Entelektüel bir portre: Ercümend Özkan

On dokuzuncu yüzyıla gelindiğinde Aydınlanma düşüncesi kendinden o kadar emindi ki, yakın gelecekte dinler takipçileri kalmayarak yok olacak; müreffeh ve huzur dolu geleceği akılcılık ve bilimcilik şekillendirecekti. Yirminci yüzyılın ilk yarısı bittiğinde birçok şey modern paradigmanın öngördüğü gibi olmadı. Öncelikle akılcılık ve bilimcilik vaat ettiği şeyleri yerine getiremediği görüldü. Buna ek olarak dinler tahmin edildiği nispette takipçi kaybetmedi. Aksine, dünyanın farklı yerlerindeki toplulukların modern paradigmanın dayatmalarına karşı direniş motivasyonunu sağlayan şeylerin başında din geliyordu. Bu durum özellikle Müslüman halklar için daha bir geçerliydi ve İslam toplumsal olduğu kadar siyasal hareketlerin kaynağı hâline gelmişti. Batı ile mücadeleye Batı’nın ürettiği felsefi zeminden mülhem yeni kavramlar eklenmeye/eklemlenmeye başlamıştı. Onlardan biri olan İslamcılık emperyalizmin kan kusturan ideolojilerine karşı ümmeti bir şemsiye altında birleştirmeyi amaçlıyordu. Temelde İslami olarak tasnif edilebilecek düşünce etrafında örgüt, parti, akım ve gruplar ortaya çıkmıştı. Esasında dava eskiydi fakat şartlar ve yöntemler yeni bir biçim kazanmıştı.

Türkiye’nin de İslam coğrafyasındaki bu hareketlenmeden nasibini aldığını söyleyebiliriz. İslamcılık üzerine Türkiye özelinde yapılan çalışmalar süreci Osmanlı’ya kadar götürüyor. Bu çalışmalara göre özellikle Osmanlı’nın son döneminde Devlet-i Aliyye’yi düştüğü karanlıktan çıkarmak için ortaya çıkan üç eğilimden biridir İslamcılık. Yirminci yüzyılın ilk yarısı İslamcılık açısından bir hazırlık aşaması olarak değerlendirilebilir fakat bu yazının konusu ele aldığı eserin ihtiva ettiği içerik nedeniyle o kadar gerilere gitmiyor. Dolayısıyla odağı İslamcılığın doğum aşamasına değil de (bugün de sürdüğünü düşündüğüm) emekleme dönemine; yüzyılın ikinci yarısına sabitliyor. Bu bağlamda Türkiye özelinde İslamcılık deyince akla gelen ilk isimlerden biridir Ercümend Özkan (1938-1995). Hatta kendi tabiriyle -biraz da iddialı olarak- “belki de Türkiye’deki ilk İslamcı”dır. O hâlde yakın tarihte İslami düşünce ve hareket açısından iz bırakmış Ercümend Özkan’ın kim olduğuna bakalım.

Biyografik bir çalışma olan Ercümend Özkan kısa süre önce İLEM Yayınları’nın “Fikir ve Hareket İncelemeleri” serisinin ikinci kitabı olarak neşredildi. Eser, gerek modern dönem İslami düşünce gerekse Ercümend Özkan üzerine çalışmalarıyla bilinen Kürşad Atalar tarafından kaleme alınmış. “Entelektüel Bir Portre” alt başlığını taşıyan kitap yüz kırk dört sayfadan oluşuyor. İçerik sırasıyla Bir Ömrün Hikâyesi, Düşüncesi ve Eserleri, Düşünsel/Siyasi Hayata Etkisi ve Katkısı şeklinde üç ana bölüme ayrılmış. Yayınevinin “Sunuş” yazısında serinin amacının “Türkiye’deki siyasal, toplumsal hayatın dinamiklerini vedüşünce hayatında oluşan birikimini yansıtmak” olduğu belirtiliyor. Bununla birlikte seride ele alınan kişi ve konuların daha önce bu kişi ve konu üzerinde çalışmış isimlerden seçildiğinin altı çiziliyor.

Kürşad Atalar yaptığı çalışmayı “Ercümend Özkan’ı düşünsel mirasını tanıtan özetin özeti” şeklinde tanımlıyor. Atalar’a göre Ercümend Özkan ile ilgili yapılmış epey bir çalışma bulunsa da onu analitik olarak değerlendiren pek yoktur. Eserin buradaki boşluğu doldurmaya aday olduğunu ve metinde kullandığı yöntemi buna göre seçtiğini belirten Atalar, kitapta uyguladığı yöntemi, “Dilbilgisi terimleriyle ifade edecek olursak, biyografi yazımı, eşsüremli (senkronik) değil artsüremli (diyakronik) olmalıdır. Bunun tek istisnası peygamberler olmalıdır. Çünkü vahiy, mahiyeti itibariyle, ‘tarihsel’ değildir.” şeklinde açıklıyor. Bununla birlikte biyografilerin taşıdığı öznellikler nedeniyle tartışmaya açık olduğunu da ekliyor. Özkan’a dair özetin özeti diyebileceğimiz bir tanımlama Atalar’ın neden onu çalıştığını açıkladığı kanaatindeyim. Atalar’a göre Özkan “militan İslamcılığın karşısında merhaleci İslamcılığın temsilcisidir.”

Kitabın ilk bölümünde Ercümend Özkan’ın hayatı anlatılıyor. Birkaç kez yükseköğretime başlamasına rağmen devam ettirememiştir. Erken yaşlarda iş hayatına girmiş, memuriyet de dâhil farklı işlerde çalışmıştır. Geleneksel-sağ kökenlidir ama 1960 yılından itibaren tamamen İslami bir arayış içine girdiği görülür. Radikal bir söyleme sahip Hizbu’t Tahrir’e dâhil olur ve Türkiye örgütlenmesinin üst düzey yöneticiliğine kadar yükselir. Sonraki on yıl içinde düşünsel farklılıklar sebebiyle Hizbu’t Tahrir’den ayrılır ve kendi yolunu çizerek İslamcı tavrını devam ettirir. Şahsına münhasır bir kişilik olan Özkan girişimini İslamcı olarak nitelediği parti kurmaya kadar götürmüştür. Laik ve demokratik sistemi reddederek çıktığı yolda devlet tarafından illegal şeklinde nitelendirilmiştir elbette. Bu sebeple tutuklanmış, hapis yatmış, sürgün edilmiş ve birtakım kamusal haklardan mahrum bırakılmıştır. 1970’lerde illegal olarak kurduğu İslam Partisi’ni 1990’larda İslami Parti şeklinde legal hâle getirir fakat seçimlere girmek ya da sistem içinde söz sahibi olmak gibi bir derdi yoktur. Amacı tümüyle İslam tebliği ve bu yönde bir değişime işaret etmektir. Yaşamının sonlarına doğru sık sık nükseden ve çalışmasına mani olacak seviyede kendisini bitap bırakan kalp rahatsızlığına rağmen mücadelesini sürdürmüştür. 1938 yılında Mucur’da (Kırşehir) başlayan yaşamı 1995 yılında bir etkinlik için gittiği Adana’da geçirdiği kalp kriziyle son bulmuştur.

Yazar, Ercümend Özkan’ın düşüncesi ve eserlerini ele aldığı ikinci bölümde onun hayatını “eylemden düşünceye”, düşüncesinin seyrini de “dışarıdan içeriye” şeklinde özetliyor. Özkan, en baştan beri “değişmeyen yöntem ve amaç birlikteliği” anlayışıyla hareket ederek İslami ilkelerin tek belirleyici olması gerektiğini savunmaktadır. Onun çıkış noktası Kur’an merkezli hurafelerden arındırılmış din, amacı ise bu din ile şekillenmiş toplumdur. Bunun için de seçtiği yöntem İslamcılıktır. Malum, İslamcılık ile ilgili tartışmalar en başta tam olarak ne olduğuyla başlar. Yorumlayanın meşrebine göre farklı tanımlamalar yapıldığı görülür. Bu konuda en net söylem üretenlerden birisi olan Ercümend Özkan’a göre “kaynağını bir hayat nizamı olan İslam’dan alan ideolojidir İslamcılık.” O, İslam’ı bir ibadetler manzumesinden öte bir ideoloji ve hayat tarzı olarak değerlendirmektedir. Dolayısıyla din, iktidar olmak zorundadır. Aksi hâlde din olmaktan çıkar. Kendisi için yaptığı “Türkiye’deki ilk İslamcı” tabirini ise muhtemeldir ki İslamcılık düşüncesinin konjonktürel seyrine nispetle söylemiştir. Zira dönem itibariyle Türkiye’de geleneksel İslami anlayışın dışına çıkarak, eyleme dönük radikal söyleme sahip İslamcı bir grupla kontak kurduğu görülen ve ses getiren ilk kişidir. Onun etkisinin farkında olan siyasi yapılar önüne birçok fırsat sunmuşsa da sistemle uzlaşmayı reddetmiş, doğrularından taviz vermemiştir. Özkan 1960’larda İslamcı siyasal mücadeleye başlamıştır ancak 1980’lerden sonra İslamcı kitleyi etkilemiş biridir. Kürşad Atalar bu kitleyi tarif ederken genel vatandaş profilinin üzerinde bir entelektüel kimliğe sahip olduğunu belirtiyor. Dolayısıyla, Özkan’ın görüşleri geleneksel Müslümanlık anlayışının dışında kalmaktadır. Onu bu denli önemli kılan da budur zaten. Çünkü Ercümend Özkan’ın kendini özgü İslami kimliği gelenek ve modernite eleştirileri üzerine kuruludur.

Ercümend Özkan’a göre gelenek eleştirildiğinde İslam değil, Müslümanların ürettiği kültür eleştirilmektedir. Bu kültür üzerinde düşünülmeden, özümsenmeden yapılan ezber ve aktarmaya dayalıdır ve içinde İslami olduğu kadar İslami olmayan düşünce ve uygulamaları barındırır. Onun gelenek eleştirisinin temelinde iki unsur yatar. Bunlar dinleştirilen mezhep ve tasavvuftur. Mezhepler amel için gereklidir fakat dinleştirilmesi büyük bir tehlikedir. Tasavvufu çok daha sert eleştirir. İslami olmayan uygulamaların yuvası olan tasavvufu Müslümanların içerisine yerleştirilmiş Truva Atı gibi görür. Ercümend Özkan’ın düşünce evreninde bir yaşam tarzı olan din modernite ve gelenekten soyutlanamadığı için onlar hakkında bilgi sahibi olarak harekete geçmek bir zorunluluktur. O, moderniteyi ne gelenekçiler gibi tümüyle reddetmiş ne de modernistler tamamen benimsemiştir. Gelenek konusunda da benzer bir yaklaşım içindedir. Özkan geleneği ne modernistler gibi tümüyle reddetmiş ne de gelenekçiler gibi topyekûn kabul etmiştir. Bu konularda bir İslamcı olarak seçici davranmayı uygun görmüştür. Özkan geleneksel İslami tavrı eleştirdiği kadar modern yaklaşımları da eleştirmiştir. Ona göre modernitenin ürettiği sistematik düşünceler içinde dinin anlam dünyasına en yakın olan Marksizm ve laik-demokratik yapılardır ve her iki düşünce de din dışı siyasi sistem ve hayat tarzını dayatır. Antik Yunan düşüncesini canlandırarak moderniteyi kuran Batı düşüncesi, hümanizm, Aydınlanma, liberal felsefe gibi üst başlıklar altındaki eleştirilerini de bu cihette yapmıştır.

Ercümend Özkan’ın düşünce siyasi hayata etkisinin olup olmadığının sorgulandığı üçüncü bölümü bir itiraf gibi okumak gerektiği kanaatindeyim. Siyasi hayata tartışmalarının kattığı reyting dışında bir etkide bulunamayan Özkan’ın Türkiye’deki İslami düşünceye de ilgilisi dışında pek tesir ettiğini söylemeyiz. Diğer yandan sözlerinin kasıtlı olarak başka alanlara çekildiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Özellikle düşünsel içeriği ve yaşamdaki pratiği açısından geleneksel anlayış, tasavvuf ve tarikat gibi oluşumlara yönelik yaptığı eleştiriler ne dediğine bakılmaksızın hamasete kurban edilmiştir. Sözde, memnun olmadığı için herkesin hemfikir olduğu toplumsal dönüşümü sağlamaya yönelik Özkan’ın ileri sürdüğü fikirler kapsamı ve derinliği kasıtlı olarak karartılarak belirli bir alanda kısıtlanmış ve yok sayılmıştır. Atalar’ın da dediği gibi, “Özkan’ın eleştirileri yeni ve orijinal olmayabilir lakin çağa uyumlu şekilde yorumlanışı onları önemli” hâle getirmektedir. Teoride ve teorinin pratiğe dönüştürülmesinde devamlılık ve dolayısıyla başarı bu ve benzeri girişimleri dikkate almakla sağlanabilir. Tarihsel olarak sabittir ki, İslam coğrafyasındaki sorunlara yönelik orijinal yaklaşıma sahip tüm düşünceler gibi İslamcılık düşüncesinin de bir okul ya da ekole dönüşememesi ve dolayısıyla başarı sağlanamamasının ana sebebi, üretilen fikrin sistematize edilerek takipçilerine aktarılan bir yapı olamamasıdır. Süreç sonunda her açıdan küreselleşen dünyada İslamcı söylemlerin yerel kalarak kapsamlı hâle getirilememesinden dolayı genel bir İslamcı düşünce de oluşturulamamıştır. Onun yerine beliren yerel İslamcılıklar güç ve etkinin atomize olmasına neden olmuş ve İslamcılık söyleminin kapsayıcı ve devamlılığı olan düşünsel üretime dönüşmesini engellemiştir.

Ercümend Özkan’ı basın-yayın, medya açısından ayrıca değerlendirmek gerektiği kanaatindeyim. Örneğin Özkan 1960’larda İslami hassasiyetleri olan bir haber ajansı kuracak derecede vizyon sahibidir. Faaliyetlerine devam eden ajansın yanında 1990 sonrası ilk İslami televizyon kanalını da o kurmuştur. Fakat en önemlisi, bugün geriye doğru baktığımızda onun en büyük eserinin ismiyle özdeşleşen İktibas Dergisi olduğunu görürüz. “Fikir Verir” sloganıyla çıkan İktibas, dönemine göre içeriği, tartışılan konuların derinliği ve sahip olduğu perspektif sayesinde, Kürşad Atalar’ın da işaret ettiği, entelektüalite açısından o elit kitleyle buluşabilmiştir. Özkan hem gelenekçi hem de modernistlerin her türlü engellemelerine rağmen vefat edinceye kadar dergiyi çıkarmaya devam etmiştir. Bugün için İktibas’ın içeriğinin tam olarak fark edilmediğini ve dolayısıyla Ercümend Özkan’ın eksik değerlendirildiğini düşünüyorum. Zira Özkan başta siyasi olmak üzere radikal olarak tanımlanan –ki dikkatli okunduğunda öyle olmadığı görülür- belirli görüşleri etrafında değerlendirilmeye mahkûm edilmiş durumda. Oysa metnin satır alalarında da fark edildiği üzere, Özkan’ın görüşlerinin sağlam felsefi arka planı, mantıksal doğrulamaları ve ilmi dayanakları vardır. Onun söylemi siyasetten toplumsal yapıya, ahlaktan bilime, ekonomik sistemlerden dini yorumlamaya ve kültüre kadar geniş bir perspektif sunar. Bu bağlamda İktibas üzerine kapsamlı çalışmalar yapılmasına ihtiyaç olduğu kanaatindeyim. Ancak bu sayede Ercümend Özkan’ın Türkiye’deki İslamcı düşüncenin önemli bir durağı ve dinamiği olma özelliği açığa çıkarılabilir ve böylece hem yanlışları ve doğrularıyla hakkı teslim edilmiş hem de fikirlerinden faydalanılmış olur. Yazıya başlık olarak seçtiğim kitabın alt başlığını bu bağlama işaret eden önemli bir vurgu olarak değerlendirmek gerektiği kanaatindeyim.

Yazıyı bitirmeden önce kitapla ilgili iki temel eleştirimi belirtmek isterim. Bunlardan ilki, metin boyunca aynı konu etrafında küçük farklılıklarla yapılan tekrarların okuru yorduğu yönündeki izlenimim. Okurken akış daha sistematik şekilde ele alınabilirdi diye düşündürdü bana. İkincisi ise yazarın sık sık yöntem olarak seçtiğini söylediği artsüremli (diyakronik) yaklaşımın tam olarak nasıl bir farklılığa yol açtığını göremediğimi söylemeliyim. Bu yöntemin belki konuyla ilk karşılaşan ya da konuya vakıf olmayan muhatap için kolaylık sağlayacağı düşünülebilir fakat biyografik bir çalışmanın kronolojik (ya da flashback’siz mi demeliyiz) yöntemle ele alınması normal olanıdır ve eser bu şekilde ilerliyor.

Kitap, İslamcılık düşüncesi içinde Ercümend Özkan ve temsil ettiği düşünsel ekol nerede duruyor, üstün yanları ve zaafları nelerdir, Özkan’ın uğruna hayatını vakfettiği mücadelesinin karşılığı ne olmuştur gibi sorulara yanıt arıyor. Genel bir cevap vermek gerekirse, geçmişte olduğu gibi savunmacı yöntem ya da yumuşak bir üslup yerine sert bir dil ve aksiyona dönük bir yöntem kullanan Özkan’ın istediği sonuçları alamadığını söyleyebiliriz. Sürecin böyle gelişmesinde Özkan’ın üslup ve yönteminin bir etken olduğu savunulabilir fakat sistem bir yana Türkiye’deki Müslüman profilin, sosyolojik yapının ve geleneksel kültürün etkisinin daha büyük olduğunu kabul etmek gerekir. Küçük bir detay olarak belirtmek gerekirse, çalışmasını Türkiye özelinde yapan Atalar, Ercümend Özkan’ın İslami düşüncesini kısmen onun çağdaşı sayabileceğimiz Seyyid Kutub, Mevdudi ve Ali Şeriati gibi sembol isimlerle karşılaştırarak yorumladığı göze çarpıyor. Yeri geldikçe kısa kısa yapılan bu değerlendirmeler Özkan’ın görüşlerinin İslamcılık üzerindeki koordinatlarını görebilme imkânı sunuyor. Dolayısıyla kitap İslamcılık konusunun Türkiye bahsinde biraz arafta kalmış -ya da kasıtlı olarak öyle bırakılmış- önemli ve değerli bir ismin düşüncelerine dikkat çekiyor. Hamaset ve ezberlerden arındırılmış bir zihinle okunması temennisiyle.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Bir sıvaydım kendime kendi ellerimde

İnsan, sükûnete dair bir şeyler öğrenmek istiyorsa bunu başka bir insandan değil ancak mezarlıklardan öğrenebilir. Oraya gittiğinizde, fizikteki “madde yerini buluna kadar hareket hâlindedir” kaidesini hatırlarsınız. Yerinizi bulacağınız, sakinliğe ulaşacağınız, duracağınız tek yer orasıdır. Dünya hayatındaki yer bulmalar, sakinlik çabaları ve durma noktaları artık geçersizdir. İşte, oradayım. Görevli, telaşla hazırlıyor çukuru. Belli ki bir misafir var. Yeryüzündeki hayatı boyunca konacağı dalı arayan insan kuşu, ölümüyle birlikte dalını buluyor. İnsanla ölümün buluşması, bu kaçıncı seyredişim? Şimdilik tribündeyim. Burada tüm tezahüratlar hafi biçimde işliyor. Gözyaşları, duygular, niyazlar hep içeriye. Nihayet insan da içeriye. Bir boşluk kapanıyor. Yaşarken insanın peşine düştüğü binlerce soru bir olup, yine binlerce cevap yerine tek bir cevapta buluşacak. Yüzlerce insan toprak atıyor, bir insan için. Onlarca çiçek, bir suyu bekliyor. Bütün yolların sona erdiği yerdeyim fakat eve dönmeliyim.

Ev neresidir? İnsanın ilk doğduğu yer midir ev? Dünyanın en güvenli yeri olarak gösterilen ana rahmi midir yoksa ev? Bir babanın omzu ev olabilir mi? Ev, aile olmadan ne kadar evdir? Mekânla ve zamanla ilgisi yok mudur acaba evin? Bu beden (ceset), bu varlık (ruh), eve dair değil midir? Tek başıma bir ev olabilir miyim? Peki taşınırken gittiğim yer neresidir? Bebeklik, çocukluk, gençlik, ihtiyarlık; hepsi bir evin odaları mıdır? “Kalbime döneceğim, ama hangi yolla?” diye soruyordu şair. Şairler hep soruyor, tıpkı yazarlar, ressamlar, müzisyenler, oyuncular, heykeltıraşlar, terapistler, öğretmenler, teknik direktörler gibi. Herkes evine dönmek istiyor ama bu evin neresi olduğunu kimse bilmiyor, bilmek istemiyor. “Eve dönmek için her zaman çoktan geç kalındığını, ne dönülen yerin bırakılan yer, ne dönen kişinin vaktiyle giden olduğunu hepimiz kendi hayatımızdan biliriz” demişti Nurdan Gürbilek, İkinci Hayat’ta. Hiçbir şey olduğu gibi kalmıyor, kalamaz. Tek bir şey var bizi diri tutan: aramak.

Danimarkalı psikolog ve felsefeci Svend Brinkmann, Kişisel Gelişim Çılgınlığında Kendiniz Kalabilmek adlı çalışmasında; her şeyin hızla ilerlediği bir çağda belli biçimde gösterilecek bir muhafazakârlığın esasında ilerici bir yaklaşım olabileceğini söyler. Herkesin aynı yöne ve neredeyse aynı hızda ilerlediği bir yol düşünelim. Bu yolda bir an durmak ve mümkünse geriye doğru bir adım atmak, esas gitmemiz gereken yerin ne olduğunu ve oraya nasıl gidileceği konusunda bize ciddi fikirler verebilir. Elimdeki kitap hem gidilecek yeri hem de bu yere hangi yönlerden ulaşılabileceğini anlatan, insan duygularını merkeze alan ve en önemlisi de eylemin kökenine adaleti yerleştiren bir çalışma: Herkes Evine Dönmek İster. “Ev, içine doğduğumuz ilk evrendir. Dünyadaki ilk döşeğimiz, uykumuz ve rüyamız… İyilik ve kötülükle tanıştığımız yerdir; ilk isyan edişimiz, ilk boyun eğişimiz buradadır. Acıyı ve sevinci ilk kez evde tadarız. Hayallerin, hayal kırıklarının, utançların, heyecanların ilki evde yaşanır. Sevgiyi bulduğumuz ilk sığınağımızdır ev.” cümleleriyle başlıyor kitabına Tuba Karacan. Nerede yara almışsak oraya mutlaka dönmemiz gerektiğine, henüz kitabının ilk sayfalarında işaret ederek bizi derin bir yüzleşmeye çağırıyor. Bu yüzleşmede bize bir takım çantası emanet ediyor. Çantadaki aletleri yeniden tanımamız gerekiyor belki de. Böylece onlara hayatımızın hangi anlarında en doğru biçimde başvurabileceğimizi de ifade etmiş oluyor. Ev, anne, baba, ilişkiler ve affetmek; işte kalbe dönüş yolları.

Sadık Yalsızuçanlar'ın Ters Lale'sinde bir öykü var. Ormanlık arazide bir köpek bulan genç, yürüyemediğini fark edince onu veterinere götürüyor. Birçok veteriner geziyor, sebep bulunamıyor. Genç, arabasını satıyor. Yeter ki Dodo iyileşsin. Bir veteriner durumun psikolojik olduğunu izah ediyor: Dodo'ya iki farklı insan bakmış ve ikisi de onu terk etmiş. Sahipsiz ve sevgisiz kalmanın stresi, geçici felç. Onunki artık yürümek değil, kendini ittirmek olmuş. Genç, sevgisiyle Dodo'daki geçici felci ortadan kaldırmış ama hikâyenin tek mazlumu Dodo değil. Bu genç arkadaş, köpeğe bakmak istediğini eşine ilettiğinde eşi kabul etmemiş. Boşanmışlar. "Dodo bana yâren oldu" diyor. İyileri iyilere, kötüleri kötülere sevk eden gökyüzünde sayısız melek olduğu tasavvufî bir bilgidir, inanırız. Çoğu zaman hayattaki tüm karşılaşmalarımızı hem anne babamızdan görüp öğrendiklerimiz hem de fıtrat denen, kendi içimizde büyüyüp serpilmiş tabiatımız belirliyor. Mesela evlilikler, her iki tarafın kendi evinden getirdiği iki farklı bavulun ortaya serilmesinden ibaret. Bu bavulları karşılaştırmak ne kadar yanlışsa, eksiği ve fazlayı irdelemek de o kadar hatalı. Ancak bu gerçekle yüzleşmek için insanın sağlıklı iletişim becerileri kazanması ve bunları muhakkak kullanması gerekiyor.

Tuba Karacan, “Neden hep anne?” sorusuyla, bilhassa psikoloji kitaplarında merkezi bir konumda bulunan annenin yanında neden babanın olmadığını sorguluyor. Bu sorgulama, hayati bir öneme sahip. Kendi ülkemiz için düşünürsek; bu kadar baba eksikliği yaşanması neden? Bu kadar çok baba olması neden? İnsanlara verdiğimiz sıfatlar bizdeki babanın kayıp bir baba olduğunu aşikâr ediyor: Müslüm Baba, Orhan Baba, Ferdi Baba, İmparator Fatih Terim, İmparator İbrahim Tatlıses ve elbette diziler: Çukur evimiz, İdris babamız. Spordan siyasete her alanda bir baba çıkıyor karşımıza, onu biz çıkarıyoruz. İnsan kendi hayatında bulamadığını başka bir yere muhakkak koymaya çalışıyor zira. Bu aslında, “bastırılmış olan geri döner” görüşünün bir örneği. Babalık dönüştü ama babalar bundan pek de haberdar değil. Anneyi kum torbası, babayı banka atm'si, kardeşi ağlama duvarı, eşi-dostu-sevgiliyi süper kahraman zanneden bir kuşak türedi ve bu kuşak için bakıp örnek alacağı şahsiyetlerin hiçbiri evde değil, evin dışında. Karacan’ın şu ifadeleri çok önemli: “Bugün pek çok çocuk ve genç, bilgeliği kendi babalarından ziyade bilgi vadeden uzmanlardan öğrenmeyi umuyor. Bir babanın gölgesinde büyüyüp olgunlaşacakken, kolayca elde edilip tüketilen bilgilerin, popüler rol modellerin etkisinde kendilerini var etmeye çalışıyorlar. Şüphesiz bu sadece onların tecrübesizliğinden değil, var olan babaların görünmezliğinden de kaynaklanıyor.”

Anne ve çocuk arasında kurulan ve daha sonra her ikisinin yaşamında kendini belirgin biçimde gösteren bir kavram var: bağlanma. Yakınlık ihtiyacımızın temelinin atıldığı bağlanma evresi kimilerinde sağlıklı kimilerinde sağlıksız gelişiyor. Güvenli, kaygılı ve kaçıngan bağlanmak mümkün. Ötekiyle ancak bağlanma biçimimize göre eşleşiyoruz. Karacan, sağlıksız bağlanma biçimlerini onarabilmek için insanlarla ilişki kurarken donanımızın ne kadar yeterli olup olmadığına bakmamız gerektiğini söylüyor. Mutlaka kendimize bir şeyler kattık, mutlaka başkalarının takdir ettiğini yönlerimiz var ve mutlaka sevdik, sevildik. Bir kaosa kapılmadan hâlimize daha objektif bakarsak, “mağdur psikolojisinin ruhumuzu çürüten konforu”ndan da korunmuş oluruz. Ne kadar yorulursak yorulalım eğer eve dönmeyi istiyorsak affetmeyi de istememiz gerekiyor. “Hayat, bağ kurmak olduğu kadar kopup ayrılmak demek de olmuştur daima. İnsan başına gelenlerin hikâyesini anlatmanın bir yolunu bulamadığında susar, o noktadan sonra konuşan hikâyesidir. Tam da bu yüzden eve dönmek, hikâyenin yeni baştan yazılacağı yere dönmektir” diyor Tuba Karacan. Çocukluk travmalarıyla yüzleşmek, suçluluk duygusuyla baş edebilmek, geçmişin acı dolu deneyimlerini hatırlayıp onlarla karşı karşıya gelmek, incinmek ve incitmek elbette zorlu. Acıların insanları birbirine yakınlaştırdığı, samimi ve yakın ilişkilerin yaraları iyileştirdiği, kayıpların yasını tutmanın kalbi kuvvetlendirdiği de bir gerçek. Bütün hayal kırıklıklarına rağmen Beckett’in ifadesiyle “daha iyi kaybetme”nin zenginliği bizi bekliyor. O zenginlikler içinde affetmek, bir mücevher gibi parlıyor. Tuba Karacan şöyle söylüyor: “Her eve dönüş aynı zamanda bir iyileşme çabasıdır. Geçmişin yüklerinden kurtulmak için bir fırsat, iyi bir başlangıçtır. Affetmek ise bu yolda, yaraların iyileşebilmesi için atılacak önemli adımlardan biridir. Çünkü affetmek özgürleştirir.”

Herkes Evine Dönmek İster; okuyucunu nasihat yağmuruna tutmuyor. Freud’un “Nereye gittiysem oraya benden önce gitmiş bir şair buldum” sözünü hatırlatırcasına hem edebiyatın hem de sinemanın zenginliğinden yararlanarak içimizi açıyor. Karacan, “Ne olduğunu anlamaya çalışmak deneyimin hep bir adım gerisinde durur. Deneyim olmadan anlamlandırma ve çıkarım olmaz, bu nedenle edebiyat her dönemde psikolojiden büyüktür” diyerek kitabın fon müziğine Of Not Being A Jew’i yerleştirmeme imkân sağlıyor. Mırıldanarak evime çekiliyorum: “Yabancı ellerde çitilenmekten korunmak için / bir sıvaydım kendime kendi ellerimde”…

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Büyük bir yazardan bir devin portresi: Tolstoy

Edebiyat dünyasında önemli yeri olan bir yazarın biyografisinden, portre yazısından veya hakkında yazılmış bir inceleme yazısından ne beklenir? Bu herkesin kendine göre cevap verebileceği bir sorudur ancak genelde ortak beklentiler vardır. Bunlardan biri ve bence en önemlisi, dönemini ve kendinden sonraki edebiyatı nasıl etkilediğidir. Bunun yanında aile hayatı, zamanının toplumsal olaylarına nasıl tavır aldığı, kimlerden etkilendiği gibi konular da gelebilir. Eh biraz da magazinsel bilgiler, dedikodular olmadan olmaz. Kimlerle ne konuda kavga etti? Nasıl kişilik gedikleri var? Karşı cinsle ilişkileri nasıldı? Bu tür anekdotlar bize ‘asıl’ olanı vermese de, bu tür yazar kitaplarına bir ivme kazandırır. Romain Rolland’ın Tolstoy’un Yaşamı kitabını okurken bu tür sorulara cevap bulduğum da oldu, cevapsız kalan yerler de oldu.

Tolstoy bir dev. Bunu roman okuyan herkes kabul eder sanırım. Ve yine kabul edilir ki Dostoyevski’yle zirveyi paylaşırlar. Elbette fikirler farklı farklı olsa da benim için bu böyledir. Ve her şeyde ikiye bölünebilen halkımızın birbirlerine küfür etmeye varacak oranda ayrıldığı Tolstoy-Dostoyevski kıyaslamasında benim tarafım, -ikisini de dev olarak görsem de- Tolstoy’dur. Neden bilmem, buna mantıklı bir açıklama da getiremem kolay kolay ama eserlerini kendime daha yakın hissettiğim için sanırım. Bu gibi sebeplerden Rolland gibi büyük bir yazarın Tolstoy hakkında yazdığı inceleme kitabı benim için okunacaklar listesinde üst sıralara geldi ve okundu. Yukarıda benim için bir biyografinin önemli noktalarının neler olduğuna değinmiştim. Bu kitapta da sorularıma bazen cevap aldığımı bazen alamadığımı belirtmiştim. Cevap aldığım ilk konu ve kitapta en çok işlenen konu, Tolstoy’un geçirdiği ruhsal evreler, dini düşünceleri ve onun halka bakış açısıdır. Bir biyografiye göre daha az kişisel hayat daha çok içsel ve düşünsel bölüm içerir Tolstoy’un Yaşamı. Aslında bu durum bu büyük yazarın hayatını ne üzerine kurduğunu da gösterir. İki yaşında annesini ve yine erken bir dönemde babasını kaybeder ve kendini neredeyse insan sevgisine adar. Aslında bu durum bu büyük yazarın hayatını ne üzerine kurduğunu da gösterir. Söylediğine göre, daha beş yaşında, “yaşamın bir eğlence değil, çok ağır bir iş” olduğunu sezmiştir. Ve on altı yaşında kiliseye gitmeyi ve dua etmeyi bırakır Tolstoy fakat inancı hiç ölmemiştir ve için için işler. Burada, yeri gelmişken sonlarda değinmeyi düşündüğüm bir polemiği dile getirmek istiyorum: Müslümanlar arasında Tolstoy’un İslam’a geçip o şekilde son nefesini verdiği söylenir. Ya da buna inanılmak istenir. Bu doğru değildir. Evet, teslis inancını reddettiği ve kiliseden aforoz edildiği doğrudur. Zaten bu durum onu Müslümanlar arasında kıymetli bir yere getirir. Hatta dünyanın çeşitli Müslüman yerlerinden Tolstoy’a tebrik mektupları ve İslam’a davet mektupları gelir (Muhammed Abduh da onunla konuşanlardandır). Fakat Tolstoy’un dine ve Tanrı’ya bakışı çok başkadır. O her dinden veya her öğretiden ortak noktaları alıp yoluna insan sevgisiyle devam etmeyi yeğleyen biridir. Yani Tevrat’ın da İncil’in de Kur’an’ı Kerim’in de, peygamberlerin de ve bunlardan başka Buda öğretilerinin de insanlık için yaptığı öğütleri alır ve kendi yolunu çizer. Yani ona şimdiki gözle bir Hıristiyan diyemeyeceğimiz gibi bir Müslüman da diyemeyiz: “Muhammed’e hayranlık duyar, bazı sözleri de büyüler onu. Ama Muhammed de İsa gibi bir insandır. Hıristiyanlığın da, İslamlığın da doğru birer din olabilmesi için, bir kitaba ve bir insana körü körüne inançtan vazgeçmeleri, yalnızca bütün insanların bilinci ve aklıyla bağdaşan şeyleri kabul etmeleri gerekir. –Düşüncesinin büründüğü ölçülü biçim altında bile Tolstoy kendisine seslenen kişinin inancını incitmemeye çalışır hep.” Bu şekildedir onun düşünceleri ve İslam’a ters düştüğü de apaçık ortadadır. Fakat ‘insan’a inanılmaz büyük bir sevgi ve saygıyla ölmüştür. Zaten bu insan ve halk sevgisi onun toprak, mülk, kapitalizm, sahip olma gibi konulardaki fikirlerini çeşitlendirmiştir.

Romain Rolland, Kont Tolstoy’un halka ve insana bakışını, kendi psikolojisini onun eserlerinden örnek vererek ve eserlerde hangi karakteri kendi ağzından konuşturduğunu açıklayarak gösterir. Ona göre Tolstoy her eserinde bir veya birden fazla karakter olarak yer almıştır (Örneğin, Anna Karenina’daki Levin: Levin’in bu bunalımlarını, Kitti’den gizlediği bu gelip geçici intihar isteklerini, Tolstoy da o sıralarda kendi karısından gizliyordu. Ama kahramanına verdiği dinginliğe erişememişti daha). Bu eserlerde de düşüncelerini yer yer aşırıya kaçacak şekilde işlemiştir. İlkesi özgürlüktür. Seçkin bir çevrenin “ayrıcalıklı, liberal toplumun” kendi bilimini, kendi yanlışlarını kendisine yabancı olan halka zorla benimsetmesini yadsır.”

Tolstoy daima ruhsal ve düşünsel acılar çekmiştir hayatında. Bu durum da onun romanlarının salt estetik yönlü değil düşünsel yönü ağır basacak şekilde yazılmasını sağlamıştır. Rolland bu durumu hemen her eserini inceleyerek vermiştir kitapta. En çok da Tolstoy’un sanat ve sanatın işlevi konusundaki düşüncelerini topladığı "Ne Yapmalıyız?" adlı esere referans vererek oluşturmuştur metnini. Bunun dışında tabii ki en çok yararlandığı kaynak Tolstoy’un günlükleri ve itiraflarıdır. Orada her şey mevcuttur çünkü.

Kısaca toparlayacaksak: Tolstoy’un ruhsal ve düşünsel olarak nereden nereye geldiği, hangi kırılmaları yaşadığı ve bunları nasıl aştığı, onun bin kere yanlışını görse de sırtını dönemediği halka bakış açısını, dine, öğretilere ve insanlığa, güzele bakışını Rolland çok başarılı işlemiştir. Elbette bu metinde Tolstoy’un itirafları ve günlükleri çok önemli olmuştur. Ama eserde eksikler de vardır. Bunlardan biri aile hayatıdır. Karısıyla ilişkisini, ona olan sevgisini, onunla yaşadığı açmazları Roland bize gösterse de bu durum yetersiz kalmıştır. Burada da araya girmek istiyorum: Bazen sosyal medyada her şeyle olduğu gibi Tolstoy’la da ilgili saçma cümleler çıkıyor. Tolstoy, evet karısından ve ailesinden ayrılıp bir tren istasyonunda ölmüştür ancak bu bir kaçış değil bir ayrılıştır. Çünkü o, dünyalık hemen her şeyden vazgeçmiştir fakat karısı ve çocukları ona ayak uyduramamıştır. Bu yüzden en çok eleştirildiği noktayı da yıkarak (yaşayışı ve düşünceleri farklı eleştirisi) kendi yolunu çizmek için ayrılmıştır ancak kısa süre sonra son nefesini vermiştir.

Bir diğer eksik, dönemindeki yazarlarla ilişkilerine neredeyse hiç değinilmemiştir. Hâlbuki Çehov ve Gorki’yle hatırı sayılır derecede görüştüğü ve onları önemli ölçüde etkilediği bilinen bir şeydir. Turgenyev’e hayranlığı ve onunla ilişkisine kısaca değinilmiştir. Dostoyevski’yle aynı dönemde yaşamalarına rağmen hiç görüşmemişlerdir fakat bu Tolstoy’un onun hakkında bir kanaati olmadığını göstermez. Bu da yoktur kitapta.

Rolland bu kitabı 1911 yılında kaleme alsa da 1913 ve 1927 yıllarında yaptığı ekler de kitabın sonuna eklenmiştir. Ayrıca en sonda ölümünden iki ay evvel Tolstoy’un Gandhi’ye yazdığı mektup yer alır ki kitabın Tolstoy’un düşünceleri ve öğretisi yönünden kısa bir özetidir.

Tolstoy’u merak etmeyen yoktur sanırım. Hayatı boyunca bir arayış içindedir ve kanaatime göre buldum dediği anda da vefat etmiştir. Tolstoy’u tanıdığımı sanıyordum ama bu kadar ruhsal ve düşünsel evrelerden geçtiğini tam bilmiyordum. Eksikleri olsa da iyi bir inceleme yazmış Rolland.

Mehmet Akif Öztürk

twitter.com/OzturkMakif13

Aşkı bir ömür boyu gönülde taşımak

Eylül romanı Türk tarihine geçen, ilk psikolojik roman olmakla birlikte, eser 1900 yılında Servet-i Fünûn dergisinde yayımlanmaya başlamış, 1901 yılında ise kitap hâlinde basılmıştır. Konusuna geçmeden önce kitabın ilk başlarında yer alan küçük bir söyleşiden bahsetmek isterim. Bu kısımda Mehmet Rauf, eseriyle ilgili birkaç soruyu cevaplamış ve Eylül romanını hangi fikirle yazdığını açıklayarak, şu sözlerle ifade etmiştir: “O esnada bir gün Halid Ziya’nın yanındaydım, biz konuşurken kendisini ziyarete bir genç geldi. Söz arasında bunun o hafta evleneceğini öğrendim. Düğüne, düğünden sonraki hayata ait tasarılarından bahsedilirken bu adam balayını Büyükada’da geçirmek istediğini, orada tuttuğu köşkü döşettiğini anlatıyordu. Ben Halid Ziya’nın gözlerinde acı bir hüzün bulutunun karardığını fark ettim. Ve bana öyle geldi ki ruhu artık böyle bir saadetin kendisi için imkansız olduğunu anlamaktan gelen bir acılıkla burkulmuştu. İşte Eylül’ün esasını oluşturan fikri yani gençliğin akan bir su, esen bir rüzgar gibi durdurulması ya da geciktirilmesi imkansız bir surette uçup gittiğini takdir etmek, eylülde baharın dönüşü nasıl mümkün değilse şimdi her şeyin faydasız olduğunu anlamak, ziyan olarak geçen güzel günlerin özlemiyle harap olmak fikrini burada kaptım. Bu fikir bana o kadar cazip, o kadar derin göründü ki günlerce meşgul olarak işledim, süsledim, renklendirdim. Romanın esasını hazırlayıp iki hafta sonra Eylül’ü yazmaya başladım.” Söyleşi böyle kelamlar ile devam ederken, bir iki sayfa sonra nihayete eriyor ve romana geçiş yapılıyor...

Aşk, bazen kavuşmak bazen ayrılıktır fakat en zoru imkansız olanıdır. O, zehirli bir sarmaşık gibi âşığın gönlünü saran, yaşarken de yavaş yavaş öldürendir. Bir tarafta kocası için tüm fedakarlığı gösteren bir kadın, diğer tarafta karsını çok seviyor gözükse bile aslında kendini, zevklerini düşünen bencil bir adam. Aralarında ise gölge gibi yaşayan Necip... Süreyya, eşini ne kadar önemsiyor gözükse de hep kendini düşünen bir adamdır. Hayatında eğlenceye, gezmeye çok kıymet verir. Aklında, ruhunda kötülük yoktur fakat kendi mutluluğu için başkalarını umursamaz hâli karakterinin en kötü tarafıdır.

Suat, içe dönük, duygularını en derinlerde yaşayan, suskun ve yaralı bir kadındır. Sırf eşini mutlu etmek için birçok fedakarlıklarda bulunur. Bunun içinde elinden geleni yapar. Fakat bir yandan da çevresindeki kadınlar gibi olmaktan endişe eder. Özellikle Hacer gibi olmaktan.

Necip ise herkes tarafından vurdumduymaz bir adam olarak gözükse de aslında öyle bir insan değildir. Evliliğe, kadınlara dair derin düşünceleri vardır. Sürekli iç çatışma yaşayarak kendini sorgular. Yalnız hayatında gıpta ile baktığı bir evlilik vardır. O da Süreyya ve Suat’ın evliliğidir. Eğer bir gün evlenecek olursam onların evliliği gibi bir evliliğim olsun fikrindedir. Nitekim bir zaman sonra Suat’ı melek gibi görmesi ve ona olan hayranlığının artması gönlünde kuvvetli fakat imkansız bir aşkın doğmasına sebebiyet verir. Kitabın üç ana karakteri böyle iken diğer kahramanlar Hacer, Fatin, Beyefendi, Hanımefendi olur. Bu karakterlere de romanın ara kısımlarında yer verilir.

Konusundan kısaca bahsedecek olursam: Süreyya’nın hayallerinde yaşadığı küçük bağdan kurtularak İstanbul’a gidip yaşamak vardır. Fakat maddi yetersizlik nedeniyle bir türlü adım atamaz. Bu durum ise Suat’ı çok üzer. Bir gün babasına mektup yazarak ondan yardım etmesini ister ve ellerine geçen parayla nihayet kurdukları hayallerine kavuşurlar.

İstanbul’a ayak basar basmaz da kendilerini büyülü bir atmosferin içinde bulup, sanki cennetteymiş gibi hissederler. Bazı zamanlar yalının balkonunda yıldızlı semayı izlerler bazı zamanlar deniz kıyısında, ağaçların altında bulunurlar. Günler böyle çocuksu, yaz neşesi ile geçerken Necip, Suat’a aşık olur. Başlarda bu durum karşılığı olmayan bir aşk gibi gözükse de sonraları her şey değişir. Öyle ki Suat, Necip’in kendisine olan aşkını bir eldiven aracılığı ile öğrenir. Eldiven ise bana çok farklı bir metafor geldi. Bunun nedeni ise okuduğum diğer romanlarda yazarların daha çok mektup ve benzeri şeyleri kullanmış olmalarıdır. Bu açıdan bakıldığı zaman Mehmet Rauf, dönemin diğer yazarlarından farklı bir bakış açısına sahip olmuş.

Kitabın bu kısımlarından sonra iki karakter kendi içlerinde mücadeleye girerler. Diyalogdan ziyade iç konuşmalarına şahit oluruz. Necip’in çaresizce çırpınışlarını, Suat’ın toplum baskısıyla aşkı ve korkusunun arasında gidip gelmelerini uzun uzun okuruz. Süreyya karakteri ise bu kısımlarında biraz gerilerde kalır.

En nihayetinde romanın sonlarına doğru Suat’ın ve Necip’in suskunluklarını bozarak duygularını haykırışları, imkansızda olsa yine bir arada olmak isteyişleri gözler önüne serilir. Ve bir yangın ile hakiki aşkın kime ait olduğu acıda olsa ortaya çıkar. Benim fikrimce kitap, sadece birbirini seven ve kavuşmak için çırpınan iki insanı anlatmıyor. Burada okuyucuya aslında verilmek istenen mesaj, kişinin karşılık beklemeden, sevdiğine kavuşamadan bir ömür boyu aşkını gönlünde taşıyabilmesidir. Yani bedenden ziyade ruhların birbirini sevmesi.

Hüzünlü ve bir o kadar film tadında bir eserdi. Okumanızı mutlaka tavsiye ederim.

Kitaptan sevdiğim birkaç alıntı:

"Sende bir şey var, öyle bir şey ki hiçbirinde rast gelmiyorum. Öyle bir şey ki, işte bütün endişelerim senin yanında mahvoluyor. Ruhuma bir şifa, bir dinginlik geliyor."

"Ah insanlar, şu insan kalbi... Yüz bin anlamlı bir bilmece. İçinden çıkmak mümkün değil..."

"Kadere boyun eğmede bir zafer değilse bile bir güzellik, en çok da bir rahat bulunduğunu anlıyordu."

"Hayatta aşka üstün gelecek hiçbir şey bulmuyordu. İnsanlığın duygularının ve eğilimlerinin en yücesi, en seçkini oydu ve bütün öbürlerine onun karşısında sadece susmak ve aşağılanmak düşerdi, dünyada büyük, hükmedici, tabii ancak o vardı."

Fatma Saldıran
twitter.com/Fatmasldrn_

Bütün yollar kapansa âşıkların yolu kapanmaz

"Der-sîne kesî ki derd-i pinhâneş nîst

Çun zinde nemâyed û, dil u câneş nîst"
- Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî

Dünyada tüm zamanlar boyunca en çok okunan eserlere baktığımızda orada bize yakın, hatta bize bizden de yakın olan bir eser görürüz: Mesnevî. Hakk'a olan aşkıyla yanan ve yandığı kadar talip olan gönülleri de yakan bir ulu sultanın, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin Hüsâmeddin Çelebi’ye irticâlen yazdırdığı bu harikulade esere olan ilgi bize sanki bir şey fısıldıyor. İnsanlar kendi kalplerinin derdine düştüklerinde, ruhlarının dünya tarafından işgal altına alındığını fark ettiklerinde, hayatın yatay (sahip olma, satın alma) bir düzlemde değil dikey (olma, kemâlât, sülûk) bir biçimde hareketlendiğinde anlamlı olduğunu kavradıklarında bir eteğe tutunma ihtiyacı hissediyorlar. Böylece "vebtegû ileyhil vesîlete [Mâide, 35]" tecelli ediyor. Bu ne büyük lütuftur.

Esasında her şey lütuftur da biz bazen o lütuflar içinden nefsimize ağır gelenlerine kahır diyoruz, ne büyük yanılgı. Batılı mistiklerin eserlerini okuduğumuzda onların dayandığı acılar, çileler, ıstıraplar hep ilham verici gibi görünüyor. Peki ya kendimiz neden dayanamıyoruz? "Hepimiz çile doldurmaktayız, çile çekmeyen insan var mıdır?" diye sormuş Mesnevî'yi anlamaya ve anlatmaya adanmış bir ömrün son büyük temsilcilerinden Şefik Can Dede. Bu cümlede büyük bir hakikat gizli: "İnandık" demekle imtihan edilmeden bırakılacağımızı düşünmek [Ankebût, 2] evvela ruhumuzu zedeler. Binek, ceset, vasıta; ne derseniz deyin, bedenimiz ruhumuza galebe çaldığında dünya tarafından ele geçiriliyoruz. Bizim tam da burada başka bir ele ihtiyacımız var. O el ki bizi düşmek üzere olduğumuz kuyunun kenarından alsın, bize yol göstersin, o yolda yürürken kuvvet versin. Kimdir o ellerin sahipleri? Nasıl ulaşılır onlara? Bizi kabul ederler mi? Peki o ulaşılacak olan el, nereye varır? Son soru hariç hepsi güzeldi. Şâh-ı Nakşibend'e "Efendim sizin silsileniz nereye varır?" diye sormuşlar. "Evlatlarım" demiş, "silsileyle hiçbir yere varılmaz."

"Büyük bir hırs ile bineğini gökyüzüne doğru sürüyorsun. Yıldızlara dair bilgiler elde ediyorsun, yıldızların mesafelerini ölçüyor, yeni yıldızlar keşfediyorsun. Ama ne yazıktır ki hâlâ kendini keşfedemedin, kendini bilemedin.". Sekiz yüz sene önce söylenmiş bu sözler. Mesnevî'den... Esmadan müsemmaya, kabuktan içe, şekilden öze geçmekte zorlanıyoruz. Bu meseleyi tek başına bir insanın aşması, ilerlemesi, kuvvetlenmesi mümkün değil. Bir rehber gerek. Çünkü o rehberin de bir rehberi vardı, o rehberin daha başka bir rehberi vardı. El ele, el Hakk'a uzandı. Ancak böyle haberdar olundu hakikatten, marifet sırlarına böyle kavuşuldu. İşte Mevlânâ, işte onun Mesnevî'si, Dîvân-ı Kebîr'i, Fîhi mâ fîh'i... Aşkla yanan gönülleri söndürüp söndürüp yine yakan bir ulu sultan. Oğlu Sultan Veled ile sistemleşmiş olan Mevlevîyye'nin neden Türk tasavvuf tarihinde ve kainatın her bir köşesinde önemli olduğunu yine Şefik Can Dede buyursun bizlere: "Mevlânâ güzellerin güzelini, önce kendinde hissetti, sonra her şeyde, her zerrede O’nu buldu."

Dört yanında tasavvufun yaşandığı bir ailenin evladı olarak yetişen ve dolayısıyla çocukluğu sufi yaşantısıyla biçimlenen Hayat Nur Artıran Hanımefendi, Sertârik Mesnevîhân Şefik Can Dede'nin rahle-i tedrisinden geçmiş bir insan güzeli. Mürşidinin hayattayken birçok kez tekrarladığı vazifesini, yani Mesnevî sohbetlerini, yalnız ülkemizde değil dünyanın farklı coğrafyalarında da gerçekleştiriyor. Mevlânâ sultan, acizane yazdığımız bu yazının epigrafı olarak seçtiğimiz beytinde "Kimin gönlünde gizli bir derdi yoksa, yaşıyormuş gibi görünse de gönlü ve canı yoktur. Git, dert ara, çünkü dertsizlik, hiçbir şekilde dermanı olmayan bir derttir." diye buyuruyor. Hayat Nur Hanımefendi'nin kitaplarını (Aşk Bir Davaya Benzer: 2011, Aşk Terk Etmez: 2014) okuyanlar, katıldığı konferansları takip edenler, sohbetlerine kulak verenler hemen fark edebilirler ki o bu sözü şerh edercesine dertli gönülleri arıyor, buluyor ve onlarla hemhal, hemdert oluyor. Zira ibadetin, sevginin ve paylaşmanın sonu yok. İnsana hizmet; en güzel ibadet. İlahi aşk; en büyük sevgi. Tebessüm; en kıymetli paylaşım. O, yetiştiği iklimin ve mürşidinden aldığı manevi terbiyenin tecrübesiyle Mesnevî'nin içindeki incilerle kalbini parlatmaya talip olanları bir araya getiriyor. Tahûrâ, bu bir araya gelişlerin meyvelerinden biri.

Birbirinden kıymetli fikirlerin, tariflerin ve yorumların iç içe geçtiği Tahûrâ, evvela er kişi olmanın sırlarını fısıldayan bir kitap. Dolayısıyla irfanın ve ilmin sadece tek bir cinsiyete mahsus gibi görülüyor olmasının da gayet haklı biçimde karşısında duran bir kitap. Çalışma barizdir ki bu niyetle Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin muhterem valideleri Mümine Hatun’a, hazretin türbe-i şerifini yaptırma şerefine erişen Gürcü Hatun’a, XVII. Yüzyılın Kütahya Mevlevîhânesi Mesnevîhanlarından Kâmile Hanım ve Fâtıma Hanım’a, Afyonkarahisar Mevlevîhanesi postnişinlerinden Destinâ Hatun ve Güneş Hatun’a, kadın diye Galata Mevlevîhânesi’ne alınmadığı için kapıda gözyaşı döken Şair Leyla Hanım’a, İslâmiyet’i ve Mevlevîliğin Avrupa ve tüm dünyada daha yakından bilinmesine vesile olan Annemarie Schimmel ve Eva de Vitray-Meyerovitch’e, “Hakk’ın sonsuz kudret ve kuvvetini idrâk ederek O büyük ilâhi aşkın önünde kendi hiçliğini kabul edip, bu ledünni bilinç içinde yaşayan” Seniha Bedri Göknil’e ve Mevlevî yolunun tüm kadın hâdimeleriyle beraber Hayat Nur hocamızın muhterem validelerine ithaf edilmiş. Bu ithaf, diğer yüzlerce, binlerce kitapta gördüğümüz ithaf sayfalarının aksine bize çok şey anlatmalı. Neşet Baba, “Analar insan, biz insanoğlu” diyor. Hayat Nur hocamız irfan yolunda kadınların önemine şöyle işaret ediyor: “Dünyanın yarısı kadındır, diğer bir yarısını da kadınlar doğurmuştur. Gerçek olan şu ki; kadın ve aile toplumun merkezi konumundadır. Dolayısıyla aile ve sosyal hayattaki rolü oldukça büyüktür. Kadının yaratılışındaki en büyük sır olan yüksek ruhanî boyutunu hiçe sayan aile ve toplumların; dengeli, huzurlu ve mutlu bir yaşam içinde olmaları beklenemez. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, ‘kadının anne olması nedeniyle erkekten daha fazla sevgi, şefkat ve merhamet duyguları taşıdığını’ söyler. Çünkü yüce yaratıcı kulunun sevgi, şefkat ve merhamet içinde gelişmesini, büyütülmesini ister.”

Başkalarına merhem olmak, merhametli olmakla mümkündür. Hatta bunu, kendimize ve kendi değerlerimize gösterdiğimiz hassasiyet boyutunda da düşünmemiz lâzım. Bugün, psikoloji ilminin ‘öz saygı’, ‘öz şefkat’ olarak adlandırdığı kavramların tabiatında merhamet vardır. O merhamet de manevi terbiyenin özüdür. Bu öze ulaşmak için kabuktan sıyrılmak, tabiri caizse o kabuğu söküp atmak gerekir. Yine hocamızdan dinleyelim: “Mânâ, maddenin zıddı olup herhangi bir şeyin dış ve görsel olan somut tarafını değil, görünmeyen içsel anlamını, özünü, hakikatini ciddiye almak; tüm benliğimizle oraya doğru yönelmektir. Dünyayı değil dünyanın yaratıcısını, ölümlü bedeni değil onu ayakta tutan ruhu ciddiye almak, özellikle de dünya ile ukba arasında bir denge kurmaya çalışmaktır. Her türlü ibadetin dış, görünen, bilinen boyutu madde sayılır; mânâ ise o ibadetin bize kazandırdığı iyi ve güzel olan içsel, ruhî, kalbî bir değişimdir. Ankebût Sûresi 45’te: ‘Muhakkak ki, namaz, sizi hayasızlıktan ve kötülükten alıkoyar’ denilmiştir. Yer yüzünde milyonlarca namaz kılan insan var, kaç kişinin hâli âyete uygundur acaba?”

Fusûsu’l-hikem ve Mesnevî gibi birçok kıymeti ebedi olan eser şerh etmiş olan mutasavvıf, mûsikişinas ve bestekâr Ahmed Avni Konuk, “Hakk yolunun sâliklerine lazım olan şey hiçbir ferde nazar-ı hakaretle bakmamaktır.” der. Günümüzde dinin yaşanış biçiminde görülen sıkıntılardan belki de en büyüğünün başkalarını hor görmek olduğunu söyleyebiliriz. İbadetler ve kılık kıyafet, üstünlük duygusu oluşturuyor ve üstelik başkaları üzerinde hegemonya kurduruyor. Bu durum dinin derûnî boyutundan çok uzaklaşmış olduğumuzu gösteriyor. “Göğsünün içindekini gerçek gönül sanan kimse Hakk yolunda iki üç adım attı da her şey oldu bitti sandı. Aslında tesbih, seccade, tevbe, sofuluk, günahtan sakınma; bunların hepsi yolun başıdır. Hakk yolcusu aldandı da bunları varacağı yer sandı." diyor Mevlânâ sultan bir rubâîsinde. Kâlden hâle geçilmediği sürece gösteriş, hayatımızı dört bir yandan kuşatıyor. Bir tasavvuf yolunun saliki olanlarda bile başkalarını küçük gören davranışlara rastlıyoruz. “Edeble gelen lütufla gider” öğüdü, mezar girişlerinde sade bir levha değildir. Edeb, tasavvufun atardamarıdır. O damar kesildiği vakit gönülden Hakk’a giden yol zedelendiği gibi Hakk’tan gönüllere gelecek güzellikler de insanın nefsine uymasıyla paslanıyor, tozlanıyor, nihayet görünmez bir hâl alıyor. Yine bir rubâîsinde, “Ey gönül! Lafla dedikoduyla seni, bu aşk yoluna düşürmezler. Yokluk kapısından geçmeden sevgiliye kavuşamazsın. O'nun kuşlarının uçtuğu gökte kanat çırpmadan sana kol kanat vermezler." diyor Mevlânâ hazret. Hayat Nur hoca; kin, öfke, hırs, haset, gurur, kibir, şehvet gibi duyguların insan ruhunu bedbin, yorgun, hasta ve esir ettiğini söylüyor. Devamında insanın nedenlerle, niçinlerle, keşkelerle, eğerlerle geçen bir ömrü takip ederek manadan uzak, maddeye bağımlı bir hâle geçeceğine işaret ediyor. Günümüzde yoğun biçimde görülen depresyonun sebepleri arasında yer alan mutsuzluk, umutsuzluk ve tatminsizlik, kişilerden toplumlara sirayet ediyor. Hayat Nur hoca şöyle diyor: “Bunların tümü zikir, fikir, şükür, tevekkül ve kanaat eksiliğinden meydana gelir. Ruhun bu dünya ile ilgisi olmadığı için onu en iyi korumanın yolu kendi dünyasına ait bir yaşam tarzını tercih etmektir. Yani maneviyatı öncelemektir. Balığın su dışında yaşama şansı olmadığı gibi, ruh da kendi dünyasının dışına çıkarıldığı takdirde balık gibi çırpınır durur. Bu durum insana mutsuzluk, umutsuzluk, çaresizlik, kimsesizlik duygusu verir. İnsan mutlu olmak için her türlü maddi imkanlara sahiptir ama yine de aradığı huzur ve mutluluğa erişemez, çünkü arayışı bitmez. Sonu gelmez arzular, istekler içinde kaybolup gider.”

Tahûrâ’daki suallere verilen her cevapta Mesnevî’den, Dîvân-ı Kebîr’den ve nice ariften, bilgeden, veliden izler görüyoruz. Böylece bir kitap okurken kırk kitap okumuş kadar lezzet alıyor, bazı sayfalarda yerimizde duramıyor, başkalarıyla paylaşmak için notlar yazıyoruz. Tevhit ırmağının suyunu bütünüyle içmemize imkân yok, bu yüzden okuyoruz. Zira Tahûrâ gibi kitaplar, büyüklerin bizlere bıraktığı yadigarlar, susuzluğumuzu gidermek ve bize yol göstermek için bekliyor. Bunca okumanın önemli sebeplerinden biri de şudur: yakıt sağlamak. Dünya zordur, varlık ağırdır, insan ziyandadır. Ziyanın neresinden dönülse kârdır. İnsanın yeryüzündeki asli vazifesini hatırlaması noktasında okumanın yeri büyüktür. Sadece okumayla yol yürünmez, ama okumadan hiç yürünmez. Eğer öyle olsaydı bunca erler evliyalar bize eserlerini bırakmazlardı. Rızık yalnız içtiğimiz çorba, böldüğümüz ekmek, kazancımız, evimiz, arsamız, vasıtamız değildir. Bir rızk-ı manevi vardır ki ona doyulmaz. Horasanlı sûfiler bu hâli “Men lem yezuk, lem ya'rif” (Tadan bilir, tatmayan bilmez) sözüyle anlatmışlar. İstanbul sûfileri ise şöyle demişler: "Men lem yezuk, bilmez yazık."

Kusurları bize ait olan bu yazıyı, sevgili Hayat Nur hocamın şu enfes, bize bir ömür yakıt olmasını niyaz ettiğim şu sözleriyle bitirmek isterim: “Bütün yollar kapansa âşıkların yolu kapanmaz. O nurlu yollar hiçbir zaman karanlıkta kalmaz.”

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf
* Bu yazı daha evvel Söğüt dergisinin 11. sayısında yayınlanmıştır.

Kabustan uyanmak yahut yerini bulmak

Belki çok iyi bir işiniz vardır, belki çok paranız, belki herkesin imrenerek baktığı bir aileye sahipsinizdir, belki muhteşem bir dış görünüşe, belki dışarıdan sizi gören ne kadar mutlu olduğunuza şaşırıyordur. Belki siz bile kendinize çerçevenin dışından bir göz gibi baktığınızda ne kadar şanslı olduğunuzu düşünüyorsunuzdur ama içinizde bir yer, bir şeylerin yanlış gittiği fikrini fısıldıyordur kulağınıza. Belki her şey oynamanız gereken bir yalandır, belki de sadece olmanız gereken yerde değilsinizdir. Tüm aile salonda toparlanmış televizyon izleyip sohbet ederken siz koltukta uyuyakalmışsınızdır çocukken, bir kâbusun pençesindesinizdir, size bakan ne kadar da huzurla uyuduğunuzu söyleyip gülümsüyordur, oysa siz, belki bir rüyada kaçıp kovalamaca oynuyor, belki bir canavarla yüzleşiyorsunuzdur. Bir an önce uyanabilmek için dua ederken o sihirli kelimeler dökülüyordur annenizin ağzından; evladım, “kalk yerine yat”. İşte şimdi her şey tam da olması gerektiği gibi, öyle değil mi?

2021’in sonlarına yaklaşırken yeni öykü kitabı Kalk Yerine Yat ile okuyucunun karşısına çıkan Şermin Yaşar da kitabın içinde yer alan on iki öyküsü ile beraber, adeta şefkatli bir anne gibi yerine yatırıyor kahramanlarını. Bu kahramanların hepsi, Şermin Yaşar’ın daha önceki kitaplarında da olduğu gibi ailemizden, komşularımızdan biri ya da sokakta yürürken yanımızdan geçen bir adam, bir kadın olabilir hissiyatına sebep oluyor. Yerlerinde olmadığı için belki beli tutulmuş, belki boynu ağrımış, belki yüreği sıkışmış, belki zihni bulanmış ancak her seferinde bir arafta kalmış tüm kahramanlar bir şekilde yerini buluyor öykülerde. En azından, anlatıcı bunun için çabalıyor. Kitaptaki öykülerin yarısında kahramanlar yerini buldu, tamam diyebiliyoruz ancak on iki öykünün bir diğer yarısı kekremsi bir tat bırakıyor ağzımızda. Bu öykülerdeki kahramanlar tam olarak kurtuluşa ermiş değil. Öte yandan yine de bir kâbustan uyanıyorlar, uyku sersemi olsalar da en azından uyanmayı başardılar diyebiliyoruz onlar için de. Haliyle okuyucu olarak öykülerin tamamının son cümlelerini okuduğunuzda bir tamamlanmışlık duygusu ile rahatlama yaşıyorsunuz. Bu rahatlamanın en büyük sebeplerinden biri de yazarın bu sefer bazı öykülerinde başrol verdiği anti kahramanlar.

Kalk Yerine Yat kitabında, anlatıcı kimleri uyuyakaldığı rahatsız koltuklardan kaldırıp da kuş tüyü yataklarına yatırmaya gayret ediyor, kısaca değinelim. Kendine çocukken yapılmış ve bir ömür içini yiyen haksızlıkla yaşamak zorunda kalmış Besim Usta’nın ömrünün yetişkinlik yıllarında almayı başardığı zekice kurgulanmış intikamını, hayatında küçük yaşlardan itibaren yaşadığı tüm tersliklerin müsebbibini ismi olarak gören Cevriye Teyze’nin ellisinden sonra adını değiştirerek sahiden de feraha kavuşmasını, bir kış günü soğuktan titrerken maddi koşullarıyla asla alamayacağı bir paltonun sevdasına tutulan Sevgi’yi ve yaşadığı ikilemin çocukluğuna dayanan sebeplerini, kocası tarafından el üstünde tutulan Ayla Hanım’ı ve kızının kendi izin vermediği için geç de olsa kavuştuğu aşkını, bu vesile ile Ayla Hanım’ın büyük bir dertten kurtuluşunu, çocukluğundan itibaren sahip olduğu bir hastalık nedeniyle gürültüye dayanamayan Nasuh’un kendi sessizliğini bulmasını ve en önemlisi kendisini de ailesini de affedişini, dokuz defa evlenmiş ve boşanmış Rosetta’nın ve menajeri(!) Arif’in yaptıkları işe başlama sebebi olan kalp ağrılarını ve aynı işin o ağrıları nihayetinde dindirişini okurken çok açık bir şekilde öncesinde bahsettiğim o tamamlanmışlık duygusu sarıyor sizi.

Öte yandan geçmişin kağıt toplayıcısı, bugünün zengin patronu Selim’i ve onun iç dünyasından zerrece haberi olmayan ailesini, kiracısını adeta bir köleye çeviren Neriman Hanım’ı, yıllarca emek verdiği işinden emekli olunca hem evine sığamayan hem de kendini kenara atılmış hisseden Değerli Emekliler Derneği kurucu başkanı Süleyman Bey’i, sürekli şikayetleri için çevresinde dokunduğu herkesi telefonları ile taciz eden Cemile Hanım’ı, otorite sevdasının peşinden koşarken bu yolda ailesinde eşi ve kızı dahil, herkesi tek tek kaybeden albay kızı Habibe’yi, orta refüjde gül budayan, genç yaşta önce kardeşine sonra kendi çocuklarına annelik eden Seher’le kız kardeşinin hikâyelerini de okuyor ve bu kahramanların ya da bir şekilde olumsuz anlamda etkiledikleri çevrelerinin de uyanmalarını ve yerlerini bulmalarını diliyoruz.

Sanki hemen komşu sokağımızda yaşam mücadelesi veren, ekseriyetle kimsenin de farkında olmadığı insanlarımızı gerçekçi bir şekilde, son derece samimi ve sade bir anlatımla karşımıza getiriyor, muhatabımız kılıyor Şermin Yaşar. Bunu yaparken de okuyucusuna sanki bir kahve içip sohbet ediyormuşuz gibi aynı anda hem ironiyi hem hüznü çok başarılı bir şekilde aktarıyor.

Feyza Gönüler

twitter.com/FeyzaGonuler

Görünen köy kılavuz ister

“Ben, Nürnbergli Albrecht Dürer, 28 yaşında kendi kendimi yarattım.” [1]

“Artık sen ona benzeyeceksin.” [2]

Aslında bu yazıya başlık olarak ‘Algı Her Şeydir’ kullanılabilirdi. Fakat insanın bir şeye ne kadar çok maruz kalırsa o kadar olağanlaştırdığı gerçeği beni bundan alıkoydu. Kuramsal açıdan iletişim (kullanımlar ve doyumlar [3]) ve psikoloji (sistematik duyarsızlaşma [4]) çalışmalarında etkinin maruz kalmayla ters orantılı sonuçlandığına dair yaklaşımlar mevcut. Bir başka deyişle, nicelik arttığında etki de artar düz mantığı her zaman aynı şekilde işlemiyor. Sosyal bilimlerin birçok dalında olduğu gibi, iletişim çalışmalarının da ortaya koyduğu bu gerçek konumuzla doğrudan ilişkili. En basit hâliyle, savaş ve benzeri olayların dehşetli yüzü bir görüntü hâline getirilip -artık zaman değil- an-aşırı sunulduğunda sıradanlaşıyor, olağanlaşıyor. Parçalanmış bedenleri görmek, görüntülemek vaka-i adiyeden. Başlıktan da anlaşılacağı üzere yazının konusu görüntü, görsellik: Görsel olanın, görünenin, görüntünün, imajın insan zihnindeki, muhayyilesindeki, tasavvurundaki etkisi ve gerek düşünce gerekse eylem olarak insanın karakterine ve hayatına yansıması şeklinde özetleyebiliriz.

Konu görsellik ve onun teorik-pratik uzamı olunca, her şeyden önce insan zihnine etkisinin farkında olmak gerekiyor. Görselin bu etkisini kabaca bilgi edinimi ve algı oluşumu şeklinde ikiye ayırabiliriz. İnsan her iki süreci farkında olarak veya olmayarak yaşıyor, deneyimliyor ve zihinsel süreçlerden geçirerek hayatına yansıtıyor. Bu alandaki araştırma verileri meselenin önemini vurgular nitelikte. Araştırmalara göre insan bilinçli şekilde öğrendiklerinin ya da farkında olmadan zihninde yer edenlerin %75-80’i görme aracılığıyla oluşuyor [5]. Duyma ve okumanın (ve varsa diğerlerinin) oranı görsel bilgi edinimi ve algı oluşumunun yanına bile yaklaşamıyor. Buraya kadar fıtri bir gerçeklik, yani varoluşu gereği her insanda bulunan bir özellik soz konusu. Görsel olan herhangi bir farklılığa takılmadan tüm insanlığı etkiliyor. Diğer yandan meselenin en kritik yeri de bu aşamada başlıyor.

Batı düşüncesinin ürettiği modernite tüm dünyayı etkisi altına aldığından beri sadece hayatın pratize olmuş hâlini değil, teoride kalan tarafını da düzenlemiş bulunuyor. Modern paradigma tohumlarını zihinlerimizde ekmiş durumda ve istesek de istemesek de yeşeren şey Batı’ya dönüyor yönünü. Doğal olarak bizim de yönümüzü oraya döndürüyor. Artık kendi değerlerine sahip olmak, yerel olmak, otantik olmak, muhafazakâr olmak, dindar olmak, mütedeyyin olmak çok da fark etmiyor. Modern paradigma bu kimlikleri ve tezahürlerini bir şekilde dönüştürüyor, kendine benzetiyor.

Tüm bunların yanında bugünün neredeyse tek yaşam alanı olan sanal dünyada görselin gücü eskisinden çok daha etkili, çok daha ileri boyutta tesir ediyor hayata. Bir kısmımız bu durumun farkında da olsak yapılabileceğimiz şey çok az. Bugün Batı dışı toplumlar kendilerini Batı’nın tanımladığı gibi tanımlıyor. Bu bir kabulleniş değil, açıkça yenilgi. Artık havsala işgal altında ve bu durumdan azade bir muhayyile ne yazık ki yok. Batı düşüncesi teorik gücünü görselin etkisiyle birleştirerek düşüncelerimizi inşa ediyor, hayatımızı düzenliyor, dönüştürüyor. İçinde olduğumuz bu durumun farkında olan ve görsel olana ayrı bir önem atfeden Dursun Çiçek, Fotoğrafın Ötesi’nde bu meseleyi irdeliyor. Muhit Kitap etiketiyle neşredilen iki yüz elli beş sayfalık eserde aynı konu etrafında gezinen yirmi iki deneme yer alıyor. Kitabın sonunda yer alan Okuma Önerileri’ni içeriğe etkisi ve katkısı nedeniyle bibliyografya olarak da düşünebiliriz.

Dursun Çiçek daha kitabın en başından ‘fotoğraf nedir’ diye sorarak onun ortaya çıktığı yer olan Batı ile ilişkisini irdeliyor. Tarihsel bir perspektiften fotoğrafın ne işe yaradığı, onunla ne yapıldığı, arka planında ne olduğu üzerine felsefi değerlendirmelerde bulunuyor. Fotoğrafın Batı’nın zihin dünyasıyla olan ilişkine yönelik verdiği cevap bazı şeyleri erkenden açığa çıkarıyor. Bununla birlikte fotoğrafı çekenin karakteri, düşüncesi, inancı, bakma biçimi, kültürü, ideolojisi, duygu durumunun fotoğrafa yansıdığını belirtiyor. Yazarın yaptığı değerlendirmelerden modern anlamıyla fotoğrafın Batı’nın zihin dünyasından ayrı düşünülemeyeceğini anlıyoruz. Zira hem fotoğrafı icat eden ve hem de fotoğrafçıyı yetiştiren orası.

Modern Batı düşüncesinin en temel özelliklerinden biri olan kural koyma, tanımlama, sınırlandırma ve çerçevelemeye yönelik işleyişi burada da karşımıza çıkıyor. Aristoteles’in (MÖ 384-322) fizik-metafizik tasnifi bugünün dünyasının aksi mümkün olmayan kategorizeleştirme vasfını oluşturuyor. Bugün söz konusu kategorizeleştirme eşyayı herhangi bir aşkın güce veya ilkesel kurala bağlı kalmadan kendi keyfiyeti içinde istediği yere yerleştirip, istediği gibi çıkarabiliyor. Dursun Çiçek bu durumu kitabın konusu içine taşıyarak ‘modern fotoğrafçılık gösterilmek istenen dışındakini ‘kadraj’ın dışında tutar’ şeklinde özetliyor. Çiçek, denemelerin hemen hemen hepsini bu anlam dünyası içinde şekillendirerek görüntünün modernitede geçirdiği aşamalar üzerinden total bir modernleşme sürecinin okumayı deniyor. Oldukça yoğun felsefi atıflar ve yorumlamalarla bu okumayı kotardığını söyleyebiliriz.

Müellif sık sık Rönesans, Reform Hareketleri, Aydınlanma dönemleri sonrasında ortaya çıkan rasyonalist-pozitivist (akılcı-bilimci) anlayışın arka planını irdeleyerek modern düşüncenin/hayatın gelişim ya da değişim aşamaları üzerinde duruyor. Buradaki gelişim ya da değişim, geleneksel anlayışta aşkın olan Tanrı düşüncesi veya inancının modernite ile ortadan kaldırılarak yerine her şeyin ölçütü olarak insanın, insan aklının koyulmasıyla başlıyor. Bu aşamada, akılcı paradigma Kilise’nin temsilcisi olduğu ve bir anlamda Tanrısal aşkınlık içeren mistisizme karşı kendi mistik anlayışını konumlandırıyor. Kısacası akılcı ve bilimci modern düşünce kendi ritüellerini ve metafiziğini oluşturarak bir anlamda dine dönüşüyor ve uygulamalarını adeta kutsallaştırıyor. Süreç sonunda bugünün dünyasını şekillendiren, düzenleyen, etkisi altında tutan anlayışın arka planını buradaki felsefi içerik oluşturuyor.

Dursun Çiçek bu çok katmanlı metnin içinde Batı düşüncesi içinde köşe taşı diyebileceğimiz filozofları ismen anmanın yanında modern paradigmaya yaptıkları düşünsel katkıları yerleştiriyor. Felsefi temelde oluşturulan bu düşünce insanın algı ve anlayışını da inşa ediyor. Bugün hayatımızı her açıdan işgal eden ve düzenleyen görsellik olgusunun bu inşanın ekseninde geçirdiği aşamaları irdeliyor. Diğer yandan görsel’in insan hayatındaki derin etkisi Rönesans, Reform Hareketleri ile başlayıp Aydınlanma ve nihayetinde modern dönemdeki etkin seviyesine ulaşmıyor elbette. Konunun arka planında antik döneme kadar uzanan bir etkileşim söz konusu. Rönesans ile başlayan süreçte görsel’in formu (kutsal olandan seküler olana doğru) değişerek günlük hayatın içine katılıyor. Dolayısıyla her ne kadar öncesi olsa da esas olarak Rönesans, Reform Hareketleri ile başlayıp Aydınlanma ile doruğa ulaşan modern düşüncenin ortaya çıkardığı yeni bilgi sistematiği ve bilme yöntemlerinin kullanılmasıyla değişen algılayış, anlayış, yorumlayış biçimleri görsel alanı da etkiliyor. Çiçek, bu noktada kitabın ana konusu açısından önemli bir detaya değiniyor: Süreç, içindeki felsefi açılımlarla beslenen yeni bir sanat anlayışını (modern sanat) ortaya çıkarıyor. Tıpkı modern felsefede olduğu gibi modern sanatta da aşkın olan Tanrı yerine içkin olan insan merkeze yerleştiriliyor. Yalnız burada insanın bu sürecin gerçekten öznesi olup olmadığı ayrı bir tartışma konusu diyebiliriz. Zira müellifin de dediği gibi özne olarak tanımlanan insan nesne olmaktan kurtulamıyor. Yazarın bu kapsamlı çabası aynı zamanda ortaya attığı görüş için de bir temellendirme ve gerekçelendirme işlevi görüyor.

Kitaptaki denemelerde karşılaştığımız en önemli detaylardan birisi, fotoğraf özelinde görsel olanın hakikat ve gerçek ile ilişkisinin ne olduğu. Çiçek, Batı düşüncesi içinde eleştirel yaklaşan filozof ve entelektüellerden örnekler vererek modern paradigmanın gerçeği yansıtmayan yönünün fotoğrafa da sirayet ettiğini göstermeye çalışıyor. Yapılan felsefi değerlendirmeler en başından bir kurgu olan fotoğraf çekiminin hakikate gelemeden gerçeği bozduğunu, kendine yeni bir gerçeklik ürettiğini ortaya koyuyor ve fotoğrafın görünen (gerçekte var olan) ve gösterilen (görüntü olan) arasında neye tekabül ettiği üzerine uzun uzun tartışıyor. Yazarın anlatmaya çalıştığı çerçevenin temel dinamiklerinden biri görüntü-görünen ayrımı olduğu görülüyor. Bu bağlamda modernitenin ortaya çıkardığı görüntü anlayışı insan merkezli, tekçi, dayatmacı, mutlaklaştırıcı iken gelenekte var olan görünen olgusunun çoklu perspektife sahiptir, dayatmacı ve insan merkezli değildir. Buradaki bilinçli çalışmanın toplumu yönlendirme ve şekillendirme konusunda önemli bir işleve sahip olduğunu söyleyebiliriz. Bu çıkarımı destekleyen ve kitapta sık sık yer verilen temel düşüncelerden biri, fotoğrafın yalnızca fotoğraf olmadığı. Zira görme biçimini düzenleyen felsefe yaşama biçimini de düzenleme özelliğine sahip. Bu bağlamda Dursun Çiçek fotoğrafın hakikat ile ilişkisinin koptuğunu söylemenin ötesine geçerek, onun kendi gerçekliğinden de azade olduğunu ifade ediyor. Gerçek olandan bir iz olma özelliğinden soyutlanan fotoğraf anlayışındaki bu durumu ‘temsilin mutlaklaştırılması’ şeklinde özetliyor. Bütün bunların sonucunda ortaya çıkan görüntü oldukça ilginç. Fotoğraf meselesi meşhur ‘tavşanın suyunun suyu’ fıkrasındaki duruma dönüşüyor. Hakikatten koparak, gerçek olanı kendi gerçekliği çerçevesinde yansıtan görsel unsur muhatabının kendi gerçekliği içinde bambaşka bir şey oluyor.

Görsel olanın seyri modernite ile akıl ve bilim tarafından düzenlenen bir ‘resim’ olma özelliği teknik ve teknolojinin gelişimiyle mekanikleşerek yeni bir boyut kazanıyor. Önce fotoğraf ve ardından sinemaya dönüşen görsel unsur yoluna artık daha güçlü devam ediyor. Bugüne geldiğimizde dijitalleşen görselliğin etkisi, zaten aşkın olandan soyutlanmış hayatı bir kez daha içkin olanın daha da içine gömüyor. Daha önemlisi, insanın, o olmadan var olamayacağı yanılmasasına kapılmasına yol açıyor. Bu yanılsama sonucu var olma dürtüsüyle hareket eden insan gerçeklikten koparak eşyaya olduğu gibi kendine de yabancılaşıyor.

Kitapta sıklıkla değinilen konulardan bir diğeri görsellik ile tüketim ilişkisi. Bugün için görselliğin en önemli etkilerinden birisi de kapitalist yapının bir aracı olarak tüketimi, tüketim kültürünü tetiklemesi diyebiliriz. Dijital dünya makineleşmenin bir uzamı olarak hayatı şova dönüştürüyor. Sanal ortamdaki şovmen bir yandan üretirken diğer yandan da ürettiğinden fazlasını tüketiyor. Sanal dünyadaki tüketime yeniden üretilmesi söz konusu olmayan mahremiyet de dâhil. İşin ilginci, geleneksel ve gerçek dünyada izleniyor olmak rahatsızlık verirken, gösteri toplumuna dönüşen sanal dünyada izlenmiyor olmak sorun oluyor. Zira görüntünün egemenliği gösteriyi zorunlu kılıyor. Gösterinin olduğu yerde gösteren vardır ve onun asıl işlevi teşhirdir. Teşhir ise çift yönlüdür. Görülme arzusunun yanında görme arzusu da gelişir. Sonuç itibarıyla ortaya tümüyle pornografi diyebileceğimiz teşhircilik ve röntgencilik çıkmış oluyor. Burada hakikati perdeleyen sadece yanılsamaya neden olan sanal görsellik değil, aynı zamanda görsel kirlilik de gerçeğin üzerini örtüyor. Çok fazla görüntü yanılsamaya neden oluyor ve insan gördüğü şeyden ya emin olamıyor ya da duyarsızlaşıyor.

Yazar, eserin amacı niteliğinde modernitenin insan için taşıdığı olumsuzlukları içeren görsellik olgusuna karşı İslami bir bakış açısıyla oluşturulmuş yeni bir görme biçiminin oluşturulup oluşturulamayacağını sorguluyor. Bunun her şeyden önce insanlık için bir gereklilik olduğunu vurguluyor ve önerisini İslami düşünce içinde var olan kavramlarla destekliyor. Yazarın burada dikkat çektiği en önemli detay, görsellik konusunda İslami literatürün çok katmanlı bir varlığa sahip olduğu. Zira, kısıtlı bir görme çerçevesi çizen mevcut kavram listesi, yazarın aktardığı kavramların yanında sönük kalıyor. Diğer yandan bu çok katmanlı tasnifi, yeni bir görme biçimini oluşturmanın ötesinde zaten var olan bir yaşama biçiminin de ‘göstergesi’ olarak değerlendirebiliriz. Fakat yazar gerçekçiliği elden bırakmayarak bu değişimin nostaljik-romantik geleneksel düşünceye dönüşle olamayacağının altını çiziyor.

Fotoğrafın Ötesi çok katmanlı bir metin olarak sadece görselin analizini yapmıyor. Aynı zamanda bir modernite ve modernleşme eleştirisi yaparak alternatif bir düşüncenin, muhayyilenin, eylemin imkânını arıyor. Görüntünün hem müteal (aşkın) hem de dünyevi tarafını (fiziki gerçekliğini) bir arada görebilen dengeli bir bakışa ve/veya anlayışa ihtiyaç duyulduğunu belirtiyor. Batılı muhayyilenin aşkın olandan soyutlanmış, tek taraflı, akılcılık ve bilimcilik ile dizayn edilmiş bir perspektife dayalı görme biçimi yerine aşkın olanı içeren, dengeli, itidalli ve eşyayı kuşatan bir görme biçimidir bu. Tüm bunların yanında görsel olanın, görüntünün, fotoğrafın inanç, ahlak, etik, şehir, doğa, tüketim, aile, iletişim, toplum, iktidar ve ekonomi gibi birçok kavram ile ilişkisini de irdeliyor. Kitabın tamamındaki en önemli vurgulardan biri, postmodernitenin aslında modernitenin devamı olduğu yönündeki kanaat diyebiliriz. Yazara göre postmodernite modernitenin bitişi değil, modernitenin ortaya çıkardığı krize modern aklın yeni bir çözüm arayışından ibaret. Diğer bir deyişle, modernitenin kendini yenilemesi, yeni bir aşamaya geçmesi olan “postmodernite, modernitenin simüle olmuş hâlidir.” Buradan mülhem, bugünün dünyası kesinlikle moderniteden bağımsız bir atmosfere sahip değil. Aksine, hayatı şekillendiren paradigmanın tümüyle moderniteye ait olduğunu söyleyebiliriz.

Dursun Çiçek, birçok yerde görme biçiminin modernite öncesi ve sonrası değişimine dikkat çekiyor. Görme olgusunun tarihsel süreçteki farklılıkları sebep ve sonuçlarıyla açıklamaya çalışıyor. Metinde dikkat çekilen sürecin dünyanın içinden geçtiği paradigmal değişimle doğru orantılı oluştuğunu görüyoruz. Bu bağlamda Batı düşüncesinin akılcı-materyalist yönü varlıkta olduğu gibi görünenin de metafizik uzamını yok ettiğinden metafizik uzamından soyutlanan görünen, görüntüye dönüşüyor. Oysa İslam düşüncesinde görünen temsil ettiği şeyden bağımsız değildir ve bu yüzden ne sanallık ne de mutlaklık izafe edilebilir. Her şeyden önce İslam’a göre bakma/bakış sırf görmeyle alakalı değildir. Bilme ve şahitlik ile yakından ilişkilidir. Bu sebeple Müslüman kendi değeriyle bir görme biçimi oluşturmalıdır. Metnin satır aralarında Müslüman bireyin nasıl bakması gerektiğine dair müellifun görüşleriyle karşılaşıyor okur. Örneğin ‘Batı düşünce dünyasına dâhil olmayan birinin fotoğrafı kullanmasının yolu olabilir mi’sorusunun cevabı aranıyor. Moderniteden kaçış olmadığına göre, tüm cihetleriyle görüntü ve görsel olgularını modernitenin özelliklerinin içkin olduğu şeklinin dışında ele alabilmek zor gözüküyor. Daha önemlisi, verilen cevaplar hayatın içine aktarabilir mi sorusunun teoride yanıtı olsa da pratikte muğlak olduğunu kabul etmeliyiz. Zaten Dursun Çiçek de eğer “bir hafıza, ortak bir dil, hayat nizamı ve dünya tasavvuru yoksa bu mümkün degildir” diyor. Ona göre Batı’da ortaya çıkmış ve Batı düşüncesine eleştirel yaklaşan görüşleri araçsallaştırarak kendi değerlerimize, ahlaki anlayışımıza, ortak dil ve hafızamıza, dünya görüşümüze ve bu unsurların çerçevesini çizen hayat nizamına uyumlu bir anlayış geliştirilmelidir. Dursun Çiçek anlattıklarının hülasası olarak çok daha zor olanı öneriyor ve “düşünmek yalnızca kavramlara bağlı kalarak yapılan zihinsel bir uğraş mıdır, görmeye dayalı alternatif bir düşünme biçimi oluşturulabilir mi” diye soruyor. Henüz tam anlamıyla çözümleyemediğimiz için etkilerinden kurtulamadığımız Batı tarzı görme biçiminden yakamızı kurtatıp bize özgü görme biçimini inşa ederek yeni bir düşünme biçiminin zeminini oluşturabilir miyiz? Bu ‘hakikaten’ mümkün mü diye sormadan/düşünmeden edemiyor insan.

Fotoğrafın Ötesi öğreticiliğinin yanında üzerinde ciddi anlamda düşünmemiz gereken tek bir konuyu değil, birbiriyle bağlantılı birçok konuyu bir araya getiren analitik bir çalışma. Oldukça istifade ettiğim bir gerçek fakat elbette doğal olarak şerh düştüğüm ve eleştirdiğim kısımları bulunuyor. Daha spesifik olanlar bir yana, kitabın genelinde gördüğüm birkaç örneği baraya aktarmak isterim. Bunlardan biri, yazarın (hikmet kısmını ayrı değerlendirmek kaydıyla) hikmet ve irfan geleneği adıyla kişiye özel olan tasavvufi/sufi anlayışı genele teşmil edilerek ‘mutlaklaştırmaya’ çalışması. Oysa kitapta Batı düşüncesine yapılan en temel eleştiri konularından birisi mutlaklaştırma olarak karşımıza çıkıyor. Yine aynı anlayışın bir uzantısı olarak ‘varlığı birleme’ çabasının sözü edilen sorunları çözmeyeceği gibi bugünkü durumumuzun nedenlerinden biri olduğunu düşünüyorum. Bu bağlamda kitapta yer alan irfani gelenek konusundaki tevile kaçan yorumları aşırı (aşırı-yorum) bulduğumu söylemeliyim. Kitabın genelinde yer aldığı için dikkat çekmek istediğim bir diğer konu ise denemelerde çok fazla tekrar bulunuyor olması. Müellif her ne kadar farkında olduğu bu durumun anlamaya katkı sağlayacağını söylese konuya vâkıf ya da metnin takipçisi okur için yorucu olabiliyor. Bir yerden sonra aynı yeri okuyorsunuz hissi oluşuyor.

Son söz olarak, Dursun Çiçek’in fotoğrafçılık konusundaki ustalığının hakkını en başta vermemiz gerekir. Kendisi bu toplumda fotoğrafçılık ile ilgili söz söyleyecek dikkate değer kişilerden birisi. Bununla birlikte, kitapta yapmaya çalıştığı şeyin sınırları zorladığını da kabul etmeliyiz. ‘Görsellik’ (bakma, görme, gürünen, görüntü, imaj) üzerinden moderniteyi, modern düşünce ve yaşam biçimini anlamaya ve açıklamaya çalışmak bizim zihin coğrafyamızda oldukça zorlayıcı bir çaba. Yukarıda da değindiğim gibi, Dursun Çiçek bu zorlayıcı çabayla yetinmeyerek ötesine göz kırpıyor. Bize has bir görme biçimi felsefesine işaret eden bu özgün çabayı takdir etmekle kalmayarak, alanla ilgilenen muhatabın müteşekkir olması gerektiği kanaatindeyim. Zira artık görünen köy kılavuz istiyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

[1] Albrecht Dürer’nin (1471-1528) otoportresine düştüğü not.
[2] Pablo Picasso (1881-1973) Amerikalı ressam, yazar, şair Gertrude Stein’in (1874-1946) portresini yaptığında, Stein portrenin kendine benzemediğini söyleyince Picasso bu cevabı vermiştir.
[3] Erkan Yüksel vd., İletişim Kuramları. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2013, s. 96.
[4] Rasim Bakırcıoğlu, Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Anı Yayıcılık, 2012, s. 53.
[5] Ahmet Şerif İzgören, Dikkat Vücudumuz Konuşuyor. Ankara: Elma Yayınevi, 2010, s. 19-21.