Türkiye’de misyonerlik faaliyetleri

Türkiye İçin Sırada Ne Var? Bir kitap için oldukça kışkırtıcı bir isim. Yalnız, kışkırtıcılığı bir yana; Tanzimat’tan beri güncelliğini hiç kaybetmeyen durumu özetlemesi açısından manidar. Öncesi olsa da özellikle Tanzimat’ın ilanıyla birlikte büyük bir ivme kazanan Osmanlı üzerindeki Batı etkisini iyi analiz etmek gerekiyor. Kitabın satır aralarındaki detaylardan bu etkinin izleri açıkça fark ediliyor. İmparatorluk toprakları içinde yaşayan Hıristiyanların haklarını koruma bahanesiyle Osmanlı devletine yapılan siyasi baskıların yanında toplumsal çalışmalarla nasıl bir dönüşümün planlandığı görülebiliyor.

Mahya Yayıncılık kalitesiyle kısa süre önce yayınlanan Türkiye İçin Sırada Ne Var?’ın konusu Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde maruz kaldığı misyonerlik faaliyetleri. Osman Nuriler’in çevirisini yaptığı kitap yüz altmış sekiz sayfadan oluşuyor. Çalışmanın içeriğini en kısa hâliyle ‘misyonerlik faaliyetlerine yönelik nelerin yapıldığı ve yapılması gerekenlerin neler olduğu’ şeklinde özetleyebiliriz. Kitabın yazarı aileden ‘radikal’ dindar olan ve teoloji eğitimi alan David Brewer Eddy, Amerika merkezli misyonerlik kuruluşlarından Yabancı Misyon Temsilcileri Teşkilatı’nda (American Board) genel sekreterlik yapmış bir akademisyendir. Amerika’da yayınlanma tarihi 1913.

Yazar, "Türkiye İçin Sırada Ne Var?"ı üç kısma ayırmış. İlk kısımda İslam’la ilgili yanlış ve Müslümanlarla ilgili yanlı biçimde aktarılan kısa bilgiler yar alıyor. İmparatorluk içindeki farklı milletlerin karakteristik özelliklerine değinilerek bu milletlerin Türklere karşı desteklenmesi gerektiğini belirtiliyor. Eddy, Doğulu toplumların karakteristik özellikleri ve inançlarının analizini yaptıktan sonra misyonerlik faaliyetlerine tarihsel bir bakış atarak hareket yöntemine geçiyor. İslam coğrafyasında etkili olabilmek için dikkat edilmesi ve yapılması gerekenleri sıralıyor. Bu aşamada misyonerliğin yapıldığı alanları görebiliyoruz. Başta eğitsel olmak üzere tıbbi, kültürel ve ekonomik misyonerliğin önemi vurgulanıyor. Sık sık önceki misyonerlerin çalışmalarına değinen yazar aşılan zorluklara ve gelinen noktaya dikkat çekiyor. Çalışmaların istenen başarıya ulaşması için daha çok inanç, istek ve çaba gerektiğini, özellikle gençlere ve kadınlara yönelik çalışmaların arttırılmasının zorunlu olduğunu belirtiyor. Misyonerlerin Anadolu’da açtığı eğitim kurumlarının çoğunun kız koleji olması teşkilatın stratejisini ele veriyor. O dönem misyonerlerin girişimiyle açılan okulların bir bölümünün günümüzde faal olduğunu görüyoruz. Buradan hareketle başarılı bir çalışma gerçekleştirildiğini söyleyebiliriz. Üçüncü kısımda, kitapta anlatılanlardan hareketle misyonerlik faaliyetlerinde kullanılmak üzere bir program yer vermiş yazar. Özet olarak neyin nasıl yapılacağını anlatıyor.

Esere ayrıcalık kazandıran iki özelliği var. İlki, 1900’lerde Osmanlı coğrafyasında görev yapan misyonerlerin hazırladığı raporlardan hareketle oluşturulan bir kitap olması. Bu açıdan teoriden öte pratize edilen çalışmalar hakkında oldukça detaylı bilgiler yer alıyor. Hayatlarını misyonerliğe adamış çok sayıda kadın ve erkek misyonerin ismen yer aldığı metinde yapılan çalışmaların istatistiki kayıtlarının tutulmuş olması meseleye yaklaşımın ciddiyetini gösteriyor. İkinci özellik ise Müslümanlara yönelik misyonerlik faaliyetlerinin Amerikan toplumuna anlatan bir ‘rehber’ kitap olması. Bu yolla bir yandan faaliyetler hakkında bilgi verilirken bir yandan da yeni katılanlar ve müstakbel misyoner adayları için yol haritası belirleniyor. Sonuç itibariyle misyonerlik faaliyetlerinin kamuoyuna yönelik propagandası yapılarak teşkilata maddi-manevi destek sağlanması amaçlanıyor. Kitapta dikkat çeken en önemli şeylerden biri misyonerlerin iyi eğitimli ve son derece donanımlı oldukları. Eğitmen olarak alanlarına vakıf, birkaç dil bilen bu insanlar coğrafya hakkında geniş bilgiye sahiptir.

"Türkiye İçin Sırada Ne Var?" birkaç yıl önce okuduğum benzer bir çalışmayı hatırlattı. 1800’lerin başında Bağdat’a gönderilen bir Fransız subayın raporlarının kitaplaştırılmış hâli olan Vehhabilerin Ortaya Çıkışı adlı kitapta da "Türkiye İçin Sırada Ne Var?"daki oryantalist bakış açısının bir benzeri bulunuyor. Fransız subayın raporlarının 1900’lerde kitaplaştırıldığı göz önüne alınırsa Batılı devletlerin İslam coğrafyasındaki faaliyetlerini bu dönem yoğunlaştırdığı anlaşılıyor. Müellifin Osmanlı topraklarının misyonerlik faaliyetleri için Batılı devletler tarafından parsellendiğini söylemesi de bunu doğruluyor. Farklı bölgelerin farklı ülkelerden gelen misyonerlerin sorumluluğuna verildiğini belirtiyor. Askeri raporlar yerine misyoner raporlarından oluşturulması Türkiye İçin Sırada Ne Var?’ı öne çıkaran bir özellik. Militarist anlayış yerine uygulamaya sokulan kültürel faaliyetlerin toplumu değiştirmede çok daha etkin olduğu anlaşılıyor. Yalnız her iki eserin de ‘masa başı’ tabir edilen çalışmalar olması bir başka benzerlik olarak göze çarpıyor. Zira birbirine yakın tarihlerde biri Fransa diğeri Amerika’daki çalışma ofislerinde hazırlanmıştır. Ayrıca her iki metindeki Batı merkezli üslup tipik oryantalist bakış açısını ziyadesiyle yansıtıyor.

Oryantalizm demişken, oryantalist çalışmaların tarihsel geçmişini dikkate alarak okumak meseleyi anlamak açısından fayda sağlayacaktır. Her ne kadar akademik disipline sahip oryantalist çalışmalar on dokuzuncu yüzyılda başlamış olsa da ilk oryantalist çalışmaların on ikinci yüzyıla kadar gittiği biliniyor. Dolayısıyla Batı’da İslam ve Araplarla ilgili literatürün ilk bin yılın başlarında oluşmaya başladığı görülüyor. Bu literatür, oryantalizm kavramını 1970’li yıllarda dünyanın gündemine sokan Edward Said’in (1935-2003) dikkat çektiği gibi ‘Batı’nın Doğu’ya olan epistemolojik üstünlüğünün ontolojik üstünlüğe dönüştürülmesi’ şeklinde açığa çıkıyor. Ötekileştiren, subjektif tanımlayan, aşağılayan üstenci yaklaşım yazarın bahsettiği sevgi diliyle uyuşmuyor. Din oryantalist çalışmalarda önemli bir konuma sahip. Kitapta da bunun yansımasını görüyoruz.

Kitapta ilginç bulduğum detayların birkaçını yazmadan geçemeyeceğim. ‘Osmanlı’ tabiri yerine ‘Türk’ kavramının seçen yazar Osmanlı devletiyle ilgili konuları Türk’e nispetle aktarıyor. Genel anlamda Doğulu milletlerin karakteristik özelliklerini olumsuz olarak yansıtıyor fakat özellikle Kürtler hakkında çok daha ileri giderek nahoş şeyler söylüyor. Müslümanların genelini ise cahil ve vahşi olarak nitelendiriyor.

Yazarın üstenci üslubundan bölgenin Müslüman olmayan toplulukları da nasibini alıyor. Örneğin Doğu kiliselerinin reforma ihtiyacı vardır ve Amerikan misyoner teşkilatları bunu sağlayacak güçtedir. Kitaptaki en ilginç detaylardan biri misyonerlik faaliyetlerinin Doğulu Hıristiyanları da kapsaması gerektiği düşüncesi. Yazara göre Rumlar ve Ermeniler her ne kadar Hıristiyan da olsa dinin aslına vakıf değillerdir. Dolayısıyla onlar da faaliyetlerin kapsamı içinde olmalıdır. Diğer yandan Amerikalı Hıristiyanların misyonerlik faaliyetlerine gereken desteği vermediğini söyleyen yazar, Batı’da da bazı sorunların görülmeye başladığını sözlerine ekliyor. Mesela yeni nesil öncekiler kadar dine meyilli olmadığı gibi yardım ve bağış konularında isteksizdir. Ayrıca ateizmi ve ahlaksızlığın artmasına zemin hazırlayan üniversiteler konusunda da harekete geçilmelidir.

Yazarın çoğu yerde spekülatif ve aşağılayıcı bir üslup seçtiği görülüyor. Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’nun büyük bölümünü Ermenistan olarak nitelendiriyor. Balkan milletlerinde Bulgarları diğerlerinden ayırarak olumsuzlamasının nedeninin misyonerlik faaliyetlerine izin verilmeyişi olduğunu anlıyoruz. Misyoner kuruluşlara mesafe bırakan yöneticilere hakaret ederken faaliyetlere izin veren yöneticileri övüyor. Sık sık dini literatürden alıntılar yaparak misyonerlere ve yaptıkları işlere kutsiyet atfediyor. Hıristiyanlığın yüceliğinden ve inananlarına yüklediği misyondan bahsediyor. Yazara göre İslam ilerlemekten, refah sağlamaktan ve medeniyet oluşturmaktan uzaktır. Batı ise bunlara sahip olmasını Hıristiyan oluşuna ve Hıristiyanlığa bağlı kalışına borçludur. Zaten Hıristiyanlık şimdiye kadar gittiği her yere iyilik ve sevgi götürmüştür. Teolojik kehanetlere olan inancını belirten yazar, Tanrı’nın Krallığı’nın Tanrı’nın kendilerine verdiği ‘yeminli sözü’ olduğunu söylüyor. Hatta Yahudilerin kutsalı olagelen ‘Vadedilmiş Topraklar’ kehanetini de Hıristiyanlığa mal ediyor. Türkiye İçin Sırada Ne Var?, Evanjelist hareketin birkaç asır önceden bu coğrafyaya sızışı ve toplumları etkileyişini açığa çıkarıyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Uzaktaki yakınlar: Jung ve Hesse

"Doğaya yakın olduğunuzda Tanrı'nın sesini dinleyebilirsiniz."
- Hermann Hesse

"İnsanın ne olduğunu anlamak için kişi Doğa'yı izlemeli ve 'beklenmedik olanın önemi'ni kabul ederek tek başına kalmalıdır."
- Carl Gustav Jung

Bahse konu edeceğim kitabın adını ilk defa, merhum Engin Geçtan hocanın Hayat adlı kitabında okumuştum. Böyle bir kitabın varlığı bile şaşırtmıştı keza Jung en ilgi duyduğum psikiyatrken Hermann Hesse en sevdiğim yazarlardan biriydi. İkisini yan yana, üstelik mektuplarla ve fotoğraflarla takip etmek pek güzel olurdu diye düşünürken kitabın Türkçe baskısını bulamamıştım.

Geçtan hoca kitaptan çok ilginç bir paragrafı konuk etmişti Hayat'ta. Jung'un Hindularla ilgili şu sözlerini iktibas etmişti: "Doğadaki diğer varlıklar gibi insan da kendini ifade etme arayışı içindedir ve 'Benlik' bu bütünlüğe ulaşmanın düşü konumundadır. Hindular bu konuyu öteden beri bilgece işlemişlerdir."

Sonra Hermann Hesse'nin romanlarında ne yapmaya çalıştığını yeniden düşünmüştüm. Bozkırkurdu aslında kendisi değil miydi? Narziss ve Goldmund yine Hesse'nin anlamaya çalıştığı, belki de kendinden iki parça, iki karakter gibi duran kimseler olamaz mı? Demian, romanın anlatıcı olan Sinclair'den ne kadar bağımsız bir varlıktı? Siddhartha'nın Bozkırkurdu'yla olan ilişkisi nasıl anlamlandırılabilirdi? Derken Şili'li bir diplomat ve yazar Miguel Serrano'nun "Carl Gustav Jung ve Hermann Hesse: İki Dostun Hatıraları" kitabının Destek Yayınları tarafından neşredildiğini öğrenir öğrenmez gidip aldım ve öylesine bir sayfayı açtım. Şöyle diyordu Hesse: "Bazı insanlar hem Siddharta'yı hem de Bozkırkurdu'nu yazmış olabildiğimi anlayamazlar. Fakat onlar birbirini tamamlıyor; onlar, aralarında gidip geldiğimiz iki kutup..."

İşte aradığım tipte bir kitap. Sadece mektuplarla ilerlemeyen, düşünülmüş fikirlerin ve yazılmış metinlerin kökenine inen, Hesse ile Jung'u birbirine yakınlaştıran hassasiyetleri çok da didiklemeden ortaya döken, dilimize güzel çevrilmiş -Seza Özdemir'i tebrik etmeli- bir kitap. Bir tarafta Alman edebî romantizm geleneğinin Novalis, Hölderlin, Kleist ve Nietzsche'den sonraki büyük temsilcisi, Schopenhauer ve Goethe gibi Doğu düşüncesine çok sıcak iki efsanesinin sanki bir uzantısı olan, Mozart ve Bach notaları eşliğinde çalışan Hermann Hesse. Diğer tarafta ise egoyu bilinçaltından ayırma çabalarıyla, simgeler dünyasına hiç çekinmeden dalıp çıkmasıyla, arketip fikrinden mit ve efsaneleri yeniden yorumlama girişimleriyle psikoloji dünyasının bilgelerinden Carl Gustav Jung.

Hesse'nin yapıtlarıyla 1945'te tanışmış Serrano. İlk okuduğu eseri Demian olmuş. 1946'dan önce Almanya'nın dışında hiçbir yerde ünlü olmadığını söylüyor. Bir Meksikalı ressam, Boncuk Oyunu'nu okuduktan sonra oldukça etkilenmiş, bir resim yapmış ve bununla yetinmeyip Hesse'ye göndermiş. Serrano burada, böylesine hassas bir okurun kitap karşısındaki coşkusunun anlaşılabilir olduğunu şöyle açıklıyor: "Bugün bile bir kitabın ihtiyaçlarım için gerekli olduğunu düşünsem onu bulmak için dünyanın yarısını dolaşırım, bana özel bir şey sunmuş o birkaç yazara sonsuz hürmet ederim. Bu nedenle kitapların kendilerine verilmesini bekleyen, ne araştıran ne de hayranlık duyan, günümüzün ruhsuz gençliğini asla anlayamam. Ben bir kitap almak için yemek yemeden idare edebilirdim; kitapları ödünç almayı hiç sevmezdim, saatlerce onlarla yaşayabileyim diye onların tamamen benim olmalarını isterdim. İnsanların olduğu gibi, kitapların da kendilerine özgü kaderleri vardır. Onları bekleyen kişilere yönelip doğru anda onlara ulaşırlar. Yaşayan malzemeden yapılırlar ve yazarlarının ölümünden sonra da uzun süre karanlığa ışık tutmaya devam ederler."

Serrano'nun bu kitabıyla birlikte söz konusu duygularında ne kadar samimi olduğu anlaşılabilir. Zira okuduklarımızdan bir 'tanışıklık' olduğunu anlayabiliyoruz ama 'dostluk' çok daha derin, ciltlerle ifade edebilecek bir yazma girişimi olurdu muhtemelen. 1951'de İsviçre'ye doğru yola koyuluyor Serrano, amacı Hesse'ye ulaşmak. Evini buluyor, bahçenin girişine doğru yöneldiğinde kapının üstünde "Ziyaretçi giremez" yazısını görüyor. Devamında evin ön kapısında Çinçeden çeviri bir şiirle karşılaşıyor. Meng-Tse'ye (Mensiyüs, MÖ 371-289) ait bu şiir; ihtiyarlığa erişen ve üzerine düşenleri tamamlayan bir insanın artık huzurla yaşamayı hak ettiğini, kendiyle yüzleşmek için gerekli olan zamana kavuştuğunu, artık ziyaret edilmesine gerek olmadığını, yaşadığı evde sanki kimse yokmuş gibi davranılması gerektiğini anlatıyor. Böylece Hesse'nin sadece yaşamının sonunda değil bütününde münzevi olmayı, huzuru aramayı ve son nefese dek düşünmeyi bir şahsiyet meselesi hâline getirdiğini anlıyoruz. Serrano ona ulaştığında "Söyleyin, huzuru burada, dağlarda bulabildiniz mi?" diye soruyor. "Doğaya yakın olduğunuzda Tanrı'nın sesini dinleyebilirsiniz" diye cevaplıyor Hesse. Onun doğaya, doğanın getirdiği manevi armağanlara ne kadar meraklı olduğu Ağaçlar kitabında bir nebze anlaşılabilir. Zaman zaman konuşmaları derinleşiyor Hesse'nin. Sözcüklerin birer maske olduğuna, kişiliğin aşka imkan tanıdığına, doğanın güzelliğinin en önce Doğu'daki tapınaklarda ve anıtlarda anlaşılabileceğine, Hinduların az okuma sebebinin batıdan gelen düşüncelere ihtiyaç duymamaları ve zaten Doğu'nun yükseliş hâlinde olmasına dair anlatımlar... Peşinden Serrano, "Nasıl olur da buradayım? Nasıl oluyor da bu kadar uzaktan gelip kendimi bugün sizinle burada otururken bulma şansına eriştim?" diye soruyor. Hesse, bir dönem psikanaliz gördüğü Jung'tan etkilenerek aldığı kavramla açıklıyor bunu: "Hiçbir şey tesadüfen olamaz. Burada sadece doğru misafirler buluşur. Bu, Hermetik Çember'dir.". Kitabın Hesse'ye ayrılan bölümü bazı konuşmalar, mektuplaşmalar ve anılarla devam ediyor. Serrano'nun oğlu ve Hesse arasındaki ilişkiyle, Hesse'nin ölümünden sonra mezarında yaşadığı bir an oldukça etkileyici. Esasında bu iki hikâye de Hesse'nin Hermetik Çember ifadesini doğruluyor sanki...

1947'de Antarktika'ya doğru yola çıkıyor Serrano ve Jung'a olan yakınlaşması da bu seyahatte başlıyor. Jung'un The Ego and the Unconscious kitabı yanında ve esasında bu kitap yolculuğunun amacıyla çatışıyor. Parkasının cebine koyduğu bu kitapla beraber devasa buzdağlarının arasında "Dünyanın geri kalanından uzakta, neredeyse topyekûn bir yalnızlık içindeyken modern insanda Ego'yu Bilinçaltı'ndan ayıran öteki boşluğu kapatacak bir şey" aramaya başlıyor. Jung'un ölümüne iki sene kala, 28 Şubat 1959'da Jung'la ilk görüşmesini gerçekleştiriyor. Hindular üzerine uzunca bir konuşma, peşinden Hint düşüncesi ve yaşamı, insanın bilinçten ibaretmiş gibi düşünülmemesi gerektiği, doğallık ve doğa, Hindistan'ın arketipliği, yoga, omurganın temelindeki çakralar, benlik kavramı üzerine uzun uzun konuşmalar... İkinci görüşmesinin tarihi 5 Mayıs 1969. Bu kez Küsnach'ta, Jung'un evinde. Giriş kapısının üstünde Latince bir ifade: Vocatus adque non vocatus, Devs aderit. Çağrılsın ya çağrılmasın, Tanrı mevcuttur. Gelişen ve genişleyen yakınlıkları, Serrano'ya soru sorma anlamında cesaret kazandırıyor. Sohbetin bazı derinliklerinde Hesse'yi hatırlatan ifadelere rastlamak okuyucu için de heyecan verici. "Bana göre tek önemli şey Doğa'yı takip etmektir. Bir kaplan iyi bir kaplan olmalıdır, bir ağaç da iyi bir ağaç. Dolayısıyla insan da insan olmalı. Fakat insanın ne olduğunu anlamak için kişi Doğa'yı izlemeli..." ifadesi gibi. Hesse, yazarlığının yanında bir şair olarak da şiiri yücelten, çok önemseyen biriydi hiç şüphe yok ki. "Şair geçmişi çağrıştırmalı ve onu tekrar yaşamalı, fani olanı zapt etmeli. Bu onun işinin önemli bir yanıdır." sözlerini kaydetmiş Serrano. Jung da, Freud'un "Gittiğim her yerde, benden önce oraya gitmiş bir şair buldum" sözünü haklı çıkarırcasına şöyle demiş ona: "Kimse ne dediğimi anlamadı. Sadece şairler beni anlayabilecektir...". Jung'un mitlerle ve simgelerle ilgilenen ortak bir arkadaş aracılığıyla Hesse'yle tanıştığını öğreniyoruz sonraki sayfalarda. Söz konusu arkadaş belli ki Hesse'ye yakın bir isim.  Bir süre Jung'la çalışmış fakat sonuna kadar ilerleyememiş. "Yol, çok zordur" diyor Jung.

Hesse'nin ve Jung'un kitaptaki mektupları, ifadeleri ve derinleşmeleri; edebiyatın ve psikolojinin yan yana ne çok yakıştığını gösteriyor. İnsanı büyüleyen, hayretini artıran, gönlünü coşturan iki nefis mesele. Ne insanın kendini ifade etme isteği ne de insan ruhunu keşfetme isteği biter. Bu yüzden edebiyat da psikoloji de birer mesele, belki de 'bir' mesele...

Serrano'nun arkadaşı Bochi Sen, Zürih'te birçok kez ziyaret ettiği Jung'dan bahsederken, onunla reenkarnasyonu tartıştıklarını ve Jung'un sıradaki hayatını seçme şansı olsaydı yine aynı hayatı seçmeyi tercih edeceğini söylemiş. "Bu, tıpkı Hesse gibi, hayatını tamı tamına bütün hisleriyle kavrayarak yaşamış olduğunu söylemenin bir yoluydu" diyor Serrano. İkisi arasındaki fark için Hesse'de Jung'a göre daha fazla huzur ve dinginlik bulduğunu söylüyor. Çünkü Jung son anına kadar araştırıyordu.

Okudum ve düşündüm: kaçımız senelerce üzerine ciddi okumalar yaptığımız bir yazarla yahut şairle böylesine dostluk kurabiliriz? Mesela ona uzun uzun mektup yazabilir miyiz? Beraber yürüyüş yapabilir miyiz? Var mı şimdilerde böylesine kibrini yenmiş birileri? Bilmiyorum. Bu kitap hiç değilse tüm bunları hissettiriyor, yaşatıyor.

Madem Hesse'den ve Jung'dan bahseden bir kitabı ele aldık, dün (19 Eylül 2019) vefat eden Kamuran Şipal'i de anmak gerek. Çünkü eğer bugün Hermann Hesse, Alfred Adler, Elias Canetti, Jung, Rilke ve daha nicesini sevdiysem, kütüphanemde onları özel raflara dizdiysem bu kıymetli mütercimin emekleriyledir. Mekanı cennet olsun.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Sıradan insanları şiirsel dille buluşturan hikâyeler

Sıradan insanların olağan hikâyelerini şiirsel dili ile harmanlayarak önümüze sunuyor Ercan Kaygas, Gölgesi Beyaz isimli kitabında. Dört bölüm ve her bölümde üçer hikâye olmak üzere toplam on iki hikâyeden oluşan kitapta doğrudan bir tema üzerine hikâye kitabı ya da hikâyeler arası ortak bir paydadan dolayı oluşan bölümlerden söz etmek ancak çok genel veya çok özel olarak bakıldığında görülebilir.

Hikâyelerinde evde kalmış bir kızdan bir hurdacıya bir işçiden anneye neredeyse herkesin kendi hayatında karşılaşabileceği kesitleri veya tipleri tıpkı her hikâye ve bölüm başında bulunan farklı şair ve yazarların mısraları gibi ahenkli ve şiirsel olarak ele almış.

Yazarın mısraları seçiminde tıpkı kendi hikâyelerinin adeta başka hikâyecilerden izler barındırması gibi farklı olması da dikkat çekici bir husus. Bir hikâyede Sait Faik okurken öbüründe Füruzan’dan izler görmek mümkün. Bu farklı hikâyeciler etkisi sadece tema, konu veya işleyiş bakımından da değil üstelik. Nerdeyse hepsinin bir kombininden ortaya çıkan özgün ama bir o kadar da örnek alınmış hikâyelerden dolayı böyle gözükmektedir.

Dil olarak yalın diyebileceğimiz ancak yalınlığından daha ağır bir şiirsellik ile öne çıkan hikâyeleri konu bakımından ortak bir temele oturmak için sadece sıradan insanların hikâyeleri diyerek genelleyemeyiz. Hikâyelerinde özellikle kadının yeri doğrudan ya da dolaylı olarak önemli bir yer tutmaktadır. Bazen bir anne kız ilişkisi üzerinden bazen ise çok sevdiği erkeği betimlerken kadın doğrudan gözükmektedir. Bunun yanında neredeyse her hikâyede anne figürü de çok önemli bir yer tutar. Ancak sadece kadın üzerinden konumlandırmak da pek mümkün değildir yazarın hikâyelerini.

İkinci bir bakış ile konu üzerinde düşünülünce ikili ilişkiler daha geniş bir yer tutuyor gibi fakat bunu da sadece kadın erkek ilişkisine indirgemek yine hikâyeleri oturmayacağı bir şekilde konumlandırmaktan başka bir şey olmayacaktır. İkili ilişkilerden kastımı ise daha açık bir hale getirecek olursam örneğin anne ile kız veya oğul ile aile gibi aslında kadın erkek ilişkisinden daha ön planda ve daha önemli olan bağlantılar daha üst bir başlık olmasını sağlar ikili ilişkilerin.

Daha öncede değindiğim bölümlerden ve hikâyelerden önce konulmuş dizeler konusunda ise yazar tıpkı hikâyelerin bölümlere ayrılmasındaki gibi dize seçimlerinde de tek tip bir yol izlememiş gibi. Ayrıca dizelerin bu kadar önemli olmasının sebebi yine bahsettiğim yoğun ve neredeyse romantik şekilde kullanılan şiirsel dilden dolayıdır. Romantik şiirsellik diyerek tanımlamak istediğim ise şiirsel dil ile okuyanı yoracak kadar yoğun bir biçimde aktarılmasıdır. Ancak yazar çoğu hikâyesinde dozunda ve üslubun doğal sınırlarını aşmadan vermiştir.

Tema, işleyiş ve konu bakımından farklı hikâyelerinde farklı yazarlardan iz barındırmaktan öte sanki o yazarlar gibi yazması alelade bir taklitçilikten çok tarzını farklı yazarlardan edinmiş gibi bir hali olduğunu göstermektedir yazarı bu kitabında. Tıpkı farklı elementlerden oluşturduğu hikâyelerini yine farklı yazarlardan ilhamla bir araya getirdiği kitabıyla okura bir derleme öykü kitabı sunuyor gibi.

Sonuç olarak Ercan Kaygas ilk öykü kitabını şiirsel dilin sınırlarını zorlayarak sadece dize alıntısı ile değil farklı hikâyecileri içten içe barındıran üslubu ve yine şiirselliğiyle sıradanlıktan konu ve içerik bakımından sıyrılmasıyla oluşturmuştur. Bununla beraber hikâyelerindeki karakter ve olaylarla da tek düze konuları, küçük insanların hayatından bulunup hikâyeleştirmiştir. Hatta onun da deyişi ile “dişini karıştıracak bir kürdanı olmayanların” bile hayatlarını hikâyesine konu edinmiştir.

Hamza Eren Sarıçam

Şiirle karakter çizmek

Edebi türler ve metinlerarasılık üzerine düşününce yollar hep şiire çıkıyor bende. Kemal Varol’un Âşıklar Bayramı isimli o nefis romanını okurken romanın en lezzetli kısımlarının şiire en çok yaklaştığı sayfalar olmasını buna delil olarak gösterebilirim. Hakeza nesir olmasına rağmen öykü türünün de romandan ziyade şiire yakın olduğunun neredeyse kabul gören bir fikir olması gibi. Yolların hep şiire çıktığı bu serüvende hem dilimizi terbiye etmek hem de edebi lezzete en kestirme yoldan gidebilmek için şiirimizi takip etmeyi tercih ediyorum. Şiirimizi takip etmenin en isabetli adresinin de dergiler olduğu apaçık. Bir edebiyatsever olarak dergilerin varlığından haberdar olduğumdaki sevincimi unutamam. Türk şiirinin nabzını tutmak için de evvela dergilere sonra o dergilerden filizlenen ilk kitaplara bakıyorum.

Fatih Muhammet Atasever de şiirlerine İtibar dergisinden aşina olduğumuz bir isim. Kitabı Türkçe Karakter, temmuz ayında Profil Kitap'tan çıktı. Atasever kitabına bu adı vermemiş olsaydı da biz onun bu yaptığının, şiir adına bir karakter ortaya koymak olduğunu söyleyip kenara çekilebilirdik.

Atasever’in şiirinin katmanlı bir yapısı var. Çağrışıma dayalı imgesel yoğunluklu bir şiir var karşımızda. Bu yanıyla kendini kolay ele vermeyen, okuyucudan dikkat ve çaba isteyen bir üslup. Self- Determination şiirinde şöyle diyor mesela şair:

"Öyle ki
ikna edilmemiş bir tek ölüm kalır
dayım zeytinlikte vurdu kendini
Misak-ı millîyi elbet bilir
Kuba motorla da ağılabilir göğe
anladık."

Bunun gibi imgesel anlatımın yoğun, mısra arası anlam geçişlerinin hızlı olduğu şiirler okuyucuyu şiirden koparabilir ama sabredilip bütünü görünce kendini ele veren bir şiir yapısından bahsediyorum. Bu riskli işi başarıyla kotarıyor bence Atasever.

Onlarca tanım arasından şiire dair en benimsediğim “içe ve derine doğru bir işçilik” olduğu varsayımı. Atasever de şiir yoluyla içe ve derine doğru bir yolculuğa çıkıp, ölümle hayatla ve sevgiyle bir hesaplaşmaya giriyor. Aynı zamanda bir anlamlandırma çabası bu.

"Göstermek gibi olmasın 23 oluyorum / yerde bulsan sayacaksın / kaç kez düştüğünü" diye belirtiyor 20 Aralık şiirinde Atasever.

"Uzun süren bir intihara ara vermişim gibi / bana veciz bir söz verin / yoksa öleceğim" diyor 144P şiirinde.

Yeri gelmişken söyleyelim. Başlıklar okuyucuyu şiire alıştırır ve kendi dünyasına davet eder. Bir nevi kapısıdır yani şiirin. Atasever fazla cesur davranıp okuyucuyu hesaba katmıyor diye düşünüyorum. Şair ve öykücülerle yapılan söyleşilerde dikkatimi çeken şeylerden biri de ilk kitaplarıyla ilgili sorulara okuyucuyu hesaba katmadıklarını itiraf etmeleriydi. Ama işin doğası biraz böyle galiba. Atasever’in bazı başlıkları şöyle. 144P, 20 Aralık, Found Footage, Self- Determination gibi. Dil konusuna değinecek olursak Atasever’in akıcı, rahat bir üslubu var. 92 doğumlu genç bir şaire göre oldukça iyi. Sözü uzatmadan tasarruflu kullanarak söylemeye çabalıyor derdini. Oturma İzni gibi lirik şiirlerinde dili daha da yumuşuyor örneğin.

"Oturma izni alamam diye kalbine
gündemine düşmüyor yüzüm, olsun
elini çabuk tutar suçu üstlenirim."

En dikkatimi çeken şiiri ise İlk Görüşte oldu. Şöyle diyor bir yerinde şiirin:

"Yemin ederim her bakışta
karşılıklı oturabileceğin bir kalbim var
bir tek o götürebilir seni İstanbul’a."

Harold Bloom bir şairin şiir yazarak dünyada kendine yer açmaya çalıştığını söylüyor. Fatih M. Atasever de şiiriyle yabancıladığı bu dünyada kendine yer açmaya ve kızgınlığını dışa vurmaya çalışıyor. Her şairin olduğu gibi Atasever’in de dünyayla arasında pürüzler var ve şiir yoluyla o pürüzlerle uğraşıyor. Bana kalırsa Türk şiirinde de kendine yer açmış bulunuyor.

Kenan Yusuf Taşkın
twitter.com/knnysf

Analı babalı ama öksüz çocuklar

Göç olgusu, sosyolojik ve psikolojik temelde çalışmalara konu olmuş ve bundan sonra da hep olacaktır. Çünkü her göç, kendi içinde farklı anlamlar taşır. Sosyolojik olarak ortak bir temele oturtsak bile ruhsal olarak her insan tanesi kadar anlamı olan bir şeydir. Örneğin Balkanlardan gelenlerle Suriye’den gelenlerin durumuna ortak temelde göç desek de, baştan ayağa farklı anlamlar taşır. Elbette buna bir de yakın zamanda Almanya’ya göç eden vatandaşlar dâhil edilebilir. Temmuz Çocukları kitabının da temeli, zamanında ailesi Almanya’ya göç etmiş genç bir kadının, Aysu’nun hikâyesidir.

Aysu, Almanya’ya önce annesinin gitmesiyle babası ve kardeşleriyle beraber Türkiye’de kalır ancak daha sonra bütün aile annelerinin yanına taşınırlar. Fakat Aysu anne babası ve iki kardeşi gibi (Süheyla, Aziz) devamlı olarak Almanya’da yaşamaz ve Türkiye’ye döner. Aileden kopukluğu da burada başlar zaten:

“Her sınıfta, her okulda göçmen, Almancı çocuklar vardı demek. Garip çıbanlar… Yazları ailelerinin gelmesini bekleyen, geldiklerindeyse yaşamlarının akışı değişen, kesintiye uğrayan, bir aylığına analı-babalı olmanın ayrıcalığına kavuşan ama çoğunlukla bu anne-babayı nereye koyacağını bilmeyen yaz çocukları. En çok da Temmuz çocukları. Analı-babalı öksüz çocuklar.”

İki kısımdan oluşuyor kitap. İlki Paralel Hayatlar, diğeri ise Ölüm ve Cennet. Kitabın çok büyük kısmını ilk bölüm oluşturuyor. Bu ilk kısımda Aysu’nun, anne Şükriye Hanım’ın, abla Süheyla’nın, ablanın evlenmeden önceki aşkı Klaus’un, kardeş Aziz’in ve baba Sabri Bey’in dünyalarına konuk oluyor okur. Yazar, aynı zaman diliminde (bir yılbaşı akşamı) farklı mekânlarda bulunan karakterlerin hayatına kamera tutup onları üçüncü bir gözle gözetliyor da diyebiliriz. Fakat yine de en çok yer Aysu’ya ayrılmış. Hatta bazen Aysu’nun dilinden yazılmış kısa bölümler de okuyor okur. Bunları Aysu’nun tuttuğu notlar adı altında görüyoruz ki birçok düğüm de bu kısımlarda çözülüyor zaten.

Aysu bu romanın asıl kahramanı. Diğer olayları birbirine bağlayan güç. Merkez. Ancak her karakterin hikâyesi kendi içinde bir temele ve ‘burukluğa’ oturuyor. Örneğin en büyük kardeş Süheyla, çok küçükken babası tarafından istemediği biriyle zorla evlendirilmiş, psikolojik problemleri olan biri. Kitapta kamera ona çok az tutulsa da asıl kahramanlardan. Çünkü bütün aileyi etkileyen bir yaşantı ve özel durumu var. Şükriye, kendi içinde çelişkiler yaşayan, memleketine dönmek istemeyen bir anne. Geçmişe özlemi çok büyük. Diğer karakterlerden ziyade önce Aysu daha sonra da Süheyla ve Şükriye daha çok öne çıkıyor. Yazarın üstünde hiç durmadığı bir başka karakter de, ikinci kardeş Yaşar. Mersin’de yaşadığını öğreniyoruz sadece. Keşke onu da hikâyeye dâhil etseymiş yazar, böylece daha geniş dallara ayrılan, gölgesi daha büyük olan bir aile ağacı altında kümelenmiş yaşantılar okuyabilirdik. Bir aileyi temel alan romanların başarılarından biri de, her karakteri geniş ve tutarlı ele almasıdır çünkü. Fakat belki de, her ailede olabilecek suskun, silik birey rolünü Yaşar’a vermiş Menekşe Toprak.

Paralel Hayatlar bölümü herkesin yılbaşı akşamına ışık tutsa da bu bölümlerde karakterlerin sadece o akşam yaşadığı olayları değil aslında daha çok geçmişi gözlemliyoruz. Uzun yıllardır Ankara’da ailesinden uzak yaşayan Aysu’nun Almanya günlerini mesela. Ya da Şükriye Hanım’ın Almanya’ya ilk geldiği günleri. Bu teknikle yazar, sadece ânı değil de bütüncül bir geçmiş zaman hikâyesi çiziyor. Çünkü “ama bir kez daha, yaşamın sadece içinde bulunulan andan ibaret olmayıp, geçmişin, unutulmuş kokuların; bir zaman dert edinilmiş ya da çok önemsenmiş birinin, sevinçli bir ürperişin, uzaktan uzağa bir fark edilme ya da fark etmenin hal hamur oluşundan meydana geldiğini hatırlıyordu.”

Kitap sadece bir ailenin hikâyesini değil aynı zamanda göç eden insanların zorluklarını ve onlara dışarıdan bakanlar tarafından (Klaus) yapılan gözlemleri de içeriyor. Çok olmasa da küçük ama önemli sosyolojik çıkarımlar mevcut diyebiliriz.

Kitabın yalın bir dili ve sade bir üslûbu var. Çok rahat okumak mümkün. Üslûbu yer yer Orhan Pamuk’a yaklaşıyor dense yanlış bir şey söyleniyor olmaz.

Menekşe Toprak iyi bir yazar. Hikâyede bıraktığı bilinçli boşluklardan başka açık kalan bir kısım yok. Fakat önemli bir eleştirim de var. İkinci kısım olan Ölüm ve Cennet’in Cennet kısmı o kadar gereksiz olmuş ki. Yani yazar bütün o olumsuz yaşantılardan sonra ve söylersem ‘spoiler’ olacak olaylardan sonra tozpembe bir hayat çizmiş 13 sayfalık. Hiç ama hiç gerek yoktu. Bence kitap Ölüm kısmında bitmeliydi veya aynı çizgi üzerinde devam etmeliydi.

Temmuz Çocukları 2015 yılında İletişim Yayınları’nda neşredilmişti. İlk baskısını ise 2011 yılında Yapı Kredi Yayınları’ndan yapmıştı. Fakat bildiğim kadarıyla her iki yayınevinde de ilk baskıyı aşamadı. Hâlbuki genel anlamda baktığımızda gönül rahatlığıyla iyi bir yazar diyebiliriz Menekşe Toprak için. Diğer bütün kitaplarıyla birlikte bu kitabı da okunmalı.

Mehmet Âkif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Kusursuzlar ve vazifeliler arasında "gönüllü" olmak

“İnsan varlığının en kırılgan üç yanı ve en savunmasız noktaları; kalbi, hayalhanesi ve gururudur. Dünya ile alışverişimizin titreşimleri bu noktalara düşer."
- Tekin Şener, Ötekiler Günü

Şey Alırlar Şey Satarlar, tıpkı Hasan Yurtoğlu'nun yazdığı gibi son yıllarda neşredilmiş en önemli kitaplardan biridir. Biriydi değil, biridir çünkü oradaki cümleler arasından bir cümle var ki yazarın okuyucuya bıraktığı bir emanettir. Bu emanet, melanete karşı hem bir savunma hem de taarruz stratejisidir: "Biz bunları ahlaklarından tanımak zorundayız."

Acı bir gerçek var ki o da hepimizin cehalet ekseninde birleştiğidir. Kendimize kulplar, kılıflar bulduk ve kitabı bir kenara koyduk. Kitabı duvara asanlarla gönlüne kazıyanların arasındaki makas açılırken, aslında ikincilerinin pek de ortalarda görünmediğini anlar olduk. Hakikat ehli kendini sırladı, sırlamak zorunda kaldı. Eskiden ortalık çamura bulansa da pırıl pırıl parlayan, ağzından çıkan bir sözle yahut bir bakışıyla tavrını ortaya koyan, o tavırla karşısındakinin hâlini değiştiren, dönüştüren zatlar vardı. Nerede bu zatlar? Hepsi mi güzel atlara bindiler? Kalanlar hangi çeşmenin sakası oldular?

İşte böyle böyle düşünürken araladım Bilinçli Cehaletin Sosyolojisi'ni. Berat Demirci, ilk sayfalardan itibaren cehaletin bir itikad gibi kabul edilmesini anlatıyor denemelerinde. Tanıdığımız, bildiğimiz yazarın o sert üslubunun ardında -çünkü hakikat serttir- derin bir mizah da var. Bu mizah, ağlanacak hâlimize yeni bir gülüş katmıyor, acziyetimizi ortaya döküyor. Horatius'un Hiciv'de söylediğini her denemesinin sonunda hatırlatıyor Demirci. Quid rides? De te fabula narratur. Ne gülüyorsun? Anlattığım senin hikâyen.

Demirci'ye gören bir toplumu toplum eden, 'toplam insan hasılası'dır, gayri safi milli hasıla değil. "Kalp merkezdir, toplum insanlardan oluşur ve insanların kalbindeki değişim, fiili değişime esastır. Bunun hesaba katılmaması kadar bir toplumun geleceği için daha tehlikeli bir şey yoktur" der. Kul hakkına riayet ederek yaşayanlara 'cahil' gözüyle bakıldığı, vatanın 'hayatî mekân'dan 'işletme arsası'na dönüştüğü, 'şahsiyet'in tedavülden kalktığı, her insanda farklı olan kişiliğin sahte bir eşitlikle birleştirilerek 'tek tip insan' (robot) üretmenin revaçta olduğu, milyonlarca bilincin 'din adam'ları tarafından mağdur edildiği, ulemanın gücünü Google'dan devşirdiği, ezik ve sinik kimselerin kudretlerini daima hissettirmek için kapılarına 'vali şapkası' astıkları, uygun adım yürümenin marifet sayıldığı, gerçekleri örtmenin putperestçe savunulduğu bir zamanda Demirci bir teklifte bulunuyor.

"Hayatta en çok sevdiğim ve hep acemi bir "bahçıvan baba"  olarak uymaya, uygulamaya çalıştığım: İnsanı "Bir bitki gibi yetiştirmek!" teklifimi meclise, meydana, dergâha, bargâha arz ediyorum. Yetiştirebileceğimize de inanıyorum, inanmak ise en büyük kuvvettir. Aile, en temel rolü üstlenendir; böyledir ama nasıl yerine getirdiğini hesaba katmadan "eğitim meselesi" ve benlik inşası" konuları doğru istikamette yürümez. Uygulamalar ise, üç aşağı beş yukarı "mühendislik"le varlık çözülmesi yapmak olur. Doğru ekim yapılırsa şöyle olur: İki kardeşten biri biraz gümrah biter, biri biraz zayıf kalır. Ama gül fidelediysek, pıtrak devşirmeyiz. Bir topluma aslî rengini Toplam İnsan Hâsılası verir."

İbn-i Haldun'a göre devletin varlığını zorunlu ve meşru kılan ölçünün "İnsanı insanın şerrinden korumak" olduğunu söylüypr yazar. Ekonomik anlamda %10'luk alt gelir seviyesindekilerle üst gelir sahipleri arasındaki fark korkunç biçimde ve süratle artarken, devletle halk arasındaki makasın da açıldığını hatırlatıyor. Peki bu yol nereye gidiyor? Devlet memuru 'ağa hayatı' ile buluşturuyor evvela. Sonra servet sahibi olmayı meşrulaştırıyor ve en kritiği bunu sürdürmek için arsa, emlak, bayilik, kuyumculuk gibi risksiz, hiçbir bilgiye ve vizyona ihtiyaç gerektirmeyen işlerin popüler olmasına çanak tutuyor. Elbette birileri bunlarla meşgul olurken kendilerine dinî açıdan sağlam(?) dayanaklar da bulabiliyor. Servet ve makam birileri arasında dönen bir güç olunca, halkın çevresini rantçılar, tacirler, dövücüler, sövücüler çeviriyor. Üstelik oluşan bu çevre(!) "devlet imkân tanırsa neden yanlış olsun!" tekerlemesiyle kendine geniş, yüksek bir duvar da çekiyor. Duvarın oluşmasıyla birlikte güven ve sosyal adalet kavramları da ortadan kayboluyor. Bir toplumda güven, adalet esas olacaksa orada duvar olmaz. Yok yok, 'şeffaf'lıktan bahsetmiyorum. Byung-Chul Han, Şeffaflık Toplumu'nda "Günümüz dünyası eylem ve duyguların temsil edildiği ve yorumlandığı bir tiyatro değil, mahremiyetlerin sergilendiği, satıldığı ve tüketildiği bi pazardır" diyor. Bu pazarda şeffaflık ancak makinelerin işidir ve insan da gittikçe makineleşmektedir. Güven ve adalet, bakın nasıl karışıyor çorba:

"Cafcaflı binalar, zevksiz ama cesametli ve sünnet karyolası gibi kentler; hangi ekonomik anlayışın ürünüdür? Kadroları fırsata çeviren ve yiyip, içip, israf eden sosyete grupları hangi yapılaşmanın ürünüdür? Bu yaşananları dinen ve ahlaken meşrulaştıran ilmiye mensupları vicdanen rahat mıdır? Bu soruları sayfalar dolusu sıralayabilirim ama nedeni ve cevabı soruların içinde olduğu için rahatsız eder. Üstelik terbiyesizce yaftalanırsınız; Marksistleştiğiniz iftirasını, yakında sol ile kol kola girme ihtimalinizin yüksek olduğunu mütedeyyin kardeşler(!) birbirlerine aktarır ve pislik yalanlarına dönüp kendileri de inanırlar. İşine geldiği miktarda Müslüman olmanın önünde fikrî bir engel, imanî bir mevzi çıkmadığı için, ikiyüzlülük her kılığa girebilmektedir."

Evet, deodorant kokusu Demirci'nin dediği gibi başta emek olmak üzere her şeyi bastırmıştır. Bunca sene alın terinden, köylüden, mazlumdan, emekten bahseden türküler okuyan Orhan Gencebay dahi deodorant reklamında oynayıp halka "duş yetmez" dedi. Duyduğumuza göre onu sevenler "batsın bu dünya"yı daha içten söylüyorlarmış şimdilerde. Eh haklılar... Maalesef ki yeni imkânlara sahip olmak için saygın, nazik, zeki gözüken -gözükmeye çalışan da değil, ciddi ciddi böyle gözüken- insan sayısı gözle görünür oranda arttır. Ne ki bu kadar gözle görünüyor, oradan bir afet çıkacaktır muhakkak. Şöhret afettir. Hele ki yalandan şöhret, felakettir. Şartların konforunu sürdürenlerin bu canlılığı, bu fokurdaması için 'epistemolojik sahtekârlık' diyor yazar:

"Deodorant kokusunun başta emeği ve her şeyi bastırdığı son zamanlarda kendi çıkarı uğruna saygılı, dürüst, nazik gözüken insan sayısı müthiş çoğalmıştır. Bunun iki sebebi var: Şartların kazandırdıklarını sürdürmek ve yeni kazanımlar elde etmek için yatırımda bulunmak... Allah'ın her kulunun özel olduğuna belli ki artık inanmayan ve kişilerin ölçülemeyen her tarafını, kendine mahsus sapkınlıkla ölçüp, sonra afişe eden kurumlaşmış "epistemolojik sahtekârlık" kendisine durmadan vazife çıkarmayı asla ihmal etmiyor. "Ölçemediği Şey"den tedirginlik duyan bu zümrelerin tek korkusu, elde ettiklerini kaybetme korkusudur. Elde ettikleri her şeye layık olduklarına kendi kendilerini inandırmışlardır."

Eleştirinin umursanmadığı ve hatta eleştirenin derhal muhalif olarak etiketlenip altının oyulduğu, ona türlü etiketlerin yapıştırıldığı bir 'düşünce piyasası' var. Bu piyasa; şairinden yazarına, yönetmeninden tiyatrocusuna çok geniş bir dair oluverdi. Geriye kalanların 'yok ediliş' emri de verildi. Bu yok ediliş, 'görmezden gelme'dir. Bir insanı görmezden geldiğinizde onu yok etmiş sayılırsınız. Farklı düşüncelere ve yorumlara kapalı olmak, tek tip düşünceyi de beraberinde getiriyor. "Haklılık mukabele görmez hale gelmiştir" diyor Berat Demirci. Muhalif damgalı her şey önce halının altına süpürülüyor sonra da o halı en makul yerde yakılıyor. Çünkü "hak dava" diye bir şey var ve bu ne olduğu belirsiz, kârı muhafaza etmekten gayrı meselesi olmayan davayı güdenlerdenseniz, sefasını da sürersiniz. Ya bu davayı güdeceksiniz ya bu diyardan gideceksiniz. Hem gütmeyen hem de gitmeyenlerden olacaksanız, yani bir 'oyun bozan'sanız safınız bellidir: tehlikeli öteki. İşte 'düzen adamı' hiç sevmez bu ötekiyi. Her türlü hasetliği, kötülüğü, terbiyesizliği de kendine hak bilir. Oysa bakın yazar bir 'gönüllü' olarak neyi hatırlatıyor:

"Halıların altıona süpürdüğünüz gübürün, sumen altı ettiğiniz yamuk işlerin farkına varanları hedef göstererek kendinizi sağlama alma numaralarınız kusurla değil, karakterle izah edilebilecek türden olabilir. Kumpas, hile, sahtecilik dahil denemediğiniz hiçbir teknik yoktur; bazen hangi milletin numunesi olduğunuzu sorasım geliyor. Mülkün emanet olduğunu, elinizden bir anda çıkabileceğini aklınıza getirdiğiniz oluyor mu? İçinizde "Şu dağın arkasında düşman var!" dediğinde doğru söylediğine insanların kanaat getirebileceği kaç ehl-i eman kaldı? Yaptıklarımıza ve yapmadıklarımıza dair fiili cevaplar önümüze burada ve ötede er geç gelecektir; mühleti vardır. Mühlet, inceden ince bir zaman bilincidir ve her oluş ve bozuluşun muhtelif sebeplere istinat eden bir mühleti vardır. Tövbe, mühlet dolmadan kurtuluş yoludur; önce kusursuz olmadığını kabul etmekle başlar."

Oyunun içindeyiz. Artık bu oyunun dışında kaldığını düşünmek bir zandan, kendini kandırmadan ibaret. İşte tam bu sırada birisi çıkar ve evet oyun hileli biliyorum der, altı kapıya gele atsam da benim attığım zarın ne geldiğini mutlaka görenler var der, oyunu kaybetmeyi hiç önemsemiyorum der. Çünkü bu oyun yenme yenilme meselesi değil, cana can oynama meselesidir. Türkçede 'canından geçmek' diye bir deyim vardır ve insan sadece hakikat uğruna canından geçer. Öte yandan, doğru olan her şey güzel değildir ama güzel olan her şey doğrudur derler. Bilinçli Cehaletin Sosyolojisi çok güzel bir kitap, tıpkı Berat Demirci'nin diğer denemelerinde olduğu gibi güzelliği yıllar sonra anlaşılacak...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Hayat kitapta yazıldığı gibi okunmuyor

İslami kesimin epeyce kıyıda kalan isimlerinden Ümit Aktaş, Okuma Serüveni adlı eserinde çocukluğundan başlayarak kitaplarla olan ilişkisini anlatır. Bu aynı zamanda okunacak ne bulursa okuyan birinden bilinçli bir okura dönüşme sürecidir. Tipik bir Anadolu kasabasında dinle pek alakası olmayan bir baba ve dinin geleneksel yorumunu yaşayan bir anneyle aynı ortamı paylaşan sessiz bir çocuk olarak başlangıçta dine ne uzak ne de yakındır. Yaşadıklarını kronolojik olarak aktaran Aktaş’ın dinle olan ‘hakiki’ irtibatını da evvela kitaplar üzerinden kurduğu ve kendince bir maslahat oluşturduğu anlaşılıyor. Eleştirel bakış ve sorgulamacı yönünü geliştirerek zor olanı denemiş ve kendi yolunu bulmuştur. Okur, Okuma Serüveni’nin arka kapağını kapattığında tipik ‘Anadolu insanı’ potansiyeli olan birinin hem din konusunda hem de dünyayı ve eşyayı okuma bağlamında katettiği aşamayı görebiliyor. Bu durumda Ümit Aktaş’ın bugün sahip olduğu entelektüel kimliğinin temellerini deneme-yanılma yoluyla attığını söyleyebiliriz. Bu temelde kitapların çok önemli bir yere sahip olduğunu da.

Aktaş’ın bir başka eseri Kitabevi’nde de kitap önemli bir yere sahip. Metnin merkezi diyemesek de ekseni kesinlikle kitaplar. Mana Yayınları tarafından yayınlanan roman yüz doksan iki sayfadan oluşuyor. Gerek diğer eserlerindeki görüşlerinden gerekse biyografisinden ve Okuma Serüveni’ndeki bilgilerden anlaşılıyor ki, Ümit Aktaş Kitabevi’nde yaşamöyküsel bir kurguya yer vermiş. Yani yaşadığı olayları ve düşün dünyasındaki yansımalarını romanlaştırmış. Romanın başkarakterinin aşırı okuyan, sorgulayan, eleştirel bakabilen, akıl ve mantık çerçevesinde düşünen biri olması bu çıkarımı güçlendiriyor.

Kitabevi son derece realist bir roman. Kurguda gerçekliğin (gerçeğe uygunluğun) dışında hiçbir ize rastlanılmıyor. Bunda yazarın dünya görüşünün etkisi olduğu çok açık. Ümit Aktaş’ın birkaç eserini okumuş biri ne demek istediğimi daha net anlayacaktır. Eserdeki dilin yalın olduğunu söyleyemeyiz ama Türkçe çok güzel kullanılmış. Cümle düşüklükleri, anlamsal kopukluklar kesinlikle yaşanmıyor. Birinci tekil kişi (ben anlatıcı) yöntemi kullanılan romanda olaylar başkarakterin ağzından anlatılıyor. En başta söylemem gerekirse; kitap romandan ziyade hatırat izlenimi verdi bana. Bu izlenimimi iki nedene dayandırabilirim. İlki, anlatı baştan sona aynı seviyede seyrediyor. Olaylar anlatılıyor fakat olay hikâyeciliğindeki hareketlilik bulunmuyor. Yükselme, alçalma, heyecan yok; sadece analiz var. İkincisi, roman türüyle pek uyuşmadığını düşündüğüm didaktik yöntemin kullanılmış olması. Bu tür romanlarda ‘öğretme’ ve ‘eğitme’ kaygısı kurgunun önüne geçerek hikâyeyi tekdüze hâle getiriyor. İslami duyarlılıkla yazılan romanların çoğunun bu sorunla başa çıkamadığı kanaatindeyim. Her konuya değinerek doğru bilgiyi vermeye ve doğru davranışı göstermeye çalışınca ortada anlatılacak bir hikâye kalmıyor. Özellikle roman kahramanlarının diyalogları ‘cevaba matuf sorular’ şeklinde kurgulanınca roman bir nasihatler risalesine dönüşüyor. Hidayet romanları zaten bu sorunun kemikleşmiş hâli iken dini hassasiyetle hidayet romanı dışında yapılan çalışmaların da aynı sorunla boğuşması romancılık konusundaki yetersizliğimizi gösteriyor.

Gelelim romanın konusuna. Kitabevi, bir Anadolu kasabasından başlayıp şehre üniversite okumaya giden bir gencin ‘sıradışı’ bir amaçla tekrar taşraya ‘hicret’ini konu edinen bir roman. Olaylar başkarakterin çocukluğuyla başlıyor fakat asıl anlatıyı 12 Eylül ve sonrası oluşturuyor. Darbe sonrasındaki sıkıyönetim ortamını ele alan Aktaş’ın meseleye iki açıdan yaklaştığını söyleyebiliriz. Birincisi ve elbette ilk akla gelen, devletin dindarlara ama özellikle ‘radikal’ olarak nitelediği gruplara karşı baskılı yaklaşımı oluyor. İkincisi ve bana göre daha önemlisi, İslami yapıların iç dinamikleri ve takındıkları tutum. Bu durumun metinde oldukça iyi işlendiğini düşünüyorum. İslami grupların işleyiş mantığı, grup üyeleri arasındaki ilişkiler, klikler arası etkileşim, dünyayı anlama ve yorumlama biçimleri ve hareket yöntemleri hakkında verilen detaylar bugünü anlamak için de önemli. Romanın başkarakteri, Müslüman Kardeşler’in (İhvân-ı Müslimîn) Türkiye yapılanması içinde yer almaktadır. Bu teşkilatla üniversite yıllarında karşılaşmıştır. Uzun süre aralarında kalmış ve bir anlamda dini bir eğitim almıştır. Arkadaşlarının birçoğunun devleti ele geçirerek toplumu yukarıdan aşağıya dizayn etme yöntemine karşın o Müslümanları bilinçlendirerek aşağıdan yukarıya doğru oluşacak toplumsal bir değişimi doğru bulmaktadır. Kitabın verdiği en net mesaj bu diyebiliriz. Yani, Müslümanların tarih boyunca aşamadığı yöntem konusu.

Kitap ve dolayısıyla kitabevleri romanın başkarakterinin hayatında hep merkezde yer almıştır. Çocukluğunda kasabadaki kitabevi, yatılı okuduğu bölgedeki kitabevi, üniversite okurken işçi olarak çalıştığı kitabevi derken içinde olduğu grubun açtığı kitabevi... Kitabevleri toplanma ve gizlenme amacıyla kullanılmaktadır. Darbe öncesinde bu işlevini başarıyla yerine getiren bu mekânlar darbe sonrasında sekteye uğramıştır. Bunun yanında kitabevleri etrafında toplanan kişiler artık belirli bir bilgi düzeyine erişmiştir. Daha doğrusu kendilerini öyle kabul ettikleri için ikinci aşamaya, devleti kurmaya yönelmektedirler. Eşzamanlı olarak dünya hızla değişmektedir. Özellikle İran yaptığı devrimle İslam coğrafyasında önemli bir çığır açmış ve dizginlenemez bir heyecana sebep olmuştur. Tarih boyunca düşmanlık üretmiş olan Sünni-Şii farklılığı bir anda etkisini kaybetmiş gibidir. Dün birbirini tekfir eden yapılar bugün ittifak kurmaktadır. İran Devrimi’nden çok fazla etkilenen İslami gruplar faaliyetlerini sürdürmek ve büyümek için alternatif üretmeyi gündemine almıştır. Alternatiflerden biri de taşraya açılmaktır. Zaten büyük şehirlerde hem hareket imkânı daralmış hem de grup üyeleri belirli bir bilinç seviyesini yakalamıştır. Olası bir devrimde sayısal üstünlüğe ihtiyaç olacağından taşraya açılma stratejisi önemlidir. Romanın başkarakteri bu stratejiyi uygulamak için gönüllü olanlardandır. Doğu’da bir kasabaya gönderilir. Burada da toplanma noktası yine bir kitabevi olarak ayarlanmıştır. Başkarakter kasabaya gelir ve kitabevinin yönetimi ona verilir. Kasabada kitapla ilgili kişilerin de uğrak yeri olmuştur kitabevi. Okuma açısından dindarlardan çok dine uzak kişilerin kitaplara ilgi göstermesi anlamlı bir detay. Kendine münhasır bir kişilik olan başkarakter birçok konuda aralarına katıldığı grup üyelerinden farklı düşünmektedir. Daha ötesi bunu gizleme gereği duymamaktadır. Kitabevine gelenlerle iletişim kurabilmesinin nedeni budur. Yöntem konusunda özellikle grubun sorumlusuyla tamamen ayrışmaktadır. Bu nedenle aralarında belirgin bir çekişme meydana gelmiştir. Ayrışma sadece hareket yöntemi konusunda değildir. Dinin anlaşılması ve yaşanması konularında da bariz farklılıklar vardır. Kasabadaki örgütlenme tüm benzeri yapılar gibi Batı menşeli örgütlerin yöntemlerini taklitten ibarettir. Gizlilik ve şiddet içeren eylemler savunulmaktadır. Son tahlilde İslam ahlak ve adabına uymayan davranışlarda bulunmaktan bir sakınca görmeyen bu gruplar Makyavelist anlayışı benimsemiştir. Onlara göre ‘başarıya giden her yol mübahtır’. Hatta bir süre sonra davayı ticarete dökerek iş hâline getirmişlerdir. Bunlar holdingleşmenin ayak sesleridir. Yazar, başkarakter üzerinden bu anlayışla derin bir hesaplaşma içine giriyor. Dini bir hareket olacaksa bunun kaynağının yine din olması gerektiğinin altını çiziyor fakat bu çıkışın önü her defasında tevillerle kesiliyor. Kısacası minareyi çalan kılıfını uyduruyor. Süreç başkarakterle içinde olduğu grubun yollarını ayıracaktır.

Ümit Aktaş, 12 Eylül sürecini konu ettiği Kitabevi’nde İslami grupların birbirleriyle olan çekişmelerine ve iç sorunlarına dikkat çekiyor. Bu sorunlar dini anlama ve yaşamanın ötesinde yöntem konusundaki acziyet olarak açığa çıkıyor. Teorik düzeyde kayda değer hiçbir çalışmanın olmadığı ve mevcut çabaların tümüyle taklite ve günü kurtarmaya yönelik olduğu görülüyor. Aktaş’ın 12 Eylül dönemi bağlamında eleştirel gözle ele aldığı bu belirsizlik ve yetersizlik sorununun bugün derinleşerek Müslümanların yöntemi hâline geldiğini söyleyebiliriz. Dini, hamasi bir söylem üzerinden kültürel bir aidiyet kıstası olarak kanıksamış bir toplumun bu özelliğine bir de ‘liberal ahlakı’ eklemesi tesadüf gibi durmuyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp