Gönüller Tahtının Sultânı: Yunus Emre

Ümmî kelimesi; okuma yazma bilmeyen, herhangi bir tahsil görmemiş, tüm bu sebeplerle az konuşan, az söyleyen manalarına gelir. Anne anlamına gelen “ümm” kelimesine nisbetiyle “annesinden doğduğu gibi kalmış, özü değişmemiş” ve topluluk, millet anlamına gelen “ümmet” kelimesine nisbetiyle de “yaşadığı topluluğun özelliklerini taşıyan” gibi manaları da vardır. Bunlar işin teknik, diğer tabirle alışılagelmiş boyutlarıdır. Bir de işin irfani tarafı vardır. Bir ariften duymuştum: bir insanın ümmi olduğunu duyduğumuzda ya da okuduğumuzda, hemen onun mektep-medrese görmemiş bir kimse olduğunu, okur-yazar olmadığını anlarız. Halbuki iş bu kadar basit değildir. Ümmi olmak, algıyı ve bilinci Hakk’a teslim etmek, hakiki varlığın deryasında yüzmek, hakikate teslim olmak ve daima oradan bakmak, söylemek anlamlarına da gelir. Bu durumda hem efendimize hem de onun yolunu takip eden kâmil kimselere baktığımızda ne görürüz? Ümmi olmanın irfani boyutunu görürüz.

Yunus Emre için yapılan eski veya yeni araştırmalarda, ortaya konan eserlerde onun ümmi tarafından sıkça söz edilir. Diğer yandan diğer bazı metinlerde de onun medrese eğitimi aldığımı ve hatta kadılık yaptığı da belirtilir. Türk televizyon tarihinin en çok izlenen ve çok takdir gören dizilerinden Yunus Emre’ye kaynaklık eden, İbrâhîm Hâs Halvetî’ye ait olan Tezkiretü’l-Hâs’ta Yunus Emre’nin medrese eğitimi gördüğü, birçok ilme vakıf olduğu, ulu hocalardan dersler aldığı yazılmıştır. Nitekim dizide de bunu görürüz. Her ne kadar efsanevi bir tarafı olsa da özellikle gönül eksenli bir yaşamı benimseyenlerce daima kılavuz olarak görülen Yunus Emre, okusun ve okumasın, ders görsün ya da görmesin, Hakk’tan gelen şerbeti içmiş bir kimsedir. Öğrendiğimize göre hikmetli sözlerle, şiirle arası hep iyidir. Seyr ü süluk’uyla beraber ulaştığı her manevi makamdan insanlığa seslenmiştir. Kimi şiirinde çok yukarıdan, kiminde aşağıdan konuşur. Bazı şiirlerinde toplumu yargılar, bazılarında ise ikilikten ve kötülüğü görmekten sıyrılıp birliğe ve güzelliğe davete işaret eder. Divanı okunduğunda bir bütünlük görülememesinin sebebi, divanın onun bu alemden göçtükten sonra ve kronolojik bir yapı gözetilmeden hazırlanmaması sebebiyledir. Mesela büyük gönül sultanlarından Niyâzî-i Mısrî, seyr ü sülûk’a girmesiyle şiir yazmaya başlamıştır. “Zât-ı Hakk’da mahrem-i irfân olan anlar bizi / ilm-i sırrda bahr-ı bî-pâyân olan anlar bizi” demesi bundandır.

Mustafa Özçelik, Yunus Emre üzerine çok önemli metinler vücuda getirmiş bir hocamız. Onun tüm gayretlerini takip eden bir okuru olarak acizane ilk fark ettiğim şey, Yunus Emre’yi sadece şiir, yani sanat çerçevesine hapsetmemek oluşuydu. Unutulmamalı ki her biri bu toprakların irfan ocağını temsil eden ve bu ocaklardan yanan tüten aşk ateşini kıyamete dek dünyanın her köşesine ulaştıran ulu kimseler, sade birer şair, yani sanat adamı değildir. Başta Yunus Emre olmak üzere; Ebu’l-Hasan Harakânî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Ahmed Yesevî, Niyâzî-i Mısrî, Eşrefoğlu Rûmî, Aziz Mahmud Hüdâyî ve sözle, şiirle, yazıyla meşgul olmuş daha nice zatlar, aynı zamanda birer felsefenin temsilcileridir. Yalnız onları çoğu filozoftan ayıran çok önemli bir mesele vardır ki kâl ile değil, hâl ile varolmuşlardır. Onların yaşantıları söz, fikirleri şiir, yazıları sanat, aşkları zevk olmuştur. Onlar; ilme’l-yakîn, ayne’l-yakîn ve hakka’l-yakîn basamaklarını aşıp zevke’l-yakîn zirvesine ermişlerdir. Refikleri Allah, tarikleri aşktır. Epey çileli, gayet ıstıraplı, herkesin göze alamayacağı bir yola talip olmuşlar, nihayet ulaştıkları her bir gönülde sultanlık makamına oturmuşlardır. Tüm bu istikametin özetini ise Yunus Emre şöyle yapmıştır: “Eğer 'aşkı seversen cân olasın / gönüller tahtına sultân olasın.”

Anadolu’nun Gönül Dili: Yunus Emre; Muhit Kitap’ın deneme koleksiyonuna ait üçüncü eser. Özçelik hoca bu çalışmasının ilk bölümünde Yunus’un yaşadığı devrin hemen akabinde hem tarihi hem de menkıbevi hayatını değerlendiriyor. İkinci bölüm ise çalışmanın adını şerh eden makalelerden oluşuyor. Bu makalelerde Yunus’un neden Anadolu’nun gönül dili olduğu, ondaki terk ve teslimiyet hâli, mürşidi Tapduk Emre, Dertli Dolap ve sarı çiçek metaforları, şiirlerinin ve ilahilerinin bugünün dünyasında neye karşılık geldiği, nefs muhasebesi, sosyal tenkitleri, birlik’de çokluk ve çokluk’ta birlik meselesi, Türk topraklarına yaydığı nefesi, Molla Kasım’la imtihanı, şiir olarak gördüğümüz duaları, fıtrat eğitimcisi tavrı, hayatı ölümle anlamlı kılan yanı, yol-yolcu-yolculuk kavramları, akıl ve gönül bağlantıları, sûfî şair olarak nasıl yorumlanması gerektiği, şiirinin teknik yapısı, sözünün gücü ve şiirimizdeki Yunus Emre geleneği gibi konular ele alınıyor. Özellikle Yunus Emre şiirlerinde yer alan ayet ve hadis yorumları, günümüzde onu yalnızca hümanist bir şair olarak gören, gösteren kimselere bir cevap niteliği taşıyor. Diğer yandan, yazının başında belirttiğim ümmilik vasfının yeniden yorumlanması gerektiğini ortaya koyuyor. Özçelik hoca, “O, ayet ve hadisin doğrudan lafzını iktibas etmez. Bunların anlamlarını şiir diliyle ifade eder yahut onlara telmihlerde bulunur. Dolayısıyla onun dili bir müfessirin, mütercimin yahut vaizin dili değil bir mutasavvıf şairin dilidir. Üstelik bunu muhataplarının ana diliyle yani Türkçe ile yapar” diyor ve Yunus’un şiirlerinde karşılık bulan ayetlerden ve hadislerden birkaç misal veriyor.

“Çünki gördüm ben Hakk’umı Hakk’ıla olmışam biliş / her kancaru bakdumısa hep görinendür cümle Hak.” (Bakara, 115: Nereye dönerseniz dönün Allah’ın vechi oradadır.)

“Yunus bu sözleri kogıl kendözünden elin yugil / senden ne bir digil çün Hak’dan gelir hayr u şer.” (Tevbe, 51: De ki Allah’ın bizim için yazdığından başkası bize asla isabet etmez.)

“Sen kim dedin ya Rab bana ben yakınam senden sana / çün yakından benden bana görklü yüzün göster bana.” (Kaf, 16: Biz ona şahdamarından daha yakınız.)

“Kün’i bir kez’in söyledin / her nesneyi var eyledin.” (Bakara, 117: Gökleri ve yeri yoktan var eden Allah’tır. O, bir işin olmasını dilerse, ona ancak ol der ve olur.)

“Dost sureti gözgüdür bakan kendi yüzün görür / gelsin ol kendisiz gelen ben razıını ona derim.” (Hadis: Mü’min mü’minin aynasıdır.)

“Âşık Yunus n’eder dünyayı sensiz / sen hak peygambersin şeksiz gümansız / sana uymayanlar gider imansız / adı güzel kendi güzel Muhammed.” (Hadis: Bana itaat eden cennete girer. Bana uymayan da cenneti istememiş demektir.)

“Tartalum günahumzu arturalum ahumuz / idelüm hisabumuz hisab olmamagıçün.” (Hadis: Hesaba çekilmeden önce nefsinizi hesaba çekin.)

“Ne dirisen sen di bana koma beni benden yana / benüm hâcetüm bu sana bana beni istetmeyem.” (Hadis: Beni nefsimin hâkimiyetine bırakma ve bana verdiğin güzel şeyleri geri alma.)

Bütün bunlardan çıkan sonucu Mustafa Özçelik kitabında şöyle özetliyor: “Yunus Emre de bütün mutasavvıflar gibi İslam’ın iki temel kaynağına dayanarak, oradan aldığı ilhamla her biri birer ayet ve hadis yorumu sayılabilecek sözler / şiirler söylemiştir. Böylece hakikat, şiir vasıtasıyla da dile getirilmiş, akıllarda ve gönüllerde karşılık bulmuştur. Bu yüzden mutasavvıfların şiirlerini herhangi bir şairin şiirinden ayrı bir yerde görmek ve ona göre okuyup anlamak gerekir.”

Velhâsıl; Anadolu’nun Gönül Dili: Yunus Emre, Türkçenin Cebrail’ini nasıl anlamamız gerektiğine dair oldukça zengin metinler ihtiva ediyor. Gönüller tahtının sultanı Yunus’a muhabbeti olanları, ilahi aşk ve şiir ile derinleşen irfan yolunda kaybolmaya çağırıyor. Zira insan kaybolmadan bulamaz, bulmadan olamaz.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf
* Bu yazı daha evvel Muhit dergisinin 21. sayısında yayınlandı.

Sanatını milletine adayan şair

Geçtiğimiz yıl Anadolu’nun Gönül Dili: Yunus Emre adlı kitabıyla TYB tarafından deneme türünde ödüle layık görülen Mustafa Özçelik kıymetli eserleriyle edebiyatımıza katkı sunmaya devam ediyor. Daha önceden Mehmet Akif’le ilgili inceleme kitapları ortaya koymuş olan yazarın 2020 yılı bitmeden Bir Hisli Yürek: Mehmet Akif Ersoy adlı deneme türündeki kitabı Muhit Kitap’tan çıktı.

Kitabın başlığından yola çıkacak olursak yazarın bu başlıkla, Akif’in milli mücadele yıllarında yaşadığı yoğun hisleri ve Mısır yıllarında yaşadığı hüznü okuruna anlatacağının ilk işaretini verdiğini söyleyebiliriz. İçeriğine baktığımızda ise kitapta Akif’in yaşadığı devrin şartları, ailesi, aldığı eğitimler, etkilendiği olaylar, edebiyat anlayışı, şahsiyeti, şiir anlayışı, düşünce dünyası gibi çeşitli yönleriyle okura tanıtıldığını görüyoruz. Çünkü yazar Akif’i iyi anlayabilmek için bunların hepsinin üzerinde durulması gerektiğine inanıyor. Kitapta milli şairin her bir yönü ayrı bir başlık altında ele alınıyor.

Yazar, Akif’i örnek bir şahsiyet olarak kabul ediyor. Böyle bir şahsiyetin ortaya çıkmasında rol oynayan etmenleri anlatarak kitabına başlıyor. Akif dindar bir ailede yetişmiş hayatı boyunca Kuran’ı elinden düşürmemiştir. Yine erken yaşta kitaplarla tanışan Akif Doğu ve Batı Klasiklerini küçük yaşlardan itibaren yakından tanımıştır. Güzel sanatlarla ilgilenmiş, spor yapmaya ilgi duymuş kendini çok yönlü geliştirmiştir.

Akif, Batı’yı yapmış olduğu seyahatler ve okumuş olduğu kitaplar sayesinde yakından tanımıştır. Şairin “tek dişi kalmış canavar” olarak gördüğü Batı’nın arka yüzünde ahlaksızlık, saldırganlık ve haksızlıklar vardır. Dolayısıyla Akif başta İstiklal Marşı olmak üzere şiirlerinde ve düz yazılarında bu düşüncesini sık sık dile getirmiş, Batı’yı örnek alırken dikkat etmemiz gerektiğini söylemiştir. Ona göre Batı yalnızca ilmiyle örnek alınmalıdır. Tam bu noktada Özçelik kitapta Akif’in Batı medeniyetinin yalnızca bize lazım olan kısmını alıp diğer kısmını almamalıyız, fikrini sorgulayarak biz okurları bu mevzu üzerinde düşünmeye sevk ediyor. Batıyı yalnızca ilmiyle örnek almak mümkün müdür? Yazara göre her medeniyet kendi içinde bir bütündür. Dolayısıyla bizim kendi medeniyetimizi oluşturmamız gerekir. Bunun içinse çok yönlü çalışmalara ihtiyaç vardır.

Yazar, kitabında Akif’i sanatını milletine adamış bir şair olarak tanımlıyor. Çünkü o, milletinin içinde bulunduğu zor dönemin şartlarını göz önüne alarak halka faydalı olabilecek şiirler yazmıştır. Onun eserlerini tanımlarken “Safahat özetle vicdanlı, ahlaklı, duygulu, bilgili, samimi bir şairin bir inanç ve ülkü adamının zamanına tanıklığıdır.” diyor. O yıllarda Akif’in şiirleri gibi hayatı da oldukça canlıdır. Şehir şehir gezerek verdiği vaazlarında, çıkardığı Sırat-ı Müstakim gazetesindeki yazılarında ve şiirlerinde halkı ümitlendirmiş, çalışıp çabalamaya yönlendirmiştir. Kendisi de modern çağı algılamak ve ona göre kendi değerleriyle örtüşen bir duruş sergilemek için daima çalışmıştır. Halk da onu örnek bir şahsiyet olarak görüp ona güvendiği için sözleri, şiirleri birçok insanı derinden etkilemiştir.

Özçelik’e göre Akif’i canlı tutan, milli mücadele için canla başla çalışmasını sağlayan en büyük etken inandığı dine sahip çıkmasıdır. Çünkü “Vatan giderse din de gidecektir.” Nitekim milli mücadele ile vatan kurtarıldığında Akif yine hüzünlüdür. Çünkü İslam birliği fikrinden vazgeçilmiş, devlete Batıcı, laik ve ulusal bir karakter verilmiştir. Bu hüzünlü yıllarda milli şair Mısır’a yerleşmiş tek tük yazdığı şiirleri ve mektupları dışında sessizliğe gömülmüştür. Yoksullukla geçen bu yılların ardından hastalığı sebebiyle İstanbul’a gelmiş ve burada vefat etmişse de ölüsü bile devlet tarafından sahiplenilmemiştir. Yine de Özçelik’in de belirttiği gibi o; yıllar geçmesine rağmen unutulmayan, mısralarıyla ve dik duruşuyla bugün dahi örnekliği aşılamamış milli şairimizdir.

Zeynep Odabaş
twitter.com/zeynneppakyol