (bağlantı) hatırlayanlar olabilir. Aslında bu konuşmasında Hari'nin bağ kurma, bağımlı olma ve bağlanma gibi meselelere ne kadar kafayı taktığı hemen anlaşılıyor. Nitekim Mayıs 2019'da Barış Engin Aksoy'un harikulade çevirisi ve Metis Yayınları'nın alıştığımız titizliğiyle bu meselelere meraklı olan okurlara çok kritik bir kitap "merhaba!" dedi. Bu merhaba, şimdilerde aynı tür kitaplarda sıkça görülen merhaba'lardan çok daha farklı. Tamamen gerçek hikâyelerden oluşan, o hikâyelerin peşine düşmesine vesile olan bilim insanlarından alınan işaretlerin aktarıldığı, bağların kopmasına neden olan şeylerle birlikte tamirin nasıl mümkün olabileceğinin anlatıldığı, komple 'iyileştirici' bir kitap Kaybolan Bağlar: Depresyonun Gerçek Nedenleri ve Beklenmedik Çözümler. Beni en çok etkileyen, meslekî anlamda bu işi yapmayan biri tarafından çok ciddi emeklerle ve dünyayı dolaşarak yazılmış olması. Evet bazı 'işleri' iş olarak görmeyip, insanın insana umut olabileceği meselesi dünyanın her yerinde yankı buluyor. Bu hem meraklı hem de okur olarak fevkalade memnuniyet verici.

Hari, bugün de çok konuşulan ve gittikçe de daha çok konuşulan kopuklukları dokuz neden olarak sıralamış: Anlamlı çalışmadan, diğer insanlardan, anlamlı değerlerden, çocukluk travmasından, statü ve saygıdan, doğal dünyadan, umutlu/güvenli bir gelecekten kopuk olmak sekiz neden. Dokuzuncu neden ise genlerin ve beyindeki değişimlerin gerçek payını içeriyor. Esasında yumruğu da bu bölüm vuruyor: "Yaşadığınız acının kökenini beyninizi parçalarına ayırarak anlayamazsınız. Bunun için televizyonunuzun ya da beyninizin aldığı sinyallere bakmanız gerekir. Depresyon ve kaygı "dokularda psikolojik sorunlardan önce gelen gerçek bir arıza bulunduğu için beyinde büyüyen bir tümör gibi değil," diyor Marc Lewis. "Öyle bir şey yok. Bunlar -dış dünyanın sebep olduğu sıkıntı ile beynin içindeki değişimler- el ele gidiyor.". Yaptığı ilk ve tek yemin töreni konuşmasında John F. Kennedy şöyle demişti: "Kendinize ülkem benim için ne yapabilir diye değil, ben ülkem için ne yapabilirim diye sorun.". Marc depresyonun kökenlerini ve bunların beyinle ilişkilerini son yirmi-otuz yılda bize öğretilenden daha isabetli bir şekilde düşünebilmek için, psikolog W. M. Mace'in yıllar önce JFK'den esinle söylediği bir şeyi bilmenin faydalı olacağını söylüyor: "Kendinize kafamın içinde ne var diye değil, kafam neyin içinde diye sorun."

İnsanların yaşamlarındaki bağlardaki kopuklukları fark edebilmeleri için her ne yaşıyorlarsa yaşasınlar bağlantıda kalmaları, yani sinyal alabilir vaziyette olmaları gerekiyor. Oysa ilaçlar hem bağlantıda kalma olasılığını hem de sinyal alabilecek zihin dinginliğini hırpalıyorlar. Hissedilmesi gerekenler hissedilmiyor, verilmesi gereken tepkiler verilmiyor. Özellikle bizim ülkemizde 'ağır kafa hapı' kullananlar için hep 'ölü gibi' tabiri kullanılır; eylemsiz, hissiz, tepkisiz. Zaten bir sürü bağ kopmuş ki o hâle gelinmiş, bir de hayatla olan bağ fiziksel ve ruhsal olarak ilaçlar vasıtasıyla koparıldığında iyileşme için ne beklenecek? Hari'nin sunduğu çözümler içinde bu anlamda en önemlisi insanlarla bağ kurmak. Topluma karışmak. Yanlış anlaşılmasın, sürüye değil topluma. Bir başkasının hikâyesine ortak olmaya, bir başkasının hayatıyla kendinden çıkmaya. Şu paragraflara çok dikkat: "En banal, en basmakalıp klişelerimizden birini düşünmeye başladım: Sen ol. Kendin ol. Birbirimize habire bunu söylüyoruz. Bununla ilgili memler paylaşıyoruz. Kafası karışık, canı sıkkın insanları cesaretlendirmek için bunu söylüyoruz. Şampuan şişelerimiz bile bize bunu söylüyor - çünkü sen buna değersin. Oysa bana depresyondan çıkmak istiyorsan sen olmamayı öğretiyorlardı. Kendin olma. Ne kadar değerli olduğuna saplanıp kalma. Bu kadar berbat hissetmenin bir sebebi sürekli kendini düşünmek zaten. Sen olma. Biz ol. Grubun parçası ol. Grubu buna değer hâle getir. Mutluluğun gerçek yolunun ego duvarlarımızı yıkmaktan, kendini başkalarının hikâyelerine bırakmaktan, onların hikâyelerinin seninkilere karışmasına izin vermekten, kimliğini birleştirmek, senin zaten hiçbir zaman sen -yalnız, kahraman, üzgün- olmadığını fark etmekten geçtiğini söylüyorlardı bana. Hayır, sen sen olma. Etrafındaki herkesle bağ kur, bağlantı içinde ol. Bütünün parçası ol. Kalabalığa hitap eden adam olmaya çalışma. Kalabalık olmaya çalış."

Milenyumun devasa bir yalan olduğu ortaya çıktığında 'sistemler' derhal devreye girmiş ve insanları oyalayacak, hatta hayatlarını koca bir illüzyona çevirecek yepyeni 'şeyler' üretmişlerdi. Bu şeylerin kronolojik bir listesi yapılacak olsa, son sırada büyük harflerle sosyal medya yazardı hiç şüphesiz. Yaşamadığımız o konforlu ve huzurlu hayatımızla Instagram'dayız. Çilesi çekilmemiş sahte bilgeliğimizle Twitter'dayız. Görünme ve onaylanma isteğimizle Facebook'tayız. Doğadan kopuşla birlikte sosyalleşme de farklı bir alana kaymış durumda. Bu alan komple dijital, bütünüyle çöplük. Hikâye denen mekanizma hepimizle dalga geçer gibi bizden bir anı istiyor ve bu anıyı yirmi dört saat içinde çöplüğüne gönderiyor. Zygmunt Bauman'ın tabiriyle "Iskarta Hayatlar" yaşamaya çoktan alıştık gibi görünüyor. Hari'nin sunduğu çözümler arasında bir sosyalleşme reçetesi bulunuyor. Doğal ortamla meşgul olmak konusunda Lisa'nın peşine düşüyor Hari. Onunla geçirdiği zamanın neticesinde şu öğüdü kulağına küpe ediyor: "Şehir içinde ufak bir çalılık alan bile olsa doğal ortamla meşgul olmanın farklı bir tarafı var... Toprakla yeniden bağlantı kuruyor, ufak tefek şeyleri fark ediyordum. Uçakların ve trafiğin sesini duymaz oluyorsun, aslında ne kadar ufak, ne kadar önemsiz olduğunu hissediyorsun. Orada sadece ben yoktum. Gökyüzü vardı. Güneş vardı... Mesele sadece ben değildim. Mesela sadece benim adaletsizliklerle mücadelem değildi. Burada daha büyük bir resim vardı ve benim yeniden o resmin parçası olmam gerekiyordu. Bahçedeki kaldırımda oturmuş ellerimi çiçek tarhına sokmuşken böyle hissediyordum."

Yine sosyalleşme bahsi için Bromley-by-Bow Merkezi'ne gidiyor Hari. Burada bir doktor olarak 'bilgi sahibi kişi' gibi davranmanın eğitimini alan Sam'le buluşuyor. Ondan duydukları, bir rahatsızlığı fark etmenin, onu anlatmanın ve sahiden dinleniyor olmanın önemini ortaya koyuyor: "Doktora düşen en önemli görev hastayı dinlemek. Bilhassa depreyon ve kaygı söz konusu olduğunda insanlara "Neyiniz var?" yerine "Sizin için önemli olan ne?" diye sormayı öğrendiğini söylüyor Sam. Bir çözüm bulmak istiyorsanız, depresyon veya kaygı yaşayan insanın hayatında neyin eksik olduğunu dinlemeniz ve o eksik olan şeye ulaşmalarına yardımcı olmanız gerekiyor."

Yeniden bağ kurmak üzerine Hari tarafından sunulan yedi çözüm (yahut başka türlü antidepresanlar) diğer insanlarla bağ kurmak ve sosyalleşme reçetesiyle başlıyor. Devamında anlamlı bir işle uğraşmak, anlamlı değerlerle yaşamak, duygu paylaşımından doğan sevinç ve kendine bağımlılığı aşmak, çocukluk travmasını kabul etmek ve aşmak, geleceği geri kazanmak şeklinde devam ediyor. Bir boşluğu doldurmak üzere yaşayan insanların anlamdan kopuk olduğunu, onların sadece bir şeylere sahip olmak (iyi bir kartvizit, lüks bir araba, konforlu bir ev) peşinde koşuşturduklarını söylüyor. Bu koşuşturmanın, insanların gerçekten anlam bulabilecekleri ve bağ kurabilecekleri şeylerle olan mesafeyi gittikçe açtığını, özellikle de ara sıra tatmin olan ve bazı hazlar yaşayan insanların içlerinin boşaldığını anlatıyor. Çünkü bunların hiçbiri kalıcı değil, değerli değil. Hepsi geçici ve insanın içiyle hiçbir irtibatı yok. Bir boşluğu doldurmak için sürekli başka boşluklarda salınan insan bir zaman geldiğinde malum sonla ve şu acımasız ama haklı sorularla karşılaşıyor: Ben ne yapıyorum? Yaptığım işle bağlantım ne? İçinde bulunduğum çevreye nasıl bir katkım var? Kendimi değersiz hissetmemin sebebi ne? Netice: Benim hayatımın bir anlamı yok!

Depresyon, vücudun verdiği bir tepki. Şuraya dikkat: "Depresyonun yaygın belirtilerinden biri 'gerçeklik kaybı' denilen şeydir. Yaptığınız hiçbir şeyin sahici ya da gerçek olmadığını hissetmeye başlamak.".Tıpkı Hari'nin kitabı yazma hikâyesinin başında anlattığı gibi, "duy beni!" diyor vücut. Bu acının, bu kederin, huzursuzluğun, endişenin bir kaynağı var. Kaygılı olmanın bir sebebi var. Şu mesajı iyi dinle, bu mesaj senin hayatını değiştirecek ve yeniden bağ kurmanı, hatta eskisinden daha sağlıklı olmanı sağlayacak. Dinle, duy! Hopkins Psychedelic Research'te gerçekleştirilen deneylerin yürütücüsü William A. Richards (Bill) şöyle diyor: "Depresyon bir nevi sınırlanmış bilinçtir. İnsanların kim olduklarını, neler yapabileceklerini unuttuklarını, takılıp kaldıklarını görebiliyorsun. Depresyonda olan pek çok insanın gözü çektiği acıdan, aldığı darbelerden, hissettiği hınçtan, yaşadığı başarısızlıklardan başka bir şey görmüyor. Mavi göğü, sarı yaprakları görmüyorlar."

Hari'nin özellikle ev, aile ve mahalle üzerine düşüncelerini çok değerli buldum. Ona göre insanların günler ilerledikçe kendilerini daha fazla yalnız hissetmelerinin altında, onların daima birlikte olmalarını sağlayan aile, mahalle gibi yapıların darmadağın olması yatıyor. "Kabilelerimizi dağıttık" diyor ve hepimizin "Acaba kendi başımıza yaşayabilecek miyiz?" sorusunun peşine düşen bir deneye kalkıştığını, sonucun aslında en başından belli olduğunu söylüyor: "Bizden önce insanlar için ev topluluk demekti - etrafımızdaki insanların oluşturduğu sıkı ağ, bir kabile. Bu kaybolmuş durumda. Ev hissimiz öylesine zayıfladı ki artık aidiyet ihtiyacımızı karşılamıyor. O yüzden evimizdeyken bile ev özlemi çekiyoruz."

Kaybolan Bağlar, hayatında hep bir şeylerin yarım olduğunu hissedenlere, her olumsuzlukta kendisini ya da çevresini suçlamaya hazır olanlara, yapıp ettiklerinde anlam ve değer eksikliği yaşayanlara, geleceğe dair sürekli plan yapan ve dolayısıyla kaygıyla yaşayanlara çok önemli şeyler söylüyor. O bezginliklerin, sancıların, uykusuzlukların ya da uyuşuklukların altında yatanı bulup çıkarmayı, o çıkanlarla yeniden bağ kurmak gerektiğini hatırlatıyor: "Bulantınıza ihtiyacınız var. Çektiğiniz acıya ihtiyacınız var. Bir mesaj bu, bu mesajı dinlemeniz gerekiyor. Kaynağını görmemizin tek yolu o acıyı dinlemekten geçiyor - ancak o zaman, gerçek nedenlerini görebildiğimizde o acının üstesinden gelebileceğiz."

Not: Hari, kitabı yazmasına vesile olan sebeplerden bahsederken iki kitabın üzerinde özellikle duruyor. İlki Joanna Moncrieff'in İlaçla Tedavi Efsanesi. İkincisi Stephen Grosz'un İncelenen Hayatlar'ı. İlgilerinize...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Bizim işimiz doğa yasasıyladır

Doğada gördüğü düzeni yasalaştırıp ona entegre olduğunda yaşamı kolaylaşmış insanın. Prof. Dr. Kadir Canatan’ın alanında ilk olduğu iddiası ile kaleme aldığı ve Ketebe Yayınları tarafından basılan Sosyolojide Yasa Fikri, bu fikrin çökmesinin insan/doğa ilişkisinin sürdüğü müddetçe imkansızlığını ele alıyor.

Muhtemel ki ilk defa, gece-gündüz takibi ile başlayan hal-i ruhiyemiz, sadece bu yasayı ihlal ettiğimizde dahi mutluluk hormanlarını terkedip depresyona giren insan çaresizliği ile doğaya itaati daha o gün öğrenmiş. Biz ki ne kadar inat etsek de bu “zorunlu bağ”ların yıkımına, o bağlar bizi sarplara sarmıştır. Kelebek etkisi gibidir insan-doğa-sosyoloji!

Kitabın derdi bu öğretinin takdimidir.

“Bu yüzden Tanrı’nın bile kanunları vardır” dedikten sonra “alem” kelimesini eline alıp, “işaret” anlamı üzerinden, kısa bir zaman önce üzerine düşündüğüm bir soruya devrimsel bir tik koyar yazarımız, var olsun. “Alem, kendini anlatma derdinde değildir; o başka bir şeye işaret eder!”. Bu yüzden Arapçada işaret anlamına gelen bir kelime ile ifade edilmiştir! Aman ya Rabbim! Göstergebilim ifadesi ile hem gösterge hem gösterendir alem! Nedensellik determinizm/indeterminizm üzerine taş gibi koyulmuş bir yasa ile kitap en vurucu sektesinden böylece geçmiştir.

Sosyoloji, doğduğu ilk andan bugüne kadar toplumsal ve tarihsel alanda tıpkı doğadaki gibi, yasaların olup olmadığı konusunu dert edinmiştir. Sosyolojide Yasa Fikri, bu tartışmalı konuya açıklık getirir. Toplumun yasalarını keşfetmek ve buna bağlı olarak toplumsal gelişmeler konusunda “öngörüler” de bulunmak olan sosyoloji bilimi, “yasa” ve “öngörü” demektir. Zamanla bu vaadin giderek önemini kaybettiğini ve sosyolojinin kendi vaatlerini ne kadar yerine getirdiğine dair çalışmalarda bu konunun hep geçiştirildiğini iddia eden yazar, bu açığı gidermek için, ilk derli toplu eseri yazma derdi ile yola çıktığını anlatır.

Sosyolojide Yasa Fikri isminden ilk anlaşılan, normatif içerikli yasalar ile sosyoloji arasında kurulması muhtemel bir bağa çekeceğinden okuyucuyu, kitap, en başından zihinleri hazırlar. O değil bu der! Yasa, literatürde iki anlamlıdır; birincisi, yasa hukuksal normlara karşılık gelir. İkinci anlamında günlük dilde yasadır. Doğa yasasıdır. Bizim işimiz doğa yasasıyladır der.

Yazarın büyüteci İslam üzerine düştüğünde ise dağarcığının ve hoşgörüsünün safları sıklaşır. Determinizm’in töze ve öze saygıyı hedefleyen maksadını aşıp, Tanrı’dan bağımsız eşyanın varlığına doğru giden filozoflarının, hem determinist bir özde hem Tanrı’nın dizinin dibinde terbiyeye çekildiği İslam yasası, yazarın ağrıyan karnı, anlaşılmasını en çok istediği satırları gibi yansır. Bir parça taraflı işlenmiş olsa da haklılığına imanımızdan mülhem pek de gözümüze batmamaktadır.

Böylece, toplana toplana, sosyolojinin sularında, felsefe, ilahiyat, psikoloji, ontoloji, fizik gibi sandallarda sıra ile ulaşıverirsiniz bir kıyıya. Yazar alt okumaları müsait olanlara derinlemesine soru işaretleri; olmayanlara keyifli cevaplar bırakacak renklilikte bir eser ortaya koymaktadır.

Mavi Çınar
the.blue.gaia@gmail.com

İnsan her şeyden kaçabilir hatıralarından kaçamaz

Yeni bir ülke bulamazsın, 
başka bir deniz bulamazsın. 
Bu şehir arkandan gelecektir. 
Sen gene aynı sokaklarda dolaşacaksın, 
aynı mahallede kocayacaksın; 
aynı evlerde kır düşecek saçlarına. 
Dönüp dolaşıp bu şehre geleceksin sonunda. 
Başka bir şey umma.
Ömrünü nasıl tükettiysen burada, bu köşecikte, 
öyle tükettin demektir bütün yeryüzünü de.
- Konstantinos Kavafis, Şehir

İnsan nelerden kaçmak ister? Mesela bazen sessizlikten kaçmak ister, yolun sonu yine sessizliğe çıkar. Aileden, arkadaştan kaçmak ister bazen, bu kez de yol başka bir kalabalığa çıkar. Öfkeden, nefretten kaçıp, çekip gitmek ister, yol bu kez de onu kibirle buluşturur. Çünkü insan her yerdedir. Kaçtığı da ta kendisidir. İnsanın bir şeyi, bir yeri aradığı muhakkak, bunda şüphe yok. Bir ev arıyor insan. Özgürlüğünü ya da güvenliğini, belki de hem özgürlüğünü hem de güvenliğini bulacağı o evi arıyor. Bu arayışında da sık sık kendinden geçiyor, kendine dönüyor, kendine geliyor. Güzergâhın başında da sonunda da kendi var.

Jung, Kırmızı Kitap'ta "yaşanmamış kalanı yaşa­mak zorunda olmamak" için insanın kendinden kaçtığını söylüyor. Halbuki kendinden kaçamazsın, sen hep kendinle berabersin ve tamamlanmak istiyorsun diyor. Bir yarımlıktan bahsediyor. Bu yarımlığa karşı kör ve sağır bir tutum olduğun müddetçe "yüreğin bilgisine hiçbir zaman ulaşamayacaksın" sözü ise meselenin özü. Yüreğin bilgisi burada çok ince bir yerde duruyor. Hakikat midir o bilgi? Meçhul. Belki de mutluluktur. Peki mutluluğa kaçarak da ulaşabilir mi insan? Mesela Tezer Özlü, Zaman Dışı Yaşam'da öyle söylüyor: "Benim en büyük mutluluğun her şeyden kaçmak. Her şeyden."

Salih, yaşamı tüm dalgınlığıyla yaşayanlardan. Kimdir dalanlar, dalıp gidenler? Elbette düşünenler. Sohbetsiz mutluluk olmayacağını, yeryüzündeki her şeyin ölmek istediğini, felaketin sürekliliğini, hayatın zavallılığını bilenler. Ve elbette böyle yaşamaktan yorulanlar. Bu yorgunlukla gidip gelenler, kalanlar, ulu toprağın artık zehirlendiğini kabul edenler. Tüm bunlarla birlikte yaşamda birçok tutkuya da sahip olanlar. Mesela sütlü nuriyeti çok sevenler. Güzel şarkıların peşine düşenler. Sıradanlığın bir bilgeliği sunduğunu düşünenler. Kendi kendine, ama kendi gibi olan herkesi de dertdaş edinerek şöyle söylenenler: "Dünyayı anlamaya ilk heves ettiğinde çok okuma, çok düşünme kafayı üşütürsün dediler. Direnip devam ettiyse ergenliğinde şuna bak, çıktığı kabuğu beğenmiyor dediler. Devam edip yetişkin olduğunda ne oldu hani o kadar kitap okudun bir baltaya sap olabildin mi, bak şimdi tutunamayanları oynuyorsun dediler. Kimse bütün değerlerin ucuzlaştığı bir ortamda tutunmanın en iyi ihtimalle onursuz bir beceri olduğundan bahsetmedi."

Hayır hayır, Salih öyle depresyonda falan değil. Ruhun dünyaya ve yaşama zaman zaman gösterdiği refleklesleri, tepkileri hastalık olarak tanımlamayacak kadar akıl sahibi. Öte yandan her an aklını kaçırmak istiyormuş gibi davranabilen ve esas duruşta, hizada duramayan bir ruhun sarmaladığı biri. Nefaset Lokantası'nın müdavimi. Arkadaşlarının en sevdiği. Masaların hem en derini hem en siliği. Hikayesi var onun. Şevket'le önce dost, sonra düşman olması var. Eski dosttan düşman olmaz sözünü yeryüzünden silecek öfkeleri biriktirmiş biri Salih: "Gibi olan hiçbir şeye tahammülüm yok benim, teslimiyet gibi görünen tanrı kompleksine, inanç gibi görünen histeriye, kentli gibi görünen kasabalılığa, yarım olan hiçbir şeye. Çünkü bir şeyin yarımı tamından ya da hiç olmamasından her zaman daha fena ve tehlikeli. Her şeyin yarımından korkacaksın. Yarım adalet, yarı cahil ve sair. Bunun gibilere tahammülüm yok, yarım olan hiçbir şeye; bir de inananların şu teslimiyet kisvesine bürünmüş kibrine. Her şeyin yarımından korkacaksın her şeyin. Hakikat, gerçek, akıllı, akılsız bunlarla ne yapacağını bilirsin ya da bir yol bulmayı deneyebilirsin. Ama yarım oldu mu fena."

Arkadaşlarıyla bir masa kurar, Edip Cansever' "masa da masaymış ha!" diye bir kez daha dize kurar. Hepsi de nevi şahsına münhasırdır. Afitap Hanım mesela, lokantanın sahibi, sık sık "Güzel Allahım, senin pek sevgili kulların beni gizli gizli neyle yargılıyorlarsa yalvarırım onlara da aynısını yaşat!" diye dua eden biri. Beddua mı demeli? Belki. İçli, duygulu, becerikli. Altan Bey, karısı Şükran'a "Hayamut" diye seslenen biri. Hayatım'ın ve mutluluğum'un kısaltmaları. Hâliyle eşyalarına da mutlaka isim veren cinslerden. Hayamut Şükran, tek kelimeyle memnun bir kadın. Ancak kıskanç insanların hakkıyla sevebileceğini düşünenlerden. Bahadır, yeryüzüne oyun oynamak için gelenlerden. Hayatına biri girecekse önce onun testlerinden geçmeli, notunu almalı ve onun yaşamındaki rolünü ona göre oynamalı. Leyla, "dünyaya bir daha gelirsem..." girişini çok sevip, cevabı daima dağ keçisi olanlardan. Hayatına depresyonlu kimseyi almayanlardan. Yanındaki biri depresyona mı girdi? Muhakkak onu da sokar düşüncesiyle derhâl uzaklaşanlardan. Metin, kafasının içinde hiç bitmeyen tartışma programları olanlardan. Kitabın ortasından konuşmayı seven, daima gerçekçi ve dolayısıyla acımasız, can sıkıntısı denen şeyden nefret eden insanlardan. İbrahim, Suriye'deki savaş neticesinde ailesi dağılmış, türlü eziyetler içinde önce Hatay'a sonra İstanbul'a göçmüş, isminin hakkını verircesine hayatındaki kıymetli her şeyden vazgeçmesi gerekmiş biri. Duygulardan öfkeyi, baharatlardan acıyı, insanlardan kadını beğenenlerden. Meral, küçükken kumruları paslanmış güvercin zannedenlerden. Yani saf ve işlenmemiş.

İşte Salih, böyle bir masada son konuşmasını yapacak. Son konuşmanın bahsi; terk-i diyar etmek. Memleketi terk edip, Rio de Janeiro'ya yerleşmek. Salih zehirlendiğini düşünüyor yaşadığı toprağın. Hâliyle o toprakta yaşayan insanın da. Bundan sonra çözüm yok, şikayet var ona göre. Mutluluk ve huzur zaten gelip geçiciydi, şimdi bulmak dahi mümkün değil. İnsan çok, eti ağır, dert ve keder yağıp dururken bir de insanın zalimliği perişan ediyor insanlığı. İnsanlığa en büyük zararı yine insan veriyor. Salih her ne kadar gerçek bir muhabbetin âşığı olsa da artık bundan da tatmin olmuyor. Her şeyin ardında bir maske, bir hesap olduğunu düşünüyor. Bunca kötü düşünceden kurtulmanın tek yolu ise kaçıp gitmek yahut kaçmadan gitmek. Her şeyi bırakarak, her şeyle hesaplaşarak ve yüzleşerek. Peki bu hesaplaşma ve yüzleşme, aynı zamanda belleğin hatıra defterini çıkartmayacak mı ortaya? Elbette çıkartacak. Bu defterle yeniden yüzleşmek, geçmiş sayfaları bir bir okumak, yeniden düşünmek insanın gidişini zorlaştıracak mı kolaylaştıracak mı? Hikâye de tam burada başlıyor. Neticede "herkes kendinin sıradan olmadığına inanmak ister. Ve herkes bu vehmini öyle ya da böyle haklılaştıran bir karşılaşma yaşar" çünkü. Bu karşılaşmalar belleğin yüzeylerinde kendine yer bulur. Kimi derin bir çukur, kimi yolda birikmiş su gibi: "Yaşamak, hafıza denen köstebeğin durmadan deştiği, kurak bir şimdiyi tüketme işidir. Velhasıl her şey geçmiş ve gelecektir, şimdiki zamanla sadece kötü filmler ilgilenir."

Salih'in düşüncelerinde tutarsızlık yakalamak güç olsa da zaman zaman hatırlamak denen o acımasız hastalığın etkisinde kalabiliyor. Hatırladıkça düşünceleri gelgit yaşıyor. Kimseden bir şey beklemiyor, istemiyor. İnsana dokunacak en büyük ve en hakiki yardım kendinden gelendir, buna inanıyor: "Ben istemekten hep imtina ettim. Hayatta en büyük korkum bir şeyi talep eden adam olmaktır. Bundan hep sakındım. İşte bakın bu da bizden bir istiyor, ne tanıdık, ne âciz hikâye diyecekler diye korkumdan bir şey talep edecek olduğum her yerden kaçtım. Bu konuda kendimi geliştiremedim."

Bu satırların altını çizdikten sonra hemen yanına "gerek de yok" yazmışım. Öyle. Sanırım romanın en sarsıcı yanı da buydu benim için. Salih'le konuştum sık sık. Kendime çok yakın buldum. İsmini, cismini, ruh dünyasını sevdim. Kızdım sonra, "kaçma ulan bu kadar!" dedim. Hayatında olup biten yahut olmamış ve bitmemiş şeylerin yek sorumlusu sen değilsin ki. Bu ömrüm umum müdürü zaten kendisi. Senin bir şeyi yönettiğin yok. Getiriyor, götürüyor hayat seni bir yerlere. İnsan bu yüzden dümdüz gidemiyor, gidemez, gitmemeli. Oradan oraya savrulacak ki ömrün tadı çıkacak, tecrübe denen şey o vakit anlamlı olacak. Nihan'la belleğinin girdaplarında konuşurken, o mektuplar ortaya çıkarken aslında sen bunları görmedin mi Salih efendi? Gördün. Bak ne güzel yazılmış işte: "Bir kurtarıcıyı bekleyebilmek için önce kendini inkâr etmelisin. Sonra ortadaki her şeyi süpürecek ikinci bir rüzgâr gelir, toparlayarak süpürüp götürür... Hatırlıyorum, kalp genişledikçe hayatın bahçesi de çiçekleniyordu. Aynı anda sayısız büyüme küçülme, azalma artma, çiçeklenme, çürüme."

Hayatın baş döndüren hızında "başım dönüyor" diye şikâyet etmek kocaman bir trajedidir. Elbet dönecek başın, sen o başı ne kadar koruyabiliyorsun ona bak. Hani, "insan illa bir şey diyecekse bismillah demeli, başlamalı ve yola çıkmalı"... Ve artık burada mekânın, olayların, sebeplerin ve sonuçların bir kuvveti yok. Esas kuvvet zamanın ta kendisinde: "Her yolculuk mekânda değil asıl olarak zamanda yapılır."

Tuğba Doğan, Nefaset Lokantası'nda samimiyetle güvensizliği, özgürlükle kaygıyı, arayışla vazgeçişi bir araya getiriyor. "Salih sakin ol, salihlerden ol, nevrotiklerden olma. Geç kalmadın. Hiçbir şeye geç kalınmaz, her şey kendi zamanında olur" diyor bilgece.

Yazarı bu kitabıyla tanıdım. Dolayısıyla önümde çok ciddi bir soru duruyor. İlk kitabı olan Musa'nın Uykusu'nu hemen alıp okumalı mıyım yoksa bu büyüyü bozmamalı mıyım? Hem evet hem hayır. Yani almalı, bir süre bekletmeli ve sonra da okumalıyım...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Bir Alman seyyahın gözünden 16. yüzyılın İstanbul'u

Seyyahlar için Osmanlı İmparatorluğu hep bir cazibe merkezi olmuştur. Bu sefer elimizde bulunan kitabının tanıtımında Türklere karşı özel bir ilgisi olan seyyahtan kısaca bahsetmek gerek. 1572 yılında Tübingen Üniversitesi’nde teoloji ve klasik filoloji eğitimi alan Salomon Schweigger, hocası Martin Crusius'un etkisi altında kalır. Ünlü bir Yunan filoloji bilgini olan Crusius özellikle o çağda Türklerin egemenliği altındaki bölgelerde yaşayan Yunanlıların diline ve kültürüne ilgi duymaktadır. Schweigger ve Crusius arasındaki ilişkiler ilerideki yıllarda giderek derinleşmiş ve dostluk haline gelmiştir.

Elimizdeki eser, Salomon Schweigger'in 16. yüzyılın sonlarında Türkiye’de geçirdiği süre zarfındaki izlenimlerini içermektedir. Kitap Yayınevi'nden çıkan neşriyat Sultanlar Kentine Yolculuk adını taşımakta olup toplam 61 bölümden oluşmaktadır. Türkiye hakkında yayınlanan Almanca seyahatnamelerin en erken basılanlarından biri olan Schweigger’in yapıtının ilk iki kitabından ibarettir.

Salomon Schweigger 1577-1581 yıllarında Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu’nun başında bulunan Habsburglu II. Rudolf tarafından Osmanlı devletinin başkentine daimi temsilci olarak gönderilen Joachim Freiherr von Sintzendorff’un maiyetindeki protestan vaizdi.

Kitabın birinci kısmında 10 Kasım 1577’de Viyana’dan yola çıkarak Budapeşte, Belgrad, Sofya, Plovdiv, Edirne üzerinden İstanbul’a yaptıkları yolculuğu anlatmakta. İkinci kısmında ise kitabın Ocak 1578’den Mart 1581’e kadar yaşadığı ve Sultan III. Murad’ın padişah olduğu döneme denk gelmektedir.

Yazar belli bir sisteme tabi olmadan serbestçe düzenlediği bölümlerde, İstanbul kentinden:

"Kent içindeki binalar derme çatma ve bakımsızdır. Çoğunluğu kireç bile kullanılmadan, sadece çamur ve kille yapılmıştır. Evler alçaktır ve az ışık görür." (sf.131)

"İstanbul’da fil dışında başka değişik ve ilgi çekici hayvanlara rastlamadım. Yıllarca evvel burada bir gergedan varmış, Sultan Selim bunu İmparator II. Maximilian’a armağan etmek istemiş." (sf.157)

Kent halkının yaşamından:

"Bu ülkenin insanları çok sade ve basit evlerle yetiniyorlarsa da ibadet evi, okul gibi vakıf binalarının çok gösterişli olmasına önem veriyorlar ve bu uğurda hiçbir masraftan kaçınmıyorlar." (sf.133)

"Türkler saçlarının tümünü usturayla kazıtırlar, sadece kafalarının orta yerinde parmak kalınlığında bir tutam saç bıraktırırlar." (sf.143)

Padişahın sarayında yaşayanların özelliklerinden:

“O gün saraya gelen elçilerle maiyetlerindeki asilzadeler ve görevliler padişahın dairesinin padişahın dairesinin dışında, iç avludaki bir mekânda ağırladır. Sofrada beş kap pirinç yemeği, ayrıca koyun eti, kızarmış tavuk ve güvercin, içecek olarak da şerbet vardı. Masa yoktu, hepimiz yerde oturduk." (sf.75)

"Türklerin en önemli ziynet eşyaları güzel yüzüklerden ibarettir. Altın zincirler, kral tacı, kraliyet asası ve küresi, özel kraliyet giysisi bu ülkede bilinmiyor ve geleneklerine uymuyor." (sf.72)

ve o yıllarda gelişen olaylardan bahseder...

Baturhan Ergin
twitter.com/erginbaturhan

Orhan Pamuk'un hayatı, sokağı ve edebiyatı

İyi bir okur olma çabası içindeyken, gerek sevdiğim kişilerin sözlerinden etkilendiğim, gerek hakkında yapılmış kötü yorumları fazla önemsediğim için olumsuz ön yargı geliştirerek uzun yıllar okumadığım yazarlar oldu. Bunların sayısı çok olmasa da beni rahatsız etmeye başlamıştı. Bunlardan biri ve belki de en önemlisi Orhan Pamuk’tur. Yazarın yaşam tarzından ziyade yaptığı politik yorumların, yazarı bir yerlere getirdiği inancıyla uzun yıllar geçirdim. O kadar kitap okurken bir kez bile şans vermemiştim yazarın kitaplarına. Tabii medyanın da etkisi vardı bu durumda. Bence sevenlerinin, yazarın edebî tarafını beğenenlerin pek savunmadığı ama olumsuz yorum yapanların bunu daha şiddetli gerçekleştirdiği bir yazardır Pamuk. Böyle olunca dış faktörler beni uzun süre etkiledi. Ancak sonunda, kimleri okumuyorum da Pamuk’u okumayacağım, dedim ve yazarın da ilk kitabı olan Cevdet Bey ve Oğulları’nı kısa sürede bitirdim. Yazarın ilk kitabıydı bu ve henüz 22 yaşında yazmaya başlayıp 26 yaşında tamamlamıştı. Buna rağmen gayet iyi bir kitaptı. Hele ki, bir ailenin birkaç kuşak izinin sürüldüğü romanları çok seven beni oldukça etkilemişti. İkinci olarak yazarın post-modern roman denemesi olan Yeni Hayat’ı okudum ve ilk kitabı ne kadar sevdiysem bunu o kadar sevmedim. Ancak yazardan kopmamaya kararlıydım ve önce ilginç bir fikir içeren Masumiyet Müzesi’ni, sonra da yazarın tek siyasi romanım dediği Kar’ı okudum. Özellikle Kar oldukça iyiydi. Başkalarınca beğenilmese bile yazıldığı dönemdeki Kars’ı öyle iyi tasvir etmişti ki sanki hiç bilmeden Kars’a gitsem yolumu bulacakmışım gibi hissediyordum.

Şimdi masamda bekleyen Kara Kitap’tan önce, yazarın hayatını anlattığı Manzaradan Parçalar’ı okuyorum. Bu yazının konusu da aslında bu kitap. Çünkü bir yazarı tanımanın iyi yollarından birkaçının, yazarın hayat hakkında yazdığı bir kitap, yazdığı bir anı kitabı veya otobiyografisi olduğuna inanıyorum. Orhan Pamuk bunlardan ilkini tercih etmiş ve akla gelebilecek birçok konuyu içeren, oldukça hacimli bir kitap ortaya çıkarmış. Hayattan, sokaklardan, edebiyattan, Amerika günlerinden, annesinin yaptığı, sıcak bir yaz gününü anımsatan sigara böreğinden, kütüphanesinden, Fenerbahçe’den, gezilerinden, boğazı gören apartman dairesinden vb. birçok irili ufaklı ve birbiriyle bağlantısız konudan bahis açtığı bu kitap, bize Pamuk’un kurgu eserlerinde anlattığı ortamdan ziyade ‘insan’ Orhan Pamuk’u anlatıyor.

Yazarın üslûbu gayet açık ve samimi. Zaten böyle olmadığında bu tür kitaplar okunmuyor. Üstten bakmayan bir bakış açısı var ve her ne kadar kimi kesimlerce Nişantaşlı olduğu gerekçesiyle ‘beyaz’ olarak adlandırılsa da Türk topraklarının bir yazarı. İstediği kadar Nişantaşlı burjuva bir aileye mensup olsun, toplumdan çok uzak olmadığını birçok yerde görebilir okurlar. Elbette Anadolu’da doğmuş büyümüş okurlara ters gelecek, bakış açısı ve fikri var yazarın ama bu durumu sadece Orhan Pamuk’a da yormamak gerekir. Hangimiz herkesle çok iyi geçiniyoruz ve çok iyi anlaşıyoruz?

Kitap, yazarın birçok konuyla ve alakasız görünen şeylerle ilgili anılarını ve düşüncelerini içeriyor. Yazarla bazı konularda yapılmış söyleşiler de kitabın içinde mevcut. Murat Belge’yle yapılan Nişantaşı üzerine sohbet, futbol üzerine kısa bir söyleşi, kitapları üzerine yapılan röportajlar, Nobel’i aldıktan sonra verdiği röportaj bunlardan bazıları. Fakat konular birbiriyle alakasız olsa da üst başlık olarak birbiriyle alakalı bölümlere ayrılmış. Bunlar Hayat, İstanbul, Kitaplar ve Edebiyat, Benim Kitaplarım, Sanat, Siyaset ve Diğer Vatandaşlık Dersleri ve Roman Sanatı başlıklarıyla kategorileştirilmiş. Her bölümün altında, bulunduğu başlıkla ilgili, çoğunlukla kısa denebilecek metinler yer alıyor. Yer yer de fotoğraflar ve çok az da olsa çizimler destekliyor yazıları. Özellikle İstanbul bölümünde fotoğraf sayısını artırmış yazar, Ara Güler’in arşivini kullanarak. Zaten kitapta Ara Güler üzerinden İstanbul’un yorumlandığı bir bölüm de mevcut.

Yazar İstanbul’a âşık desek yanlış bir şey demiş olmayız. Zaten hayatı boyunca, 3 yıl yaşadığı New York’u saymazsak İstanbul dışına çıkmamış uzun süreli yaşamak için. Yazarın hayatı Nişantaşı, Cihangir civarında geçiyor ve pek tabii buradan hayata bakıyor. Ancak tekrar belirtmekte fayda var, öyle üstten bakan bir hâli yok Pamuk’un. Sadece yazdığı konuları yorumlaması kendi ‘mahalle’sinden, doğal olarak. Yazdığı romanlar için İstanbul’un ne kadar önemli olduğunu, o yaşadığı odanın dahi ne ifade ettiğini en iyi İstanbul bölümünde anlıyoruz. Tabii duyguları için de. Bir İstanbul güzellemesi, olumsuz görülebilecek bazı şeylerin bile olumlu bakış açısıyla bakılmasıyla sürdürülen bir bölüm. Tabii ki refah düzeyi yüksek, zengin bir muhitten, boğaz manzaralı bir evden bunları yazmak kolay diyenlere de karşı çıkmıyorum. Ancak bu durumun Orhan Pamuk’un yazarlık başarısıyla bir bağlantısı olduğuna inanmıyorum.

Orhan Pamuk kendini ve birçok konudaki düşüncelerini anlatmayı çok seven bir yazar. Bunu çekinmeden yapması yazılara içtenlik katmış. Hayatı hakkında herhangi bir sansür politikası uyguladığını sanmıyorum bu kitabı oluştururken. Zaten yazıların konuları çok geniş bir skalaya ayrılmış. Bu yüzden hiçbir şeyi atlamak istememiş yazar. Kitapta sadece hayat ve anılar yer almıyor. Kitabın en ilgi çekici bölümlerini bana soracak olsalar, kesinlikle Kitaplar ve Edebiyat ve Siyaset ve Diğer Vatandaşlık Dertleri bölümleri derim. Çünkü birinde Orhan Pamuk’un büyük roman ve romancılar hakkında, yer yer kitap özelinde de değerlendirmelerinin bulunduğu edebî görüşleri, birinde de zamanında devletle başının belaya girmesine sebep olan şeyler hakkındaki görüşleri yer alıyor. Siyaset kısmı biraz daha kısa tutulmuş olsa da yazarın siyasi bir kimliği olduğunu inkâr etmenin bir anlamı yok. Zaten kendisi de bu durumu kabul ediyor birçok yerde.

Orhan Pamuk çok okuyan bir yazar. Daha 18 yaşlarında, babasının sayesinde birçok dünya klasiğini yiyip yutması, onun bu romanlar hakkında da görüşlerinin sonraki zamanlara göre nasıl değiştiğini göstermesi ve bu kitaplar hakkındaki yorumları açısından önemli. Örneğin Dostoyevski’nin birçok kült romanı hakkında bazen uzunca bazen kısa denemeler yazmış. Bunları yazarken sadece salt edebî literatürden yararlanmamış, duygu hep ön planda. Böyle bir anlatım tarzını benimsediği için de okunması güzel ve bilgi açısından da değerli metinler ortaya çıkmış. Yazarın diğer önem verdiği yazarlar ise Nabokov, Camus ve elbette ki Flaubert. Bizden ise Ahmet Hamdi Tanpınar hakkında yazdığı, kitabın uzun yazılarından olan Ahmet Hamdi Tanpınar ve Türk Modernizmi hem bilgi açısından doyurucu hem de Tanpınar üzerinden modernizmi incelemesi açısından değerli:

“Edebiyattan modernizmden yalnızca gelenekse olana bir karşı çıkışı değil, genel olarak toplumun ruhundan, cemaat havasından uzaklaşmayı anlıyorum. Modernist edebiyat, geleneksel edebiyatın en güçlü yanı olan ‘temsiliyet’ ilişkisini kopardı. Artık edebiyat gerçekliği temsil etmiyordu, yazı hayatın aynası değildi. Hayata karşı yapılmış bir faaliyet, kendi başına kendi örgüsüyle ayrı bir âlem, yeni bir dünya olmuştu yazı. Modernist yazarlarca üretilen metinler, mevcut dünyanın yansıdığı, kurallarının ve sırlarının açıklandığı yerler değildi. Modernist edebi faaliyet hayatı ve dünyayı temsil işi değil, yazarın bizzat kendi başına yaptığı ve anlamı kendi içe dönüklüğüyle ortaya çıkan bir iştir.”

“Hayat hakkındaki düşüncemi tek bir sesin müziğine ve de tek bir bakışın görüş açısına indirgeyemeyeceğimi biliyorum” diyen yazarı en iyi anlatan cümle sanırım budur. Çoğu metninde doğu ve batı kavramları hakkındaki görüşlerini anlatan yazar, ne kadar seküler bir hayat tarzına sahip olsa da, doğu ve batı arasında özellikle edebî anlamda bir bağ kurmaya çabalıyor. Bunun için Binbir Gece Masalları’na da gerektiği önemi veriyor, ‘Flaubertyen’ görüşlere de. Fakat bu durumun içinde din kavramı yok. Tamamen dünyevi ve edebî açıdan bir köprü görevi görmenin peşinde yazar. Bizim okurlarımızın tepki gösterme sebebi de bu sanırım. Hâlbuki Orhan Pamuk hiçbir zaman bu tür bir hayat görüşü içinde yer almadı zaten. Orhan Pamuk’u biraz da kendi görüşlerimize göre değil, onun yetiştiği, büyüdüğü, romanlarını yazdığı çevre açısından değerlendirmek gerekiyor:

“Otuz üç yaşında, eski tasavvuf alegorilerini, İslam mistisizminin tüm klasik metinlerini, ki çoğu klasik Farsça metinlerdir, okumaya başladım. Bana edebi metinlere metafizik nitelikler taşıyan kendilerine özgü yapılar olarak bakmayı, klasik İslami metinlerin ağır dinî yaklaşımını silmeyi ve onları bir tür geometrik biçim olarak görmeye çalışmayı öğreten Borges ve Calvino’yu da aklımın bir köşesinde tutuyordum. Edebi oyunlarla dolu metafizik yapılar, alegoriler, meseller…”

Her ne kadar bu bakış açısının ve görme biçiminin, sosyolojik ve dini açıdan çok sağlıklı olduğunu düşünmesem de (Borges ve Calvino etkisiyle İslami metinleri incelemek) edebi açıdan değer veriyorum Pamuk’un görüşlerine.

Kitapta o kadar çok konu var ki hangi biri hakkında bir şeyler yazsam diğeri eksik kalacak. Sadece keşke olsaydı dediğim bir şeye ve gereksiz gördüğüm bir kısma değineceğim. Öncelikle İstanbul bölümü çok iyi olmuş fakat bu bölümdeki Murat Belge ile yapılan röportajın içerik açısından gereksiz olduğunu düşünüyorum. Belli bir konu üzerinde gitmeden iki yazarın da sanki ‘İstanbul’u kim daha çok seviyor ve biliyor’ yarışına sahne olmuş gibi bir röportaj olmuş. Keşke olsaydı dediğim şey ise, kitaplarının yazılış süreçlerine daha detaylı girilmesi konusu. Evet, birçok iyi romanı hakkında özellikle röportajlar açısından oldukça fazla bilgi öğreniyoruz ama ben bunu röportajı yapanın sorularının bakış açısından değil yazarın kaleminden okumak isterdim. Ne şartlar altında yazıldı o romanlar, engelleyici faktörler nelerdi vs. Bilgi var ama yetersiz. Kendini anlatmayı bu kadar seven bir yazardan bunu da beklemek doğal sanırım.

Çok uzun oldu, bitireyim son olarak şunu diyerek: Fikrî olarak hiçbir zaman uyuşamayacağım bir insan olsa da, Orhan Pamuk’u Türk Edebiyatı için önemli bir değer olarak görüyorum. Kitaplarının birçok dile çevrilmesi, Nobel’i alması, dünyaca tanınması açısında değil, Türk Edebiyatı için bir değer olarak görüyorum. Biliyorum, yazara benim gibi mesafeli olan çok kişi var ama kitaplarının okunması gerektiğini düşünüyorum. Yazarın ilk kitabıyla başlayabilir hiç okumayanlar.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Gündelik hayatın edebiyatı

Şiir kitaplarıyla bildiğimiz Furkan Çalışkan son kitabında denemeye meyletmiş. Deneyerek iyi de etmiş. Profil Kitap tarafından yayınlanan Uzakların Saldırı’sı doksan altı sayfadan oluşuyor. Genel olarak Furkan Çalışkan’ın şiirsel dilini denemelerine de yansıttığı görülüyor. İmgeler, kelime oyunları, sembolizm, atıflar ve alıntılarla zenginleştirilmiş yazılar yer yer ezoterizme kayıyor. Satır aralarında hafifçe esen tasavvufi bir rüzgâr var. Yazar bir bölgeyle ya da bir toplumla kendini kısıtlamayıp dünyanın tamamını insanın mekânı belleyerek irfan ve hikmetin izini sürmeyi deniyor. Elbette bunu belirli bir inanç ekseninde; ilkeleri olan bir inanç ekseninde yapmaya gayret ediyor.

Furkan Çalışkan’ın üslubunun estetik kaygılı sanatsal bir romantizm barındırdığı kanaatindeyim. Bazı yazarlarda/şairlerde kendini ispatlamak, bir yerlere yaranmak ya da birilerine mesaj göndermek şeklinde tezahür eden bu eğilim Çalışkan’da inancın kuşatan yorumu şeklinde ortaya çıkıyor. Açıkçası çok gerçekçi bulmadığım herkesi kucaklayan ya da her şeyde illa bir hikmet arayan bu romantik dil bana amorf geliyor. Hayatın çok daha başka bir surette aktığını düşünüyorum. Uzakların Saldırısı’nın tümünde olmasa bile bazı sayfalarında bu amorfluğu fazlasıyla hissettim. Ayrıca bazı denemelerde enigmatik biçem aşırıya kaçmış diye düşünüyorum. Aşırı demişken; aşırı romantizm, aşırı sembolizm, aşırı melankoli, aşırı maneviyat… Yazıdaki aşırılıkların anlamı zorlayarak ortaya çıkarttığı muğlaklık söylemi boğuyor. Buradaki aşırı anlam arayışının sonucu olan sürrealizm yapmacık duyguları harekete geçiriyor. Anlam oluşturmada anlamsızlığa dönüşen bir aşırılık var ve elimizde bir kod açar yok. Hasılı, şiirin uçsuz soyutlama tekniği yazıda aynı incelikte durmuyor.

Kitapta dini hassasiyetleri olan kesimin olmazsa olmazı iki güzelleme yer alıyor. Bunlardan biri Kudüs diğeri Doğu güzellemesi. Kudüs zaten bildiğimiz Kudüs. Hamaset acıyı örtmüyor. Ama bu Doğu güzellemesine bir yerden başlamak gerekiyor. Batı’yı silkeleyip Doğu’nun tozunu üflemenin bir faydasının dokunmadığı çok açık. Batı’ya yöneltilen eleştiri oklarının daha serti özeleştiri olarak Doğu’ya da yönlendirilmeli ki, belki o zaman Kudüs yarasına bir parça merhem sürülür.

Sakin olduğu kadar sakinleştirici bir kitap olan Uzakların Saldırısı’ın en önemli özelliğinin gündelik hayatın detaylarının edebi bir formda sunulması diyebilirim. Bu, çok şahit olduğumuz bir şey değil. Meraklısı da çok yok zaten. Eser bu yönüyle gişe filmlerinden ziyade festival filmlerini andırıyor.

Genel olarak edebiyat sadece üslup olarak değil içerik olarak da elitist biçimde sunulur. Bu yöntemin uygulandığı metin gerçekliğin dışında kalarak kurgusal bir yapıya bürünür. Furkan Çalışkan üslubu üst seviyede tutup içeriği gündelik hayattan yontuyor. Sıradan bir olayı veya durumu incelikle ele alarak edebi bir güzelliğe dönüştürüyor.. Örneğin bir çırağın boyundan büyük aşkına gülümsüyor ya da bir çocuğun masum düşlerine karışıyorsunuz. Tarihi bir olayın orta yerine yürüyor veya bir göçmen hayatının keşmekeşliğine ortak oluyorsunuz. Oturduğunuz koltuk evin koltuğu olduğu kadar bir berber koltuğu, uçak koltuğu ya da otobüs koltuğu olabiliyor. Kısacası, okuyucuyu farklı hayatlardan farklı enstantanelerle karşılaştırıyor Furkan Çalışkan. Bunu yaparken de zamanı durdurup fotoğrafını çekiyor adeta. Hatta daha da ileri giderek zamanın dışına çıkmaya çalışıyor duygusu uyandırdı bende. Ötelerden ya da ötelere haber veriyor gibi…

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

İnsanın sanatla irtibatı nerede başlar, nasıl şekillenir?

"Çoğu zaman yoksulluk içindeysem de, içimde yine de bir uyum, rahat ve duru bir müzik vardır."
- Vincent Van Gogh, Theo'ya Mektuplar

İnsanın sanatla ilk teması, farkında olsun ya da olmasın çocukluk döneminde başlar. İdrak yeteneğinin, yani anlayışının, akıl erdirme denen faaliyetinin gelişmesiyle ruhuna iyi gelen şeylerin farkına varmaya başlar. Zamanı tam olarak belirlenemeyen bu evre, mekan olarak ailenin yaşadığı çevreyi kapsar. Evin içi, sokak, mahalle ve civar çevre çocuğun hem kendi idrakini keşfetmesi hem de sanatla olan teması için önemlidir. Bir çocuk sekiz yaşındayken hissettiklerini, birkaç sene sonra farklı biçimde hissedip, yine farklı yerlerde yaşadıkları hislerle karşılaştırmaya başlayabilir. Sanatın düşünce ve yaşayış dünyasına doğrudan teması işte bu karşılaştırmalarla iyice filizlenir. Artık çocuk, dünyaya nasıl bir yerden ve ne doğrultuda bakacağını ufak fakat heyecanlı adımlarla kurmaya başlar.

Bendeniz, ilkokul ve ortaokul çağlarımda bayram namazlarını sıklıkla Silivrikapı'daki Sitti Hatun Camii'nde rahmetli dedemle yan yana kılardım. Bu camii, uzun bir zaman mescit olarak bilinirdi. Zira Şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi’nin kızı Sitti Hatun tarafından 16. yüzyılda yaptırılmıştı. Hakkındaki bilgiler oldukça sınırlıydı. Dışarıdan bakıldığında tek katlı, sanki imece usulü kurulmuş ve o şekilde yaşayan, kendine mahsus bir cemaati olan, oldukça sakin bir atmosfere sahipti. Bulunduğu cadde çok işlek olsa da mescidin avlusuna girer girmez farklı bir iklim hissedilirdi. Oldukça sönük olan şadırvan sade biçimde selamlardı ziyaretçisini. Bodur minare, o zamanlar İstanbul'da nadir bulunan gökdelenlerin çoğalacağını haber eder gibi dururdu. Dar ve kısa bir yoldan gidilerek mescidin ahşap kapısından içeri girilirdi. Diktörtgen formundaki bir alanda enine uzun saflar tutulurdu. Birçok yönüyle yapay (ve yeni), bazı yönleriyle de doğal (ve eski) ifadeleri vardı mescidin.

Zaman geçti, aile efradı ihtiyarladı, emr-i Hakk vaki oldu ve dede, anneanne ve diğer akraba fertleri teker teker dâr-ı bekaya göç etti. İşte bu göç edişlerde cenazelerin taşındığı ve namazlarının kılındığı camii farklıydı. Silivrikapı'dan yukarı çıkılırdı, Kocamustafapaşa Caddesi'nden geçilir ve Cerrahpaşa istikametine geçilirdi. Caddenin sağ yanında bütün haşmetiyle ve büyüleyici tavrıyla cemaatini, sakinlerini, misafirlerini beklerdi Hekimoğlu Ali Paşa Camii. I. Mahmud’un sadrazamlarından Hekimoğlu Ali Paşa tarafından 1147 (1734-35) yılında Çuhadar Ömer Ağa ve Hacı Mustafa Ağa adında iki mimara yaptırılan bu camii, daha içine girmeden, kapısından çevresindeki duvarlara dek her yaştan insana farklı duygular hissettirirdi. İşte bendeniz, bilhassa lise çağlarımda buradan çok yakınımı uğurladım Silivrikapı Mezarlığı'na. Bu uğurlayışlarda, dini vazifelerin yanı sıra caminin formuyla daha çok ilgilendiğimi fark ettim. İnsana bütünüyle geçiciliğini hissettiren ve dolayısıyla her tarafıyla El-Bâki olanı hatırlatan bir camiiydi burası. Yalnızca camii de değildi aslında; tekkesiyle, kütüphanesiyle, türbesiyle, haziresiyle, sebiliyle ve çeşmeleriyle 'nur yüzlü' bir yerdi. İşte bu mimarî etkinin yanına bir de sanatın en güzide kollarından şiir de eklenince 'nûrun alâ nûr' olurdu. Hani, Yahya Kemal o harikulade şiiri Koca Mustâpaşa'da "Hüznü bir zevk edinenler yaşıyorlar burada /  kaldım onlarla bütün gün bu güzel rü'yâda" diyor ya, fakir de ömrü boyunca orada kaldı. Sükuneti ta ezelden ruhuna nakşedenlerle, sâdeliği zarafet kabul edenlerle, geceleri Allâh'a yakın dünyâyı seyredenlerle... Zaten Yahya Kemal de Koca Mustâpaşa'dan yaşadığı semte geri dönerken, içindeki o bitmeyen manevi arayışına dair nasıl bir yer bulduğunu itiraf eder: "Geç vakit semtime döndüm Koca Mustâpaşa'dan / kalbim ayrılmadı bir an o güzel rü'yâdan."

Kabul ediyorum ki bir kitabı takdim etmek için uzun bir başlangıçtı. Elbette bunun bir sebebi var. Uzun yıllardır fikirlerinden, düşünce dünyasından beslendiğim (Şarkısı Biten Şehir kitabımı ithaf ederek hürmetimi ifade etmeye çalıştığım) Sadettin Ökten hoca da aynı serüveni yaşayıp sanatla buluşmuş. Mahalle mescidinde yaşadığı iklimle Bayezid Camii'nde yaşadığı iklim arasındaki fark onu sanatla buluşturmuş. Bu farkın neticesi işte şu cümlelerde mevcut: "Bir insan sıradan bir işi yaptığında yahut olağan bir mekânda bulunduğunda iç âleminde uyanan etkilere dikkat etsin, sonra da heyecan verici bir mekânda duyguları galeyana getirici bir başka deneyim yaşasın, iç âlemindeki olumlu değişimi hemen görecektir. Bu farklılık iç âlemimizden dış dünyamıza da yansır. Bakışlar yumuşar, simada asil bir tebessüm belirir, hareketler vakur ve güzel bir soyluluğa bürünür. Çünkü ruhumuz, yepyeni bir deneyim yaşamış ve bu deneyimin hazzını bedenimize aksettirmiştir."

Devamına çok daha dikkat buyurun lütfen: "Bayezid Camii'nin cemaatindeki bu derûnî ve duygusal farklılığı algılayan çocuk da pek tabii olarak bunu kendi mânevî dünyasında bir yerde muhafaza altına alır. Sonraki yıllarda ruhen bunaldığı, kalben sıkıştığı zamanlarda bu muhafaza ettiği hatıra ona bir ferahlık ve huzur kapısı açar."

Ocak 2019'da tıpkı hocanın daimi halet-i ruhiyesi gibi sessiz-sakin zuhur eden Aslında Bir Sanat Var; Ökten hocanın sanat, birey ve toplum üzerine yazılarından oluşuyor. Evvela bireyin sanatla tanışmasına değiniyor hoca. Burada gözlem, idrak ve eylem oldukça önemli başlangıç noktaları. Akabinde eğitim, eğitimin aktörleri ve içeriği, hatıralar, başka bir 'dünya'nın gözünden (Wilhelm) sanatsal serüven, insanın değerler sistemi, Batı sanatıyla tanışmanın zarureti ve kendi sanatını tanı(ya)mamak (yahut hocanın tabiriyle örselenmek) gibi her yaştan insanı ilgilendiren meselelere dair yorumlar serdediyor. İkinci bölümde bireyi estetik özne olarak tanımlıyor ve değerleriyle arasındaki irtibatı yorumluyor hoca. İnsanın iç dünyasında bilgiyle duygu alanlarının birbirinden ayrılamayacağını, bunların her an iç içe ve birbirinizi izleyen girift bir yapıda olduğunu söyleyerek, hayatiyetini daima sürdüreceğini belirtiyor. Bir eserle temas ettiğimizde; misalen bir şarkıyı dinlerken, bir resmi seyrederken, hazzın yanına başka şeyler de gelir: hatıralar, çağrışımlar, hayaller, arzular. Modernite, bireyin yalnızca hazzı yaşamasını salık verirken, insanı yalnızlaştırır aslında. İç dünyamız yalıtılmış bir yalnızlığa bulanır. Oysa bir duygusal alan vardır ki muhabbetten aşka uzanır. Modernite aşkı tanımlarken sürekli yer değiştirdiği gibi, muhabbet konusunda da tabiri caizse yorumsuzdur. Muhabbet ve aşk, bizim medeniyet tasavvurumuzda çağlar boyunca belirgin bir yere sahiptir. Ökten hoca "Muhabbet, aşkın kaynaktan gelen feyzin göstergesidir" der ve şöyle devam eder: "Hayat gailesi, birey tarafından çekilemeyecek kadar ağır bir yüktür. Varlığı ve gönlü muhabbeti tatmış olan bireyler müstesna."

Üçüncü bölümde sanatkârın kim olduğunu öğreniyoruz. Sanat eserini ortaya koyan insan kimdir? Sanatkâr değerler sisteminden bağımsız mıdır? Diğer insanlardan neden farklıdır? Yeteneğin rolü nedir? Hayat tarzı ve imkânlar sanatçının kaderinde nerede durur? Sanatkârın çevresi nasıl oluşur ve şekillenir? Birey sanatkârla nasıl tanışır? Sanatkâr hangi medeniyet tasavvurunun gölgesindedir? Modernist sanatkârın macerası nasıl sürmüştür? Bu gibi sorular, sanatla ilk buluşmasından itibaren bu buluşma üzerine düşünmüş ve her çevreden sanat ürününü görmüş, yorumlamış bir bilgenin dilinden zengin cevaplar bulabilir. Sadettin Ökten de işte böyle bilgece cevap arıyor sorulara. Sanatkârı tanıdıktan sonra okuyucuya dördüncü bölümde sanat eserinin ne olduğunu anlatıyor. Sanatın konusunu doğa, doğa üstü âlem, insan ve toplum gibi dört çevrenin oluşturduğunu söylüyor. Bu bölümde İslâm medeniyet tasavvurunda sanat, sanat eserinin mahiyeti ve türleri, soyutun tasviri ve muhatabın somuttan soyuta geçişi, eserin hayatın ne kadar içinde olduğu, kimlik inşasında sanat eserinin gücü ve sanat eseri ile özgürlük arasındaki ilişki kendine yer buluyor. Bendeniz döndüm dolaştım, bu bölümü şu paragrafla zihnime nakşetmeye çabaladım: "İslâm medeniyet tasavvuruna göre en güzel yaratılmış olan varlık insandır. Doğa, insanın hem yaşayıp yararlanması hem de tefekkür etmesi, içsel zenginliğini oluşturup artırması için ona lutfedilmiş bir çevredir. Sâni-i Mutlak'ın el-Bedî (benzeri olmayan) ismi tecelli edince bütün yaratılanların tek, yegâne ve en güzel olduğu da kabul edilmiş olur. Bu açıdan baktığımızda bizâtihi insanın kendisi ve ona lutfedilen doğa, duygu alanında zevk uyandırdığı için bir estetik haz kaynağıdır ve bu sebeple sanat eseridir."

Kitabın beşinci bölümü toplum ve sanata, altıncı bölümü sanat ve batı estetik'ine, yedinci bölümü ise sanat faaliyetine ayrılmış. Bu bölümler, hocanın ömrünü verdiği yapı mühendisliği alanındaki eğitim-öğretim ve araştırma faaliyetlerinin yanına bilim tarihi, bilim felsefesi, kültür, medeniyet ve sanat ilgisini nasıl yerleştirdiğini kademe kademe gösteriyor aslında. Bir şehirde nasıl yaşanır, bir yapıya nasıl bakılır, bir sanat eseri üzerine nasıl düşünülür ve yorum yapılır, teoriden ve felsefeden nasıl yararlanılır, güzel nedir ve nasıl oluşur, estetik olgunun dört ögesi (süje, obje, değer, yargı) nedir... Okunurken alınan lezzetin yanına şüphesiz farklı bilimlerden yararlanma ihtiyacı da ekleniyor ki makbul olan da budur. Hocanın o güzel üslubu, teknik meselelere dair konuşurken dahi 'bir ulu rüyayı görenler'le bir ömür geçirdiğini hatırlatıyor. Şehrin silueti bize neler söyler, eski İstanbul'un sokakları, şehirli muâşereti, şehirlinin şehirdeki sanat birikimiyle teması gibi bölümlerde bu hatırlatmalardan istifade etmek mümkün. İslâm medeniyetinin toplumsal sanat uzayından bahsederken, belki biraz uzun bir alıntı olacak ama bakın hoca ne güzel yerlere götürüyor insanı:

"Güzeli hissetmek için belli bir eğitimden, daha doğru tabiriyle belli bir seyir sürecinden geçmek lazım. Bu seyir sürecinde güzeli temaşa eden ehil kimselerle birlikte olunur, onlara iştirak edilir, zihin ve kalp her an uyanık olarak onların halini kabule müştak bir durumda olmak icap eder. Malumdur ki "Hal sâridir." derdi Fethi Gemuhluoğlu Bey. Bu seyirde temaşa ehli, güzele müştak olan ruha sevmeyi öğretir. Güzel, seversen zuhur eder. Seven her şeyi güzel görür. Değil olağanüstüyü, olağanı bile... Allah dostları "Sevginin cünun hali aşktır." buyurmuşlardır. Aşk coşkundur. Aşk gelince akıl zâyi olur. Yûnus Emre diyor ki:

Bu denize düşen ölür dediler
Ölür ise ko ki ölsün n'olısar
Aşk gelicek cümle eksikler biter
Bitmez ise ko ki kalsın n'olısar

Bu aynı zamanda  "Aşk gelicek güzel zuhur eder." demektir. Çünkü güzelde hiçbir eksik ve noksan yoktur. Coşkulu ve aklı zâil olmuş (yok olmuş) aşk hali bir süre sonra durulup damıtılınca muhabbet hâsıl olur. Muhabbet, aşkın özü ve esasıdır. Muhabbet ehli vakurdur, içe dönüktür. Aşk nüvesini kalbinin en muhterem ve mahfuz köşesinde saklar. Muhabbet ehlini ancak o hale vâkıf olan erbabı anlayabilir. Muhabbet öyle bir hazinedir ki asla israf edilemez. Fânîler için kullanılmaz, sadece ezelî ve ebedî olan güzele ithaf edilerek bezledilir (sarfedilir)."

Ökten hoca kitabını modernitenin toplumsal sanat uzayı ve bunun içeriği ile İslâm medeniyetinin toplumsal sanat uzayı ve onun muhtevasını kısaca karşılaştırarak hatm-i kelâm eyliyor. Diyor ki modernist sanat eseri kendi başına bir varoluşu iddia ediyor. İslâm dünyasının sanat eseri ise yalnızca Allah tarafından lutfedilen cemalin, tecellisinin bir yansıması olduğunu biliyor. Bu durumda kendi  başına varoluş hilkatle çatışmaya doğru yol alırken, İslâm medeniyetinin sanat eseri ilâhî güzelin azameti karşısında bir tevazu ve acizlik ifadesi olarak mümtaz bir yer tutuyor.

Aslında Bir Sanat Var; yaşamın ve aklın insanı bu en çok sıkıştıran çağında, Süleymaniye'nin bahçesinde uzun uzun düşünmeye, sakin-sessiz bir parkta Itrî nağmeleri dinlemeye, güneş guruba ererken birkaç Van Gogh resmi yorumlamaya, Üsküdar sahilinde çay içerken Beşiktaş'a doğru bakıp bir türkü tutturmaya sürükleyen bir kitap... Sanatın her an hayatımızın içinde olduğunu, esas mevzunun onunla temas ederken bu temastan çıkan duyguların hâlimize neler katacağını önemseyen bir kitap...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Çorum Cezaevi'ni anlatan bir roman denemesi

Kemal Tahir ömrünün azımsanmayacak bir zamanını, Nâzım Hikmet’le beraber yargılandığı donanma davası yüzünden hapiste geçirmiştir. Bu durum doğal olarak usta romancının yazın hayatına da yansımış, yazar bu durumla ilgili birçok roman kaleme almıştır. Bunların en bilineni Kelleci Memet’tir. Karılar Koğuşu, Namuscular, Damağası gibi romanları da bu temayı işlediği diğer romanlardır. Bu dört romanın içinden Kelleci Memet’i farklı bir yere koyarız çünkü Kemal Tahir Kelleci Memet’i sağlığında yayımlamış, her türlü düzeltmeyi ve romanın son şeklini kendisi belirlemiştir. Diğer üç roman ise, yazar vefat ettikten sonra notları arasında bulunmuş ve daha sonra yayımlanmıştır. Üstelik bu romanlara baktığımızda, bunların yazımının Tahir’in gençlik zamanlarına kadar uzandığını da görürüz. Fakat yazar muhtemelen son haline getirmediğini düşündüğünden olacak, bu romanları yayımlamayı tercih etmemiştir.

Bu dört roman içinde Kelleci Memet bir yönüyle nasıl farklı bir yerdeyse, Damağası da başka bir yönüyle bu dört romandan ayrılır. Damağası dışında kalan üç roman da bir şekilde okura tamamlanmışlık hissi verir. Evet, eksikleri vardır, ancak bir roman ya da başı sonu çok da tutarsız olmayan bir metin okumuş oluruz; ancak Damağası her ne kadar roman olarak anılsa da aslında bir roman denemesidir. Bu dört hapishane romanı içinde eksik kalmış, son haline getirilmemiş tek taslaktır. Başı ve sonu belli bir bütünlük arz etmez. Evet, mekânsal olarak bir bütünlük içindedir. Çorum Cezaevi’nde geçer bu anlatı. Ancak tamamlanmamıştır. Bu sebepten de bence roman sayamayız, yarı kurgu yarı hatırat türü bir eser olarak görebiliriz Damağası’nı.

Üç ana bölümden oluşur kitap. Buna romana üç giriş bölümü denemeleri de diyebiliriz. Damağası (Notlar), Damağası ve Damağası (Son Çalışma) bu bölümlerin isimleridir. Zaten isimlerden bile bu bölümlerin müsvedde çalışmalar olduğu bellidir. Kitap şu anda piyasada yoktur ancak sahaflardan temin edilebilir. Daha önceleri Bilgi Yayınevi, Tekin Yayınevi ve İthaki Yayınları’ndan neşredilmiştir. Ben Tekin Yayınları’ndan okudum. Benim okuduğum basım, yayınevinin editörüne göre tashih edilmişti. Bunu kitabın sonundaki nottan anlıyoruz. (Daha sonra değineceğim.)

Kitap, ilk bölümüne 28 Nisan 1948 tarihini taşıyan sarı defterdeki notla başlar: “Bütün bu aşağıda okuyacağınız zincirleme meselelerin, günlerden bir gün, Çorum Cezaevi’nde, mahsustan yere düşürülüp, kırılan bir saatten doğduğuna inanmak güçtür. Amma neylersiniz ki, realist bir hikâyeci sıfatıyle, şüphecileri şüphelerinde serbest bırakarak, hakikatı gördüğümüz gibi kaydedeceğiz.”

İlk bölümde, yukarıda bahsedilen saat meselesi çevresinde konu epey bir işlenir fakat bu bölüm dışında kitabın diğer bölümlerinin saat meselesiyle alakası yoktur. İlk bölüm özelinde konuşacak olursak; hikâye, hapishane gardiyanlarından Hasan Kırat’ın saatinin kırılması üzerine başlar. Bir taşın su üzerinde bıraktığı halkalar gibi konu genişledikçe genişler. Kendine has anlatım tarzıyla Hasan’ı etraflıca tanıtır yazar. Diğer karakterleri de es geçmez. Örneğin kitabın ileriki bölümlerinde karşımıza ‘Casus Yüzbaşı’ olarak çıkacak Yüzbaşı Bey, bu bölümde de önemli bir karakter olarak yer bulur kendine.

Kemal Tahir ilk bölümde bize mahkûmlar üzerinden bir hapishane portresi çizer. Bunu, temele aldığı birkaç mahkûm ve hapishane görevlileri üzerinden gerçekleştirir. Ancak bu bölüm ve bu kitap genelinde söylersek, Karılar Koğuşu, Namuscular, Kelleci Memet’te olduğu gibi koğuşlara çok girmez Tahir. Devlet-bürokrasi-mahkûm çizgisiyle birlikte bir perspektifin sunulduğu bölümde politik göndermeler de yer alır ama çokça yer bulmaz kendine:

“Böylece seneler geçti. İki taraf da Halk Partisi’nin ‘halk için, halkla beraber’ prensibinden faydalanarak git gide şiştiler.”

Ayrıca bir hapishanede, müdür-gardiyan-mahkûm ilişkisi ve bu ilişkiyi belirleyen dinamikler de diyaloglar aracılığıyla okura aktarılır.

İkinci bölüm olan Damağası, 1949 tarihlidir ve kendi içinde iki bölüme ayrılır: Kitaplı Casus ve Gazete Muharriri. Bu bölüm otobiyografik özelliklerin ağır bastığı bir bölümdür. Bölümün iki isminde de anılan aslında Kemal Tahir’in kendisidir. İstanbullu Celal adıyla kendine yer verir yazar bu bölümde. Çorum Cezaevi’ne ilk gelişini konu eder. Cezaevine kitaplarla dolu iki büyük bavulla gelmesinden ötürü diğer mahkûmlar arasında başlarda kitaplı casus olarak anılır. Fakat İstanbullu Celal karakterini işlemeden önce Kemal Tahir, daha önceleri hapishane yatan iki casus hakkında bilgiler verir. Bunlardan biri ilk bölümdeki Yüzbaşı Bey’dir. Burada kitabın aslında halen taslak olduğunu belirten önemli noktalar vardır. Yazar ilk bölümde de ikinci bölümde de Yüzbaşı Bey hakkında malumat verirken birebir aynı cümleleri kullanır. Sanki Yüzbaşı Bey’e hangi bölümde nasıl bir rol vereceğine karar vermeye çalışır gibidir.

Bu bölümün diğer kısmı, önce casus sanılan daha sonra gazete muharriri olduğu ortaya çıkan İstanbullu Celal’in (yani Tahir’in) hapishanedeki belli başlı kişilerle konuşmaları üzerinden ilerler. Bu konuşmalarda Tahir, yerel halkın dünyaya bakışını çok iyi resmetmiştir. Hapishanenin ‘kendi’ kurallarını, iç işleyişini Celal üzerinden göstermiştir. Bu bölümde de güncel politik olaylar kısaca kendine yer bulur. Zaman, İkinci Dünya Savaşı zamanıdır. Hitler hakkında menfi-müspet fikirler mahkûmların bakışından yansıtılır fakat diyaloglar genelde günlük muhabbet kıvamında ve daha çok mahkûmların kendi dertleri üzerinedir.

Son bölüm Damağası (Son Çalışma), kendi içinde dört bölüme ayrılır: Kitaplı Casus, Casus Yüzbaşı, Kara Müdür ve Bir Mahpushane Hikâyesi. Bu bölümler kendi içinde bir bütün oluşturmaz. İstanbullu Celal’in hapishaneye gelişi, ikinci bölümdekinden daha farklı bir şekilde anlatılır. Hikâye Celal üzerinden gidecek diye düşünürken bir anda Casus Koço’nun hikâyesine geçilir ve İstanbullu Celal’e bir daha dönmez yazar. Kurgu yarım kalmıştır. Ayrıca önceki bölümlerde de bahsedilen Casus Yüzbaşı ve Kara Müdür’ün hikâyelerine daha geniş yer ayrılır. Bu bölümün son kısmı Bir Mahpushane Hikâyesi ise sadece bölümden değiş kitaptan da tamamen ayrılır. Gerçi kitabın sonunda ‘Bir Mahpushane Hikâyesi’ başlıklı bu son bölüm, doğrudan doğruya önceki bölümlerle ilgili görünmekle beraber, ana dosyada bulunduğu, ayrıca yazarın son çalışmalarından olduğu için son ve dördüncü bir bölüm olarak ilavesi uygun görülmüştür notu yer alsa da bu hikâyenin, mekân olarak hapishanede geçmesi dışında kitapla bir bağı olduğunu düşünmüyorum. Bir mahkûmun hapishaneye nasıl düştüğünün hikâyesidir bu. Bir anlatıcının etrafına topladığı diğer mahkûmlara anlattığı, zaman zaman diyaloglarla ilerleyen bir anlatıdır bu bölüm. Farklı bir metin olarak bakabiliriz buna. Aynı zamanda yazarın daha sonraları yazacağı Rahmet Yolları Kesti’deki Uzun İskender karakteri de kendine kısaca yer bulur bu bölümde.

Edebiyatımızda ve dünya edebiyatında çeşitli sebeplerden yarım kalan veya yazarın sağlığında yayımlamadığı birçok eser vardır. Bu sayı Kemal Tahir külliyatında daha fazladır. Fakat bulunan meşhur sarı defterlerinden çıkan notları derleyip yayına hazırlayan editörler vardır şükür ki. Bunu yarım kalan eserlerin çok başarılı olduğu için değil, yazarın yazdığı her şeye kıymet verdiğim için söylüyorum. Yoksa Damağası ne bir romandır ne de Türk Edebiyatı’nın kült eserlerindendir. Ancak Tahir’in kendine has üslûbunu göreceğimiz bir eserdir. Bir bütün haline getirilip kurgusu belirlenseydi nasıl bir şey olurdu bilinmez ama Kelleci Memet’teki başarıyı yakalayabilirdi. Ancak bir roman çalışması okumak isteyenler için de gayet güzel bir okuma imkânı sunar kitap.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10