Sızısı dinmeyen varoluş sancıları

"Kendi kendime yabancı kalacağım hep."
- Albert Camus

Orijinal adı “Le Mythe De Sisyphe” olan bu kitap, Cezayir doğumlu Fransız yazar Albert Camus tarafından yazılmıştır. Varoluşçu filozof Camus, 20. yüzyılın edebiyat ve düşünce alanındaki en önemli isimlerinden biridir, hiç kuşkusuz. 1942’de II. Dünya Savaşı’nda deneme ve makalelerinin derlemesinden oluşan Sisifos Söyleni, aynı yıl yayınlanmış Yabancı adlı romanıyla birbirini tamamlar nitelikte olup, Nobel edebiyat ödülüne layık görülmüştür.

Varoluşçu izler taşıyan bu kitabında Camus, saçma felsefesini geliştirmiş; bunu da Yunan mitolojisindeki Sisifos karakteri üzerinden örneklendirerek izah etmiştir. Homeros’un tabiriyle ölümlülerin en uyanığı, en bilgesi olan Sisifos, Tanrılar tarafından bir cezaya tabi tutulur. Bunun üzerine o, bir kayayı tepeye çıkarmakla sorumludur. Her çıkarışı sırasında kaya hep aşağıya iner, Sisifos yılmaz ve kendi varlığını Tanrılar’a kanıtlamak için büyük bir çabayla kayayı tekrar zirveye taşır.

“Yeryüzünün görüntüleri usa fazla takıldığı zaman, mutluluğun çağrısı fazla ağır bastığı zaman, insanın yüreğinde keder yükselir; kayanın yengisidir bu, kayanın ta kendisidir. Uçsuz bucaksız kederi taşıyamayacak kadar ağırdır,” diyen Camus, bile bile kendisini beyhude olan bu yükü taşıdığını söyleyerek Sisifos’un yerine koymaktadır. Yani yaşamak bir cezadır, belki de bir yük. Eğer bir Tanrı varsa, bizi yaşamak için bu yola sürüklediyse, biz de O’na inat bu yükü taşıyacağız. O saçma kayayı düşeceğini bile bile taşıyarak, kayıtsız kalarak çekeceğiz bu cezayı. Çünkü en ağır ceza, umut vermeyendir. Belki de bu eylem Tanrı’ya bir isyandır. Hayata karşı başkaldırarak, tepkiyi ortaya koymaktır.

Albert Camus da “saçma, uyumsuz” kavramlarını ele almış, merkeze Sisifos’u yerleştirerek başlangıçta intihar üzerine yaşamın anlamını sorgulama sahasına gitmiştir. Bunu kitabın ayrı ayrı bölümlerinde temellendirmeye çalışmıştır.

Kitap dört bölümden ve toplam on alt başlıktan oluşur:

A) Uyumsuz Uslamlama
Uyumsuz ve İntihar başlıklı birinci makalede insanın düşünmeye başlaması ve yüreğini kurtların yeyip, yaşamın değerini anlamaya çalışmasıyla yaşamı felsefi bir sorgulamaya yatırdığını görüyoruz. Hayatı, yaşamın anlamını, yaşamdaki anlamsızlığı ve saçmalığı irdeleyerek, “bu hayatın bir anlamı var mı?” sorusunu soran Camus, bu şekilde kendisine de bir çıkar yol bulmaya çalışmıştır. Cevap hayırsa intihar etmeli; evet ise umut etmelidir. Aynı zamanda Camus, Yabancı romanının bir bölümünde "fakat herkes bilir ki hayat, yaşanmak zahmetine değmeyen bir şeydir" demiştir. Sorduğu soruya cevabı, gündelik hayatın içinde arar. Çünkü herkes bir rutinin içinde yaşıyor. Sorunu çözmek için bir yöntem önermez. Bunu hayatı gözlemleyerek yapar. Anlaşıldığı üzere, bu saçma denilen şey, metafizik olarak sunulmamıştır. İnsan, çıktığı yere uyumsuz olur. Tüm büyük kafaların, hayatında bir kez intihar etmeyi düşündüklerini söyler. İnsanın iki seçeneği olduğundan yani ‘intihar ve umut’tan bahseder. Umudun bir kaçma, bir erteleme hatta ölümcül bir sıvışma olduğunu düşünür.

“Kurt insanın yüreğindedir. Yürekte aramak gerekir onu. Yaşam karşısında uyanıklıktan ışık dışına kaçışa götüren bu ölümcül oyunu izlemek ve anlamak gerekir.”

Uyumsuz Duvarlar başlıklı ikinci makalede ise Camus, kullandığı yöntemi açıklamıştır. Bilgi yönteminden ziyade, çözümleme yöntemini ele almıştır. Bu uyumsuzun, saçmalığın beklenmedik bir anda ortaya çıktığını söylemiştir. Bir gün saçmalık, neden diye sorar, o zaman da bıkkınlık meydana gelir. Yani saçmanın fark edilmesi bıkkınlıktır.

“Bıkkınlık, makinemsi bir yaşamın edimlerinin sonundadır, aynı zamanda bilincin devinimini başlatır. Onu uyandırır, gerisine yol açar. Gerisi bilinçsiz olarak yeniden zincire dönüş ya da kesin uyanıştır. Uyanışın ardından da sonuç gelir zamanla; intihar ya da iyileşme.”

Basit kaygı her şeyin başlangıcıdır, der. Bu durumun bilerek değil de tecrübi bir düzeyde başladığını izah eder. Bunun bir basamak daha aşağı inmesi yabancılaşmayı doğurur. Yabancılaşma sonra bunaltıyı meydana getirir. Bilim ve sanatın içimizdeki saçmayı ortadan kaldırmadığını, bunların sadece açıklamaları verdiğini; dünyanın anlamını vermediğini belirtmiştir. Camus aklına ve gözlemlerine uygun olanı kabul etmiştir.

Heidegger, Jaspers, Chestov, Kierkegaard, Husserl bu varoluşçu filozofların hepsi çelişkinin, uymazlığın, bunaltının egemen olduğu bu anlatılmaz evrenden yola çıkarak birtakım kanılara varmışlardır. Varoluşçu filozofların saçma kavramını daha çok tinsel, aşkın bir şekilde ele aldıklarını söylemiş; oysa kendisi uslamlama ve deneyime dayalı bir çıkarımda bulunmuştur. Heidegger tek gerçeğin, tüm varlıkların katınki kaygının olduğunu vurgular. Camus, her türlü varlık biliminden umudunu kesen Jaspers’ın bu düşüncesinin sonunda da başarısızlığın vuku bulduğunu belirtir. Chestov’un da hayranlık veren bir yapıtının olduğunu, insan düşüncesinin akla aykırılığını kanıtlamaya çalıştığını, ama bunu usun dayanaklarını yadsıyarak yaptığını söyler. Husserl’in de tini yücelttiğini açıklayan Camus, bu sözünü ettiği filozofların hiçbirinin dünyayı, hayatı, hayatın anlamını açık ve kesin bir biçimde kullanmadığını; hepsinin belirsiz, umut kırıcı olan tasvirlerde bulunduğunu anlatır. İşte dünya denilen yer, bu usa aykırılıklarla doludur.

Felsefesel İntihar isimli alt başlıklı makalede yazar, intihara başka bir bakış açısı getirmiştir. İntiharın, insanın onuruna yakışmayacağını, intihar etmenin gülünç bir çaba olduğunu söylemiştir. Önemli olan hayatı doldurmak, onu anlamlı kılmaktır. Sonu ölüm olan yazgıyı kabullenmektir. İnsan artık kendi özgürlüğünü bulmalıdır. Bunu da ancak devinimle, sıçramayla başarabilir. Saçma, anlaşıldığı andan sonra tutkuya dönüşür; tutkuların en can alıcısıdır. Bunu da tıpkı Sisifos’un yaptığı gibi yapmalıdır.

Camus, Kierkegaard için hayatın anlamını dışarda aradığını, asıl umudun ölümden sonra doğduğunu aktarır. Ama Camus ölüm gibi metafiziksel bir olayı bilmediği ve görmediği için ona umut bağlayamayacağını vurgular. Bu varoluşçu filozofların dünyayı anlama şeylerinin akla aykırı olduğunu belirtir. Yani niçin yaşadığımızın akılla çözülebilecek bir yanı olmadığını öngörür.

Bu bölümde Camus bir de saçmanın niteliklerinden bahsetmiştir. Onun ilk özelliği bölünemez oluşudur. Yani bu dünyanın dışında saçma olamaz, ölümle birlikte o da yok olup gider. Saçma bir karşılaştırma ve bitmek bilmeyen bir çarpışmadır der. Bu çarpışma bir umut yokluğunu getirir, saf akılla bir insan evrenin amacını bulamaz. Hayatı yadsıması gerekir. Bunu da insan kendisini ve dünyayı vazgeçmeden yapmalıdır. Bir şeyi karşılaştırınca o zaman saçma ortaya çıkar. Bir şeyin uyumsuz olduğuna karar vermek için karşılaştırma yapmak gerekir. Mesela, erdemli bir davranış sergilemeyen bir kişi erdemliyim derse işte o zaman uyumsuz olur. O, karşılaştırılan ögelerin ne birinde ne de diğerindedir. Saçma her şeyden önce bir kopuştur. Bilinçli yetinmezlik, sürekli aldığın cevaplarla tatmin olmayıp daha can alıcı noktaların peşinden gitmenin açıklamasıdır. Sisifos, saçmaya boyun eğmiyor, yetinmiyor. Sürekli, umudu yok ama yine de yapıyor.

Jaspers ve Kierkegaard kendilerini ezen şeye umut beslemeye devam ediyorlar. Husserl ruhbilimsel bir gerçeği ussal bir kural yapmaya kalkışıyor: insan usunun birleştirici gücünü yadsıdıktan sonra bu dolambaçlı yoldan Ölümsüz Us’a atlıyor. Sonuç olarak Albert Camus, felsefi bir intiharla ilgilenmeyip intiharın salt kendisini ele almaya çalışmıştır.

Uyumsuz Özgürlük adlı bu makalede, sıçramanın insanı sevince götürdüğünden bahsedilmiştir. İnsanın özgürlüğüne sahip çıkması gerektiği fikrini Camus, intiharı yadsıyarak yapmaya çalışmıştır. Eğer bu evrende ben, insan olmayıp da başka bir varlık olsaydım, dünyanın bir parçası olduğumu anlayabilirdim, diyor. "Başka bir yerden umut etmemeyi öğrendim, şimdiki zamanın cehennemini yaşıyorum.". Kendi düşüncesiyle dünya arasındaki kırılma onu uzlaşmazlığa sevk etmiştir.

Yaşamak uyumsuzu yaşatmak; uyumsuzu yaşatmak da her şeyden önce ona bakmaktır, diyen Camus, burada başkaldırının niteliklerini ele almıştır. Genelde intihar, başkaldırıdan sonra gelir diye bir düşünce vardır; ki bu yanlıştır. İntihar sıçrama gibi en son noktasına götürülmüş bir kabullenmedir. Her şey tükenmiştir. Oysa başkaldırı böyle değildir. Yaşama değeri veren bu başkaldırıdır. Hayatın tamamına yayılması gerekir. Hayatı tek başına taşımak için başkaldırmak gerekir. Bilinç ve başkaldırı insanı vazgeçişten kurtarır. İntihar bir yanılmadır. Uyumsuz insanın kendi başına her şeyi tüketmesidir.

Sonra da öz olarak özgürlükten bahsederek, onu anlamsız olarak değerlendirir. Çünkü bu Tanrı sorununa bağlıdır. “Bana eylem özgürlüğümü veren uyumsuzdur. Ama o, ölümsüz özgürlük şansımı sıfıra indirir.”. Aslında özgürlükle kötülük problemini bir incelemiştir. Tanrı önünde bir özgürlük sorunundan çok bir kötülük sorunu vardır. Mesela, hiçbir şeye sığınmadan yaşamak mümkün müdür? Buna cevap vermek için insan, değer yargılarından uzak durmalı, görmeye ve akıl etmeye dayalı bir şeyle çözümünü aramalıdır. Yarını olmayan uyumsuz, mutlaka bir ideolojiden etkilenir. O yüzden uyumsuz kişi, özgür biri olmadığını anlar.

Ölüm duygusu olmasaydı, saçma duygusu da olmayacaktı Camus’ ya göre. O, ölümden üç sonuç çıkararak birinci bölümü bu şekilde sonlandırır: Başkaldırı, özgürlük ve tutku.

B) Uyumsuz İnsan
“Uyumsuz insan, sonrasızlığı yadsımayan onun için hiçbir şey yapmayan; sınırlı özgürlüğünden, ölümlü bilincinden şüphe duymayınca yaşamı süresince serüvenini sürdürür. Tanrı’dan ayrılmayan buyurucu ahlak görüşünü benimser. Ama kendisi, bu Tanrı’nın dışında yaşar.”

Uyumsuz insanı bu tür tanımlamalarla betimleyen Camus, bu bölümü de üç başlık altında incelemiştir.

Don Juanlık adını verdiği bu makalede Camus, Don Juan efsanesini ele alarak birtakım sonuçlar çıkarmıştır. Kendisini askeri kafayla bir Fatih olarak gören Juan, hazlarının peşinden koşmuş, arzuladığı kişiyi elde etmiş ve ulaşmayı istediği fethi başarıyla tamamlamıştır. Sonra hazzın da kişinin de hiçbir şey ifade etmediğini anlamıştır. Dolayısıyla geriye koca bir hiçliğin kaldığını görmüştür. Ona göre aşk, hem kendisini hem de dünyanın tüm yüzlerini beraberinde getiren, yön veren kurtarıcı türündedir. Don Juan, bu safhada doygunluğu önermiştir. Güzel bir kadının her zaman arzulandığını söylemiş, bir kadını bırakırsa sevmediği için değil, başka birisini sevdiği için bırakacağını anlatmaya çalışmıştır. Neticede bu efsaneden doygunluğu idrak eden Camus şu sonucu çıkarmıştır: İnsan ne kadar çok severse, uyumsuz o ölçüde sağlamlaşır.

Oyun isimli bölümde de Albert Camus, günlük hayatta bir programa sahip olan insanın oyalanmayı sevmediği; birçok kaderin acısını çekmeyip yalnızca şiirini alması yönüyle tiyatrodan ve gösteriden hoşlandığını belirterek bir giriş yapmıştır. Oyuncu için tanınmamışlığı oynamamak olarak görmüş; oyuncunun oynamamasını ise canlandıracağı tüm varlıklarla yüz kez ölmek şeklinde belirtmiştir. Bu bölümde Camus uyumsuz insan ile oyuncu arasındaki ilişkiden şöyle bahsetmiştir: Oyuncu, uyumsuz gibi bir şeyi tüketir, durmadan dolaşır. Zamanın yolcusudur. Nasıl ki ölüm, uyumsuz insan için düzeltilemez bir şeydir. Aynı durum oyuncu için de geçerlidir. Ne olursa olsun ölmek söz konusudur.

Fetih'de de yazar, insanın niteliklerinden, usunu kullanışından hareketle birkaç çıkarımda bulunmuştur. Mesela, bir insan söylediği şeylerden çok söylemedikleriyle insandır. O sahip olduğu aklıyla ya gözlemi ya da eylemi seçer. O yüzden insan olmak derler bunun adına. İnsan hiçbir şey yapamaz ama yine de her şeyi yapabilir. Camus, dünyanın küçülttüğü insanı kendisinin kurtardığını söyler. İnsan sınırlı durumunun bilinciyle karşısında bulunan yazgısını kışkırtır.

Daha sonra Albert Camus, uyumsuz ve Tanrısız bir dünyanın açık düşünen, umut etmeyen insanlarla dolu olduğunu belirterek, uyumsuz yaratım bölümüne geçmiştir.

C) Uyumsuz Yaratım
Felsefe ve Roman isimle açtığı bu başlık adı altında, sanattan hareketle bir yaratımdan ve onun felsefesinden bahsetmiştir. Yaratım büyük bir oyundur, nitekim sanat da bir yaratımdır. Sanat yapıtı bir deneyimin ölümünü, bununla birlikte çoğalımını belirtir. Sanat ve felsefe dalının her biri de kendine has bir iklime sahiptir. Öğretisinin içine kapanmış felsefeciyle, yapıtının karşısında yer almış sanatçı arasında bir çelişki vardır. Sanat yapıtı da bir çelişkiden ibarettir. Onun bu anlık kusursuzluğunu ancak önyargı doğrulayabilir. Sanatçı da aynı düşünür gibi kendisine bir yol seçer; bu onun özgünlüğünü gösterir. Burada da estetik sorunlar meydana gelir. Gerçek sanat yapıtı insanı aşan bir ürün değildir; onun ölçüsü düzeyindedir. Büyük sanatçı da büyük bir yaşayıcıdır. Yaşadıklarını ve hayallerini sanatına aktarır. Zira dünya sadece görünenden ibaret olsaydı o zaman sanat olmazdı. Sanatın, bir yerde desteğini aldığı soyut düşünce artık tenle buluşur. Yazar öyküler anlatmaz, kendi evrenini oluşturur. Bu yorumlara ek olarak büyük romancılar, filozof romancılardır diyen Camus, diğer bölümde Dostoyevski’nin gözde bir yapıtını inceler.

Kirilov adını verdiği bu parça Dostoyevski’nin kahramanlarından birine tekabül eder. Yazarın kahramanlarının tipik bir özelliği ‘hayatı sorgulamak’tır. Camus da bunun üzerine yazısını şekillendirmiştir. Bu sorgulamada şu cevap ortaya çıkar: Varoluş ya yalandır ya da durasızdır. Dostoyevski’nin büyük bir romancı oluşu, yani sanatçılığı işte bu çözümle yetinmemesinde saklıydı; yoksa zaten filozof olurdu. O, bu düşüncenin insan yaşamında doğurabileceği sonuçları incelemiştir. Kirilov hikayesiyle Albert Camus, Dostoyevski’nin dediği gibi kendisi de tüm yaşamı boyunca bilinçli ya da bilinçsiz olarak sancısını çektiği sorunu bulur: “Tanrı’nın varlığı.”

Bize seslenen uyumsuz bir romancı değil, varlıkçı bir romancıdır. Burada sanata büyüklüğünü veren sıçrama, duygulandırıcı konumundadır. Söz konusu uyumsuz da bir yapıt olarak değil, bir sorun olarak karşımıza çıkar.

Yarınsız Yaratım bu bölümün son alt başlığını oluşturur.

Sanata en çok katkı sağlayabilecek olan şey, olumsuz düşüncedir. Bulanık bir şekille tezahür eden davranışlar, büyük bir eserin anlaşılması için çok gereklidir. Yaratıcı tutum, uyumsuz yaşamayı tamamlayabilecek tutumlardan biridir. İki işi bir arada yürütmek, bir yandan alçaltıp bir yandan göklere çıkarmak uyumsuz yaratıcının önünde açılan yoldur, boşluğa renklerini vermelidir, diyen Camus bu bölümde de umut vadetmeyen, yarınsız, uyumsuz yaratıcının özelliklerini aktarır. Yaratmanın yazgıya bir tür biçim verdiğini, onu yoğurduğunu söyler. Nasıl ki sanatçının yapıtları kendileriyle tanımlanabilir, yapıtları da aynı şekilde kendilerini tanımlar. Oyuncuda da gördüğümüz gibi görünmekle olmak arasında bir sınır yoktur.

D) Sisifos Söyleni
Başlangıçta izah etmeye çalıştığımız bu bölümle Camus, Yunan Mitolojisi’ndeki Sisifos karakteri üzerinden bir anlatı yaparak içindeki sorunları konsantre halinde sunduğu kitaba son verir.

Neticede Camus, sızısı dinmeyen varoluş sancılarını Sisifos üzerinden sorgulayarak birtakım cevaplar bulmuştur. Sisifos Camus’yu saçmanın girdabına ya daha çok sokmuş ya da onu anlam çukurundan kurtarmıştır. Ama onun da dediği gibi Sisifos’u mutlu düşünmek lazım…

Betül Uludoğan
twitter.com/_naze_nin