İsmine ve serlevhasına (ön kapağına) bakar bakmaz başlayan bir roman. Kapakta ilk dikkati çeken koca bir kaplan ve arkasında yüksek binalar, gökdelenler ve yoğun bir ışık cümbüşünde tam bir modern kent, metropol. Kedigillere dâir sığ bilgilerimiz ve dolayısıyla aynı familyadaki birbirine benzer anasırı birbirinden ayırt etme yetimizin sınırlılığından ötürü sonraları kaplanın aslında pars olduğunu anlamamız! Tabiatın çetin yırtıcılarından pars ve çağın karşı konulmaz bir gereklilikmiş gibi insanlığa dayattığı yerleşim modeli; metropol. Eser, kapağındaki bu çelişkiyle okuru içeri çekiyor, sayfaları çeviriyorsunuz ama çıkışı yakalamanız pek mümkün olmuyor. Hatta kitap bittiğinde bile roman bitmiyor. Sorgular, tenakuzlar, düşünüşler, düşüşler uzun süre devam ediyor. Aytmatov’un Dağlar Devrildiğinde’ye kadar kaleme almış olduğu sosyopolitik romanlar, hep aynı tema üzerinden yürümüştü. Fakat son romanda bu tema bu defa başka bir istikamete evrilmiş. Yine bir siyasal-iktisadi sistem eleştirisi var bu eserde. Ancak Beyaz Gemi, Gün Olur Asra Bedel, Cengiz Han’a Küsen Bulut, Toprak Ana gibi romanlardaki Sosyalizm düzeninin derin sembollerle tenkit edilmesi Dağlar Devrildiğinde romanında Kapitalizmi –Pazar ekonomisi düzenini- semboller üzerinden ama daha aleni tenkite bırakmış. Nitekim sy. 115’te yazar “Sosyalizm zorbalığından kurtulup da Pazar bataklığına saplanıp kaldığımızı birçokları anlayamıyor. Pazar kendisiyle iyi geçinmeyenleri helak ediyor.” diyor.
Dünyanın ve/veya fertlerin kaderi üzerine de çok güçlü tahliller yine bu romanda karşımıza çıkıyor. Yine semboller üzerinden ama diğer romanlarından daha açık bir dille bunu yapmış Cengiz Ata. Kapitalizmin vurduğu bu çağın insan ve evren açısından incelemesini bu roman üzerinden birkaç alt başlık altında yapacağım. Bunlar: Tabiat, Kadın, Ezilenler, İnsan Ruhunun Kendisiyle Savaşı, Kader bahsi. Ve elbette bu alt başlıklar ayrı ayrı işlenirken doğal olarak defalarca giriftlik arz edecek.
TABİAT:
Yazıyı kaleme almak amacıyla kitabı tekrar incelemek için elime aldığımda kitabı okuduktan sonra araya şöyle bir not düşmüş olduğumu gördüm.
“Yaşayamaz mı beşer / Öldürüyor niçin tabiatı? / Yaşayamayacak beşer / Öldürdüğü için tabiatı!”
Tabiat kelimesi ilk olarak zihinde sadece nebatat âlemini canlandırsa da o âlem içinde barınan hayvanlar alemi de hemen sonra algılanıverir. Tabiatın iki canlı unsuru bitkiler ve hayvanların, pazar ekonomisi belasıyla karşı karşıya kalışı ve kapitalizm canavarı karşısında çaresizce kente sokulup zevk alma ve daha çok kazanma hırsının birer vasıtası olarak araçsallaştırılmış olması, romanın en temel mesajlarından biri. Örneğin özel bir günde sevdiğiniz birisine en meşhur çiçekçiden en güzel çiçekleri satın almak bizim için o kadar büyük bir sevgi göstergesi haline gelmiş vaziyette ki... Bunun Pazar ekonomisinin bizi kendi dümen suyuna sokup, bundan da memnuniyetsizlik duymamızı engelleyen bir vasfının olması şu satırlarda daha net anlaşılacak. İnsan ve tabiat ilişkisinde çok anormal sayılması gereken şeylerin şimdilerde nasıl sıradanlaştırıldığını da göreceğiz.
“...Çok garip ama çiçekler de alınıp satılırmış meğer! Kimin aklına böyle bir şey gelirdi ki, zira çiçekler kendi kendilerine yetişirler, yanlarından atlı geçerken hayranlıkla seyrediliriler. Belki çocukları sevindirmek için koparıverirsin ama ticaretini yapmak, bu çok gülünç bir şeydi...” (sf.104)
Sahra’da vahşice yapılan cip yarışları: Arsen Samançin’in Taşafgan’dan dinlediği bu hikayeyi kısaca şöyle özetleyerek hatırlayalım; petrol zengini birkısım Araplar dünyada belli sayıda üretilen sıradışı ciplerle Sahra çölünde birbirlerine çarpa çarpa, birbirlerinin kafalarını gözlerini yararak, engin çölde vuruşarak yarışıyorlar ve bitişe en son gelen cip benzin dökülerek yakılmak suretiyle cezalandırılıyor. Petrol babaları da -yarışı kaybeden de dahil- hep birlikte pahalı içkiler içip yanan cipten çıkan ateşin etrafında dans ediyorlar. Aytmatov’un bu noktada kurduğu şu cümleler sarsıcı: “... Neticede iyi eğlenmiş oluyorlar ya önemli olan bu. Böylece bir zamanlar develerin üzerinde kumlara bata çıka gittiklerini unutuyorlar. Devenin ayağı sürçmesin ve o kum denizinde kaybolup gitmesinler diye Allah’a dua eden bedeviler olmadıklarını ispat ediyorlar...” (sf.134) Bu yarışmaların Yüce Yaradan’ın sonsuz kudretini hesaba katmaksızın hatta O’na meydan okurcasına gerçekleştirildiği anlamını çıkarıyor Aytmatov. Nefsin doruklarında hissedilen zevklerin birer aracı haline getirilen tabiat. Ve Allah’ın kudretine isyan. Pazar ekonomisine yenilen insanın indiği dip işte bu. Yine zenginlerin yüksek köylere ve dağlara doymak bilmez zevk arayışlarının bir sonucu olarak pars(leopar) avlama etkinlikleri düzenlemelerini ve Caabars’ı kitabı okuyanlar hemen hatırlayacaklar.
KADIN:
Piyasa ekonomisi ve popüler kültürde kadının yeri günümüzde en çok tartışılan konulardan biri. Kadının liberal dünya düzeniyle birlikte erkek egemen toplumun baskısında sıyrılıp özgürlüğüne doğru yol aldığını savunanlar birinci cenah ve kadının görünürde özgürleştirildiği ancak arka planda piyasada ekonominin başları tarafından esasında meta haline getirilip işi bitince bir kenara atılan eşya muamelesine maruz bırakıldığını savunan ikinci cenah var. Bu ikinci cenah kitle kültürü dahlinde kadının bedensel güzellik, ses, cinsel çekicilik vb. özellikleri kullanılarak yine kitleleri istenilen mecralara çekebilmek için birer vasıta görevi gördürüldüğünü de düşünüyor. Kadının özgürleştiğini savunanlarsa kişinin istediği iş, meslek veya sanat dalında rahatça yükselebildiği ve kadının da tıpkı erkekler gibi haklara sahip olup onlarla eşit yaşadığını iddia ediyorlar. Bu eşitlik tartışmaları hemen sonra pozitif ayrımcılık tartışmalarına yol açıyor ki burada devreye kapitalizmin dayattığı feminizm sorgulanmaya başlıyor. Kadın özgürleşti iyi oldu ama şu Feminizm gibi şeyler de çok abartılı diyen ortayolcu üçüncü bir cenahı da sayabiliriz.
Romanda kadının kitle kültüründeki yerini ‘Aydana’ temsil ediyor. Bir taşralı olan Arsen Samançin entelektüel camia içinde yükselip saygın biri haline gelince ses sanatçısı meşhur Aydana ile sevgili oluyor. Birbirlerini çok seviyorlar, dillere destan aşklarını herkes biliyor. Popüler kültür içinde yaşayan ama fikren popüler kültüre muhalif olan Samançin, sevgilisini bu efsunlu yaşamdan uzaklaştıramıyor. Uzaklaşmanın adı sevgililerin birbirinden uzaklaşması olarak konuluyor. Aydana, zaman içinde eski popülerliğini yitirirken Samançin de onu unutuyor. Aydana’nın kitle kültürü içinde metalaştırılan kadını temsil ettiği açıkça görünüyor. “...O ân bir şeyin farkına vardı. Hem Aydana hem acımsız şef Kurçal unutulmuş, bilincinde sönmüşlerdi ve artık umurunda bile değillerdi. Demekki idoller sönebiliyor ve düşmanlar gölgede kalabiliyormuş.” (sf. 180)
Şu alıntı da kapitalist düzende kadının neye evrildiğini anlatıyor ve bu evrilimin suçlusunu arıyor peki ya suçlu kim veya kimler: “Eski zamanlarda güzel bir kadını ata bindirip kaçırırlardı. Oysa şimdi dolar dolu bir çuvalda omuzlayıp götürüyorlar. Hatta bu devirde kadın kendi arzusuyla dolar yılkılarına büyük bir hızla gidiyor. Yılkıcılarsa milyonerlerin ta kendisidir ve her yılkıcı kendi dolar yılkısını sürer, otlatır. Böyle yaşıyoruz işte. Başka da bir çıkış yolu yok. Hepimiz pazarda itişip kakışıyoruz. Kimsenin suçu yok bunda Pazar ekonomisi herkese hükmediyor. Ama düşünülecek olursa yine de suçluyuz. Bir sürü gibi güdülerek yaşadığımız için suçluyuz.” (sf. 95)
EZİLENLER:
Pazar ekonomisi düzeninde varlık içinde olanlar ile yokluğa sabretmek zorunda kalanlar arasındaki makas gitgide açılıyor. Kapitalizmin karşı konulmaz sonucu olarak birbirlerinden nefret eden iki kutup doğuyor: Zenginler ve Fakirler. Kitle iletişim araçlarının gelişmesi ve herkesin her şeyden her an haberdar olup alt seviye ekonomik güce sahip olanların sıradışı bir lüks yaşam biçimiyle yaşayanları aleni görüp gözlemlemesi içlerindeki yokluk ateşini nefrete dönüştürebiliyor. İç sorgular, çözüm üretememe, nefsin hep daha fazlasını arzulaması derken yokluğun aklı darlandırması, ekonomik adaletsizlik karşısında dünyaya sıhhatsiz bir göz ve sevgiden yoksun bir kalple bakılmaya başlanması kendini ezilmiş hisseden alt tabakanın kolay yoldan zengin olma planları ve bu uğurda her şeyi yapabilecek kadar gaddarlaşıp hayvanlaşması örnekleriyle sıkça karşılaşıyoruz. Televizyonlarda, gazetelerde, internet haberlerinde gördüğümüz pek çok elim olayın temelinde bu bahsettiğimiz düzen adaletsizliği ve insanların kendilerini insan kılan manevi değerlerden gittikçe uzaklaşması yatıyor. Ezilenler ezenlerin yerine geçme arzusuyla yanıp tutuşmaya başlıyor. Tarım ve hayvancılıkla doğal ve mütevazı yaşamlarından istediği gelirleri elde edemeyen köylüler, kentlerde işçi-köle pozisyonuında çalışmaya başlıyor ya da kendilerine gayrimeşru farklı alternatifler üreterek çokça para kazanmaya çalışıp insanlıktan çıkıyorlar.
Romanda pars avı organizasyonu için kendi yörelerine gelen Arap zenginlerine yardımcı olacak olan Arsen’in çocukluk arkadaşı Taşafgan’ı ele alalım. Taşafgan ve arkadaşları yüklü bir para kazanma hırsıyla icabında cinayetler işlenebilecek sinsi bir plan yaparlar. Kitaptaki şu bölüm: “Taşafgan ve arkadaşlarının kaybedeceği hiçbir şey yok. Onlar haydutça hazırlanmış, bu işe konsantre olmuşlardı. Bu delice para hırsı yüzünden her şeye hazırlar... Ah lanet olsun eski dostu sınıf arkadaşı Afgan da hayvanlaştı ve şimdi globalleşmeden duyduğu nefretle karşısına kim çıksa hemen yok etme hazırlığında.” (sf.187) ezilmişlik hissinin insanı götürdüğü kirli mecrayı ve onların bozguna uğrayan psikolojilerini anlatıyor.
İNSAN RUHUNUN KENDİSİYLE SAVAŞI:
Bu madde bir önceki başlıkla bağlantılı olarak, genel bir Kapitalist düzen eleştirisinin ve bu düzenin İnsan ruhuna yaptığı vurgunları anlatan kapsamlı bir bölüm olacak. Şuradan başlamak gerek: Kapitalizmin yarattığı kaosun adına düzen demek ne kadar doğru! İnsanlar yokluk, sefalet içinde oldukları halde bunun farkında değiller/değilmiş gibi yapıyorlar ve hayatlarından memnunmuşçasına yaşamaya devam ediyorlar. Çelişkiler yumağı insanlığı ve tüm dünyayı öyle bir sarmış vaziyette ki doğru düzgün nefes alıp verdiğimiz bile şüpheli.
Kitle kültürünün dayatıları karşısında cebinde bir lokantaya oturup karnını doyurabilecek kadar parası olmayan birinin cebinde son çıkan ful özellikli cep telefonunu görebiliyoruz. Ya da cüzi bir maaşla işçi, memur vs. pozisyonunda çalışan birinin yüksek kredilerle nispeten lüks bir otomobil sahip olabildiğini görüyoruz. Anne babaları üç kuruşa tarlada, fabrikada, bulaşıkhanede geçimlerini sağlamak için çalışırken çocuklarının marka takıntılı hale geldiğini görüyoruz... Bu örnekler o kadar uzatılabilir ki... Bu, düzen dediğimiz kaos ortamının insanın cebinden sonra ruhunu da yokluğa ve mezellete sürüklediğinin göstergesi değil de nedir? Ve esas soruninsanlık ve dünya için budur. İşsizler, mutsuzlar, cinayetler, ansızın asabileşme, depresyonlar, psikolojik rahatsızlıklar belki de insanlık tarihinin en doruk noktasında. Bunların hepsinin temelinde adaletsizlik var. Adaletin olmadığı yerde insanlıktan bahsetmek zordur. Hatta Victor Hugo’nun da dediği gibi “iyi bir insan olmak kolaydır ama zor olan adil olmaktır.”. Pazar ekonomisi, kitle kültürü kaos ortamında adaletten ve âdil olmaktan bahsetmek çok güç. Bilhassa ekonomik adaletten bahsetmek... Dünya üzerinde her gün 12 milyar insana yetecek kadar üretim gerçekleştirilirken 7 milyar nüfusun 2 milyarı açlık yaşıyor. Yaklaşık 5 milyar insan 12 milyarlık bir rızka hükmediyor. Tüm bunlar karşısında insan ruhunun bu çağda hâlâ sıhhatli olduğunu söyleyebiliriz. Doyumsuzluk, hırs, tüketme çılgınlığı, yarışlar, daha üst bir makam için ayak kaydırma oyunları, ezilmişlik psikolojisi, tanrısal hissetme, intikam güdüleri, sevgisizlik, hoşgorüsüzlük, adaletsizlik, yalan, iftira.. Toplumların en büyük savaşı birbirileriyle ve çevreleriyle değil doğrudan doğruya kendi içlerinde ve kendileriyle. Savaşı kaybeden kendini de kaybediyor ve düzenin içinde çarkın bir dişlisi haline dönüşüyor. Savaşı kazanabilene ise çok sık rastlanılmıyor. Romandan sorgulamalar, tenakuzlar ve yok etme güdüleri ile dolu alıntılarla bu bölümü sonuçlandıralım:
Yazar: “Ruh iyilik ve kötülüğün mahallidir.” (sf. 41)
Yazar alt tabaka için sözlüyor: “Bugünün oligark diye adlandırılan para babalarının kendisini ayakları altında ezmelerine tahammül etmeleri imkansızdı. Paralarına para katsınlar tabiki kim ne diyebilir? Fakat burada sorun cinayetten namusunu satmaya kadar ne kadar pis iş varsa yapıyor olmaları. Öyleyse neden bu ilişkileri kolaylaştırmak için önlerinde eğilip hizmet etmeli? Bu darbeye öyle bir darbeyle cevap vermeliydi ki gökteki yıldızlar yeryüzüne dökülsündü.” (sf. 50)
Yazar: “Aslında herkes pazarın içinde hummalı bir arayış içinde. Fakat başaranlar parmakla sayılacak kadar...” (sf. 54)
Yazar : “Ve bir şeyler elde etmek için diğerinin fikrini yok etmek, hayatını mahvetmek, kadını bir robota dönüştürmek gerekse...” (sf. 54)
Yazar: “...demek oluyor ki toplum yeni nesillerin ihtiyaçlarını karşılayamıyor ve modern dünya onlara ’sen toplumun işine yaramazsın, gözümüze görünme, kaybol! Biz işe yarayanlar ise limuzinlerimize binmeye devam edeceğiz.’ Diyordu sanki” (sf. 60)
Taşafgan: “Niçin dünyada böyle şeyler oluyor ve hiç kimse bunun hesabını vermek istemiyor. Birileri zevk ve sefaları için ciplerini yakarken neden diğerleri yani bizler çocuklarımıza okula gidebilmeleri için bir ayakkabıyı bile almaktan aciziz.” (sf. 135)
Yazar: “Sıradan ve beylik gibi görünüyor olabilir ama insan şahsi ve çetrefilli meselelerini çözmek zorunda kaldığında dünyanın ne kadar garip yaratılmış olduğuna her defasında bir kez daha kanaat getiriyor. Doğduğundan beri hep çelişkilerle kundaklandığından daima bocalayıpduruyor.” (sf. 196)
Yazar: “Pazar ekonomisi ağına sadece insanları değil, onların ruhlarını da düşürüyordu.” (sf. 209)
Taşafgan: “...ve değil mi ki bütün enerji kaynakları parayla satılıyor o hlde Orta Asya’nın da sahip olduğu her şey paraya çevrilebilir. Dünyada her şey alınır satılır cinsindendir.” (sf. 210)
Arka Kapak: “Düynö ordundabı? Dünya yerinde mi? Ta çocukluğundan beri çeşitli vesilelerle köylülerden sıklıkla duyduğu bu cümle şimdi durduk yerde aklına geliverdi. Evet, görünüşe bakılırsa dünya da yerindeydi, nerden nasıl içine düştüğü bu eski okulu da. Hatta işte şu sıradağlar bile aynıydı. Fakat insanın içindekiler, ruh dünyası tamamen yıkılmış mahvedilmiş olabilirdi. İşte bundan dolayı herhangi biri tekrar be tekrar sorabilirdi: Düynö ordundabı?” (sf. 158)
KADER BAHSİ:
Romanda kader bahsi üzerinde yoğun bir vurgu var. Kader dahlinde Pazar ekonomisi içinde insanoğlunun tükenişi ve yok oluşu kaçınılmaz bir netice olarak değinilmiş çoğu yerde. Yazımızın başlığının sebebi de budur. İnsanlığın Son Düşüşü. Şöyle bir şey söylersek yanılmayız sanırım: Roman, kıyamet öncesi insanoğlunun yeniden derlenip toparlanma, titreyip kendine dönme ve yeniden bir insanlık medeniyeti inşa etme sürecine girme kanallarının kapandığını anlatmaya çalışmış okura. Ciddi bir yeis, karamsar ve çıkmaz sokaklara düşmüş bir halet-i ruhiye. Kader bahsine ilişkin alıntılarımız şöyle:
Arsen: “Pazar ekonomisi denilen fırtınaya hiçbir kürsü karşı koyamaz.” (sf. 43)
Arsen’in Görünmeyen Kapılar ve Ölüme Mahkumiyet notlarından: “Kaderin gerçekleşecek her eylemin önceden planlanmış ve aralanmış görünmez bir kapısı var.Kimin alnına bu kapıdan geçmek yazılmışsa bunu ancak o eşiği geçtiğindeve diğer tarafın esiri olduğunda anlar.” (sf. 104)
Falcı Çingene: “Kader ölümden yücedir. Kaderden kader gelir, ölümden hiçbir şey.” (sf. 264)
Kapitalizm ve kitle kültürü bağlamında romanın verdiği mesajları birkaç maddede toparlayıp bitirelim:
Sosyalizm belasından kurtulan dünya kapitalizm (pazar) belasının ortasına düştü. Ama bu defa tehlikenin farkında değil. Mankurtluk hâli. Farkındaysa da durumundan memnun gibi görünüyor.
Köylülerin tarım ve hayvancılıktan ümit kesip zenginlerin uşaklığını yapan ve ettikleri uşaklık kadar kıymetleri olan aşağı bir hüviyete dönüştüğü gerçeği ile karşı karşıyayız. Ve köylülerin girişimci ruhlarını açığa çıkartan kara düzen! Girişim bireyi her zaman müspet mecralarda tutamıyor bazen illegal eylem ve alanlara itiyor. Çünkü o kadar para kazanma arzusu ve o kadar hırs ancak nefsin kontrolünde bir yola sokuyor fertleri.
Kadın metalaştırılmış ve tabiat her şeyiyle alınır satılır bir mal konumuna düşürülmüştür.
Ruhlar mutluluğa aç. İç buhranlar yıkıcı etkide. Ve kader ruhları mutlu edecekse önce karşılığında ağır bedeller ödetiyor.
Toplumsal, kitlesel bir kurtuluş bu defa mümkün görünmüyor ancak fert bazındaki direnişlerle bazıları bu savaştan galip çıkacaklar. Bir bakıma öğrenilmiş çaresizlik. Bu insanoğlunun yenilgisi, kader karsışındaki çaresizlik. Bunun içinde her şeye rağmen aşk duygusu ile fertler sonsuz gücü kendilerinde bulabilirler.
Her şeyin karşısında aşk fertlerin ruhunu temizleyen en muazzam direnç en büyük kuvvet olarak resmediliyor.
M. Tuğrul Çolak
twitter.com/mtc_tugrul
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder