Tanpınar romanlarında kadın

Nuran, Sabiha, Atiye, Leyla… Bu kadınların ortak bir özelliği var. O da hepsinin Ahmet Hamdi Tanpınar’ın kaleminden dökülmüş olmaları. Onlar usta yazarın parıl parıl parlayan kadın karakterlerinden yalnızca dördü…

Onları tapınılacak birer varlık olarak betimleyen Tanpınar günlüklerinde “kadın nasıl da toprak gibi bereket dolu… kadın insan olmamalı” diyerek onları sadece kendi hayatında nereye konumlandıracağını anlatmakla kalmamış aynı zamanda romanlarında ne gibi roller atfedeceğinin de ipucunu vermiştir.

Tanpınar için kadın olağanüstü bir varlık ve haz öğesidir. Güzel, bakımlı, alımlı olmasının yanı sıra kültürlü ve entelektüeldir. Erkekler ise bu güzel kadınların aşklarını kazanarak var olmaya çalışır. Biraz daha derin inceleme yapıldığında bu “rüya gibi” tasvir edilen kadınların, erkeklerin sanatsal var oluşlarına hizmet ettikleri ve aslında ateş böceği gibi parlayıp söndükleri fark edilir.

Kadın karakterler genelde ya Atiye gibi başkasıyla evli ya Nuran gibi evliliği yeni bitmiş ya da Leyla gibi evliliğini bitirmek üzeredir. Erkeklerin ise çoğu evlilikten kaçar çünkü Tanpınar için de evlilik makûl bir olgu değildir. Ölümüne kadar Narmanlı Han’da tek başına yaşamış olan yazar bütün evli erkekleri mutsuz tasvir ederken, önemli olanın aşk ve estetizm olduğunu vurgular. Estetizm dediğimiz şey ise aşk ve sanatı kapsayan bir olgudur ki bu da yazara ölüm gerçeğine katlanma gücü veren yegane güdüdür.

Handan İnci’nin Orpheus’un Şarkısı isimli kitabında da bahsettiği üzere; Tanpınar romanlarında, erkek kadını görür, çarpılır ve sanatsal yaratımlara başlar. Yine ilginçtir ki bu dört kadın da terk edilir. Romandaki ipuçlarını takip ettiğimizde aşkı araç olarak kullandıktan sonra onu kasıtlı olarak bitirdiklerine şahit oluruz. Ortaya çıkan “acı” ise yazılmayı hak eden en önemli duygu olarak öne çıkar. Aşk biter, acı çekilmeye başlanır, acı sanata dönüşür. Sevilen kadın da erkeğin tahayyülünde var olmaya - ve hatta yaşamaya devam eder. Bir nevi Proust’un Albertine Kayıp vakasıdır bu…

Nuran bu karakterler içinde en baskını ve en olgun olanıdır. Huzur romanı boyunca çok az cümle sarf eder, güçlü ama sessizdir. Biz de Nuran’ı Mümtaz’ın kamerasından izlerken bir yandan da erkeğin çektiği ızdıraba şahit oluruz. Nuran perdelerin ardına çekildikçe o artık kadın değil Mümtaz’ın sevdiği kadındır. Çocuğuyla birlikte gündelik yaşamına devam eden Nuran, Mümtaz’ın gözünde bir ilah, bir Tanrıçadır. Onun için aşk ilahidir, cinsellik ibadet gibidir. Huzur romanında şöyle der. “Hakikatte Nuran’ın aşkı Mümtaz için bir nevi dindi. Mümtaz bu dinin tek abidi, mabedin en mukaddes yerine bekleyen ve ocağı daima uyanık tutan başrahibi, büyük mabudenin sırrın yerini bulması için insanlar içinden seçtiği fani idi.” Ve bir diğer sayfada devam eder “Daha o günden en büyük sırrı sadelikte olan kadına karşı içinde garip, her türlü duygunun üstünde bir tapınma hissi başladı. Onu bir kıt’a gibi yavaş yavaş keşfediyor ve ettikçe hayranlığı ve bu tapınma hissi değişiyordu”. Nuran asla sıradan bir roman karakteri değildir, o aynı zamanda şehirdir, İstanbul’dur. Tanpınar, 1953 yılında Paris’ten Adalet Cimcöz’e yazdığı bir mektupta “Dünyada iki hasretim vardı, biri Paris biri de güzel kadın. Burada ikisini de kaybettim” der. İşte bu mektubu yazan Mümtaz’ın ta kendisidir. İstanbul’u Nuran’da, Nuran’ı İstanbul’da bulan, şehir ve kadın özlemi çeken bir adamdır. İşte bu sebepten dolayı da kadın yüce bir mahluktur, estetiktir, güzeldir, göz zevkine hitap eder ve onu aşk mertebesine yükseltir. Der ki “Mümtaz için kadın güzelliğinin iki büyük şartı vardı: Biri İstanbullu olmak, öbürü de Boğaz’da yetişmek”. Nuran, Mevlevi ilahileri, Bektaşi nefeslerini, Doğu Türkülerini bilen hem alaturka hem de Boğaz’da yetişmiş olmasından mütevellit modern bir kadındır. Tanpınar’ın onun karşısına yerleştirdiği Emma ise değersiz ve basit bir kadındır çünkü Tanpınar ufuk açan, güçlü kadınları sever. Sabiha sahneye çıkar, Atiye musiki sever, Nuran’ın davudi sesi vardır. Leyla bu kadınların arasında biraz daha pervasız gözükse de Selim onun için şu cümleleri sarf eder "Leyla arkamda iken ne kadar mesut ve kuvvetliydim. Kendimi bir dev bile sanabilirdim."

Geçmiş Zaman Elbiseleri isimli öyküsünde betimlediği Alman Keti sarışın, mavi gözlüdür ve harikulade vücudunu sergileyecek dar tül elbiseler giyer, hazzı ve batıyı temsil eder, güneş gibi parıldar. İşte bu kadınlarda Tanpınar yaşayamadığı hayallerini saklamaktadır. Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nde ise aşk hakkında şunları yazar “Ben aşktan daima kaçtım. Hiç sevmedim. Belki bir eksiğim oldu. Fakat rahatım. Aşkın kötü tarafı insanlara verdiği zevki eninde sonunda ödetmesidir. Hiçbir şey olmasa, bir insanın hayatına lüzumundan fazla girersiniz ki bundan daha korkunç bir şey olamaz”.

Kadınların bir diğer özelliği de erkekleri yenilgiye uğratmalarıdır. Marazi aşk yüzünden acı çeken erkekler aslında Tanpınar’ın yalnızlığını yansıtan bir ayna görevini görürler. Yazar, annesini erken yaşta kaybedişini bu kadınlar uğruna akıtılan gözyaşlarına gizlemiş olabilir. Psikanalitik okuma yapıldığında tüm bu imkansız aşklarda, sanatsal açlığında, var oluş sıkıntılarında, yalnızlığında, şiirlerinde ve tüm diğer eserlerinde annesini aradığını görebiliriz. Geçmiş özlemi, anne özlemi olarak yorumlanırken, ona ulaşamamanın verdiği acıyla kadınlara büyüklük ve yücelik atfetmiş bir yazarla karşı karşıya kalırız. Sevilen kadının aslında var olmayan kadın olması annesinin var olmayışıyla ilintili olabileceği gibi tahayyülde estetize edilmiş bir ırka duyulan hayranlık olarak da yorumlanabilir.

Tüm bu yorumlar eşliğinde rahatça şu kanıya varılabilir ki Tanpınar, Türk Edebiyatı’nda kadını, aşkı ve ıstırabı en iyi anlatan romancıdır.

İrem Uzunhasanoğlu
twitter.com/irem_uz

Bir katresi olarak yaratıldığımız ummanı mı arıyoruz?

Ahmet Hamdi Tanpınar, 23 Haziran 1901’de İstanbul Şehzadebaşı’nda dünyaya gelmiştir. Babası Antalya kadılığından emekli Hüseyin Fikri Efendi'dir. Annesi Trabzonlu Kansızzâdeler’den deniz yüzbaşısı Ahmed Bey’in kızı Nesibe Bahriye Hanım’dır. Çocukluğu Ergani, Sinop, Siirt, Kerkük ve Antalya’da geçmiştir. Bugünkü (İstanbul Üniversitesi) Darülfünun-ı Osmâni’nin Edebiyat Fakültesinden 1923’te mezun olmuş, Erzurum, Konya ve Ankara’daki liselerde öğretmenlik yapmıştır. 1939’da ise İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde yeni kurulan Türk Edebiyatı Kürsüsü profesörlüğüne getirilmiştir. Siyasi hayatından sonra Milli Eğitim Müfettişliği yapmıştır. 1949’ da ise İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümüne geri dönmüş ancak görev hâlinde iken 24 Ocak 1962’de İstanbul’da yaşamını yitirmiştir. İlk romanı Mahur Beste’den sonra kendi hayatından izler taşıyan Huzur romanı basılmıştır. Kitap iç monolog ve bilinç akışı tekniği ile yazılmıştır. Ayrıca bu esere edebiyatımızda “İstanbul romanı” da denilmiştir. Toplamda ise dört bölümden oluşur. Birinci bölüm İhsan, ikinci bölüm Nuran, üçüncü bölüm Suat ve son bölüm olarak Mümtaz yer almaktadır.

Roman çocuk yaşta annesini ve babasını kaybeden Mümtaz ile başlar. Mümtaz içine kapanık, kitapları, musikiyi ve en çok da İstanbul’u seven biridir. Hayalinde Şeyh Galip üzerine roman yazmak vardır ve bunun içinde çalışmaktadır. Fakat amcasının oğlu İhsan’ın hastalanmasıyla ilgisini ona yöneltmiştir. Zira Mümtaz, baba gibi bildiği İhsan’ı ve anne gibi bildiği Macide’yi çok sever, onlara hürmetle davranır. Bir gün Nuran ile ada vapurunda karşılaşır ve onu görür görmez âşık olur. Zaman içinde ise Nuran’da bu hislere mukabele eder ve ikisinin de sönmüş umut kandilleri yıldızlar gibi yeniden parıldamaya başlar...

Nuran ise toplumun baskısında kalmış, dedikoduların altında ezilmiş, çevresindeki birçok erkeğin kalbini kazanmış bir çocuklu güzel bir kadındır. O da tıpkı Mümtaz gibi kendi dünyasında yaşayan kitapları, musikiyi ve İstanbul’u çok seven biridir. Bu yönden şaşırtacak kadar sevdiği adamla benzerlikleri vardır. İkisi adeta birbirini tamamlayan parçalar gibidir.

Özellikle İstanbul’da yaz akşamları Boğaz’da gezmeleri, kayığa binmeleri, tarihi yerlerde ve türbelerde dolaşmaları eskiye dair kapsamlı bilgi vermektedir. Ayrıca yapılan betimlemeler duyguları resmedecek kadar harikulade. Nitekim denizin serin sularından gökyüzündeki yıldızlara kadar tabiattaki her şey titizlikle yazılmış. En küçük şeyler dahi unutulmamış. Eserin bu yönden okuyucusuna estetik bir görüş kazandırdığını söyleyebilirim.

Fakat romanın en başında olduğu gibi semtler arasında da sürekli bir karşılaştırma mevcut. Örneğin; Üsküdar, Fatih çevresi Osmanlı’nın kültür ve medeniyet penceresinden aktarılırken Beyoğlu, Taksim civarı Batılılaşmanın öteki yarısını sembolize ettiğini söyleyebilirim. Sonralarında ise dönemin hem tarihi hem siyasi karşılaştırmaları İhsan karakteri ile ön plana çıkmaktadır. Zira İhsan, ideolojisi, davası, dünyaya ve insanlara karşı birçok fikre sahip olan okumuş bir adamdır. Bu yönüyle kitaptaki diğer karakterlerden bir adım öndedir.

Ancak bunların yanı sıra musiki de çok geniş bir çerçevede ele alınmıştır. Ahmet Hamdi Tanpınar bilhassa önemle üzerinde durmuştur. Gerek sanatçıların gerek eserlerin hakkında bilgiler vermiştir. Aslında Mümtaz ve Nuran’ın aşkları da musikinin etrafında çevrelenmiştir. Nitekim gece vakti iki âşık İstanbul’un kadim sokaklarında yürürken Ferahfezâ Peşrevini dinlerler. Gittikleri başka mekânlar da ise farklı musikiler onlara eşlik eder. Fakat aralarında ayrı tuttukları özel buldukları bir beste vardır ki o da Mahur Bestedir. Mümtaz Nuran’dan ne zaman bu besteyi dinleyecek olsa artık başka bir Mümtaz olur. Ayrıca Seyit Nuh’un da Nühüft bestesi vardır ki diyaloglar arasında Mümtaz, “bizim şarkımızın en kendisi olan tarafıydı.” der...

Ve son olarak Suat. Romanın kötü karakterlerinden biridir. Nihilist kimliği vardır. Tıpkı divan şiirinde yer alan Rakip gibi Mümtaz ve Nuran’ın arasında sinsice dolaşır. Onların huzurunu, mutluluğunu bozmak için kötü davranışlarda, sözlerde bulunur. Bir gün Nuran ve Mümtaz’ın evleneceği sırada onlara hiç unutamayacağı bir plan yapar. Kendini asarak öldürür. Bu olaydan sonra Nuran, “Ne yapalım Mümtaz; kader istemiyor! Aramızda bir ölü var. Bundan sonra beni bekleme artık! Her şey bitmiştir.” diyerek Bursa’ya gider. Mümtaz ise günlerini çaresizlik içinde geçirir. Her ne kadar İhsan ona öğütler verse de bunu umursamaz, kendini kalabalık sokaklara atarak insan gölgeleri arasında yaşadıklarını unutmaya çalışır.

Fakat bir yıl kadar İhsan’ın hastalığı giderek ağırlaşır ve zatürreye yakalanır. Mümtaz, bunun üzerine doktor aramaya başlar fakat bir türlü doktor bulamaz. Son çare olarak bir polisten adresi alıp hiç tanımadığı bir doktorun kapısını çalar ve uzun bir yürüyüşten sonra İhsan’ın yanına gelirler. Mümtaz yazılan ilaçları almak için tekrar yola koyulur. Ancak dönüş yolunda fenalaşır. Zira Suat’ın hayalini görür. Onunla acınacak bir hâlde mücadeleye girer ve sonunda ilaç şişeleri parçalanarak elini keser.

Eve döndüğünde yüzü kan içindedir fakat doktor, İhsan’ın durumunun düzeldiğini söyler. Bunun üzerine yukarı çıkmak ister ancak ilk basamakta oturup kalır. Ellerini başının arasına alarak düşüncelere dalıp giderken radyodan savaşın başladığı haberini alır...

Akıllarda ise tek bir soru kalır: Suat ölümüyle düşman bildiği adamdan en büyük intikamını almışken, Nuran bir şekilde eski eşine dönüp kızıyla hayatına devam etmişken, bu üçlü aşk cephesinde kaybeden tek kendisi mi olmuştu? Ve aşk tüm bu yaşananlara gerçekten değer miydi?

Kitaptan sevdiğim birkaç alıntı:

"Bir taşa otursun, denizi seyretsin, geceyi büyük ve siyah bir gül gibi koklasın."

"Niçin ruhi hayatımızın büyük bir kısmını bu hasret yapar? Bir katresi olarak yaratıldığımız ummanı mı arıyoruz?"

"Kim bilir? Bazı kapıların bize kapalı görünmesi, önünde değil, arkasında bulunduğumuz içindir."

"Yaşamak, başkaları tarafından muhasara altına alınmak, yavaş yavaş boğulmaktı. Yaşamak..."

"Vücutlarımız, birbirimize en kolay vereceğimiz şeydir, asıl mesele, hayatımızı verebilmektir. Baştan aşağı bir aşkın olabilmek, bir aynanın içine iki kişi girip, oradan tek bir ruh olarak çıkmaktır!"

"Bin türlü güzel şeylerle doldurduğumuz saatler vardı. Uyumak ve uyanmak vardı; rüyalar vardı, hayaller vardı."

"Elbisem çok eski olsun... Fakat bahçemde en iyi güller yetişsin."

"Hayır, insan sade ölürken ayrılmıyor, arkada bırakmıyordu. Belki bütün ömrünce her an birçok şeyler onu arkada bırakıyordu."

Fatma Saldıran
twitter.com/Fatmasldrn_

Bir romandan çok hissî bir tecrübe

Huzur... Edebiyat dünyasınca başyapıt olarak kabul görmüş bir roman. Yeni Türk Edebiyatına Giriş 1 dersinde Prof. Dr. Abdullah Uçman şöyle yazmıştı tahtaya: "1870’ler: Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat, 1900’ler: Mai ve Siyah, Aşk-ı Memnu, 1950’ler Huzur, 1970’ler: Tutunamayanlar..."

Huzur’u okumayı bundan neredeyse iki yıl evvelinde kafama koymuştum, 19.Asır Türk Edebiyatı Tarihi ile birlikte temin ettim, defalarca elime alıp ilk beş sayfasını okuyup erteledim. Birkaç ay evvel, 100- 150 sayfa okuyup, derin bir sıkışıklık hissiyle bıraktım elimden. Ve tekrar en baştan başlayıp, bundan iki- iki buçuk hafta önce, en sonunda, bitirmek nasip oldu. Huzur’u okumak için, fikrimce biraz şahsî streslerimizden halas olmak ve zihinsel olarak daha dingin bir ruh hali gerekiyor. Benim Huzur’u bu kadar ertelememin sebebi, onu elime almayı sürekli huzursuz zamanlarıma denk getirmem oldu. Güncel dünyanın huzursuzluğu da buna bir ek yaratıyor tabii. Bir okur olarak bendeniz, ruh halime paralel atmosferdeki okumalar yapmanın bana iyi geleceğini düşünürdüm. Huzur’u tecrübe edinceye kadar. “Tecrübe” diyorum, çünkü Huzur bir roman okumaktan çok hayata dair bir şeyler tecrübe etmek gibi geldi bana. Huzur’u herhangi bir roman olarak değerlendirirsek huzursuz bir ruh hali içindeyken okumamız gerekir. Çünkü Huzur, adının aksine huzursuzluğu anlatıyor. Ancak Huzur herhangi bir roman değil. Onu okumak, kaburgalarınızı kırarcasına sıkan bir insana sarılmak gibi. Bu yüzden daha rahat ve sakin bir süreçte, sabırla okunmalı Huzur kesinlikle.

“Hareketten hoşlanan bir insana Huzur, sadece can sıkıntısı verir.”

Muhterem hocam Prof. Dr. Seval Şahin, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Romancılığı Üzerine Düşünceler kitabında, Huzur için şöyle diyor: “Tanpınar’ın Huzur’u yaşayanlardan çok ölülerin romandır.” Bu cümleyi, romandaki Nuran karakterinin, hazin sevgilisi Mümtaz’ı kafasında yedi asrın ölüsüyle meşgul olmasından dolayı eleştirmesi çok sağlam bir şekilde destekler. Yine aynı kitaptan edindiğim bilgiye ve romanı okurken edindiğim izlenime göre, romandaki karakterler arasında ikizleşme söz konusu. Turan Alptekin, Suat karakterinin Mümtaz’ın iç beni olabileceğini söylüyor. Bu fikri naçizane evirip çevirdiğimde, şöyle bir sonuca vardım, Mümtaz roman boyunca bıkıp usanmadan kendi içindeki bir şeylerle savaşıp, çatışıp durdu. Kendi dışında ise en bariz çatıştığı karakter Suat’tı. Şu halde Turan Alptekin’in söylemini romandan edinebileceğimiz bu izlenim doğrulayabilir.

Romanda gerçekten de, yaşayanlardan çok ölülerin -ölüler dolayısıyla geçmişin, tarihin- hüküm sürdüğü görülüyor bariz bir şekilde. Geçmişten ya da bir başka deyişle köklerinden kopamayan ve kopamayacak olan başkarakter Mümtaz’ın iç monologları ve dışarıdakilerle olan diyalogları adeta ya hep ölüler üzerine. Ya da ölülerin kendileriyle.

“Sanki herkesin etrafında bu ölüler dolaşmakta, insanlar sokaklarda onlarla konuşmaktadır.”

Bu sisli atmosferde okura zevk veren yegâne ve vazgeçilmez şey ise, insanın kendiyle ve dış dünyayla cebelleşmesinin sonunda, ortaya çıkan uzunca cümleler. Bu roman bir tümceler romanı. Romanda geçen olaylar ise, neredeyse bir paragrafla anlatılıp bitecek kadar az. Romanda olay, karakterlerin konuşmaları, bu konuşmaların muhtevasıyla dağılır gibi oluyor. Ancak bununla, romanda işlenen doğu-batı ve eski-yeni çatışması fikri güçleniyor. Baudelaire’den Şer Çiçekleri’ni okuyan aynı Mümtaz’ın üstün bir zevkle Dede Efendi dinlemesi, romanda işlenen doğu-batı çatışmasına, arafta kalmış devir insanına çok net bir şekilde ayna tutacaktır.

Romanın esas meselesi naçizane fikrimce okurun romanı hangi gözle okuduğuna göre değişebilir, ancak ilk göze çarpan şey Nuran ve Mümtaz’ın trajik aşkı oluyor. Bu aşkın zamanın garip dehlizlerine geçirilerek işlendiği görülüyor. Romanın ilk bölümü olan İhsan bölümünde Mümtaz’ın eczane ve ilaç bulmak için koşturduğu ve Muazzez ve İclal ile karşılaştığı anki bilinci okuru aylar öncesine, geçmişe götürüyor, ve romanın sonuna doğru buradan tekrar çıkarıyor. Biz bilinç akışı tekniği diye bir roman tekniği biliyoruz, ancak Huzur’daki adeta bir zaman akışı. Böylelikle baştan sona Huzur serüveninde okuru böyle yeni bir teknik de karşılamış oluyor. Bu tuhaf ve hazin zaman dehlizinin içinden çıktığımda aklıma kaçınılmaz bir şekilde şu mısralar düştü:

“Ne içindeyim zamanın,
Ne de büsbütün dışında;
Yekpare, geniş bir ânın
Parçalanmaz akışında.”

Kitabın sonunda, bir ölü olan Suat ile yaşayan Mümtaz arasında şöyle muzip bir diyalog geçiyordu, bu sırada Mümtaz’ın canlı ve Suat’ın ölü olduğunun tekrar altını çizmek isterim:

“Mümtaz bir daha güldü; fakat gülüşünün çok sinirli olduğunu farketti.
-Bu olmaz, dedi. Sen bir ölüsün. Yani insansın” -tekrar düşüncesini tashih etmek ihtiyacı duydu- “Ölülerle konuşmak o kadar güç oluyor ki…” Yani insandın, demek istiyorum. Halbuki bu iş asıl meleklerin işidir. - Hayır, artık yetişemiyorlar. Son zamanlarda dünya nüfusu çok arttı. Her tarafta nüfus artırma politikası var. Melekler yetişemiyor; şimdi ölülere gördürüyorlar bu işi.”

Bir çırpıda okunmayacak, ama garip bir şekilde okuru içine düşüren, kaburgalarını sıkarcasına sarmalayan ve bazı sayfalarda nefes aldığını hissettiren, bir romandan çok hissî bir tecrübeydi Huzur benim için. Huzur’u ilk tecrübe edişim, 20 yaşında oldu. Ve onu tekrar okumamak galiba mümkün görünmüyor. Huzur on beş yıl sonra gözüme daha başka görünecektir diye düşünüyorum. Çünkü Huzur, işlediği toplumsal meselelerin yanı sıra, zamanı, zamanla işleyen de bir kitap. Okuduktan sonra bir süre ve sanki hâlâ etkisinden çıkamadığımı hissediyorum.

Huzur’u okuyacak, ya da tecrübe edecek herkese keyifli okumalar diliyorum.

Nida Karakoç
twitter.com/nida_karakoc

"Huzur"a kavuşturacak "iç nizam" arayanlara

“Hayır! Burada her şeye bu kadar basit bir gözle bakan insanların arasında yaşamak bana güç gelecek. Bunlar için ölüm, hayat, günün her hadisesi, saadetler ve felaketler o kadar tabii şeylerdi ki… Hâlbuki ben bir masalı olan adamdım.” (Evin Sahibi)(1)

Ne bir zamana, ne bir mekâna ne de bir kimseye aitti oldukça uzun bir süredir. Zaman akıyor, mekânlar değişiyor, insanlar içinden geçiyordu ama o aynı olduğu yerdeydi; hep geriye bakar vaziyette.

“Yalnız insanoğlunda idi ki yekpare ve mutlak zaman, iki hadde ayrılıyor, içimizde bu küçük idare lambası, bu isli aydınlık çırpındığı, çok basit şeylere kendi mudil riyaziyesini soktuğu için, süreyi toprağa düşen gölgemizle ölçtüğümüz için, ölüm ve hayatı birbirinden ayırıyor ve kendi yarattığımız bu iki kutbun arasında düşüncemiz bir saat rakkası gibi gidip geliyordu. İnsanoğlu, zamanın bu mahpusu, onun dışına fırlamağa çalışan bir biçare idi. Onun içinde kaybolacağı geniş ve biteviye akan nehrinde her şeyle beraber akacağı yerde, onu dışarıdan seyre çalışıyordu. Onun için bir ıstırap makinesi olmuştu. Bir itiliş, haydi ölümün ucundayız; her şey bitti. Mademki sıfırın bütününü kırdık, adet olmağa razı olduk, bunu kabul etmek lazım. Fakat hız bizi kendiliğinden öbür hadde götürüyor; hayatın ortasındayız, onunla doluyuz, tekrar hızımızın oyuncağıyız; fakat bu sefer, bu sefer terazi mutlak surette ölüme doğru eğiliyordu. Bütün ıstıraplar kendi misilleriyle artacaklardı”(1) diye aktarmış ya Mümtaz’ın bilincinden Tanpınar; o da “içinde yaşanılmayan bir zaman arayışındaydı; geçmişe iniş, köklere yönelme, eski değerlere eğilme”. Tasavvuf ehlinin zamanı, “kendisi zamana uyan değil, zamanı kendisi kullanan, zamanı idare eden manasında ebu’l vakt; anının ve halinin, vakti hâkimi manasında ibn-ül vakt” (5)olarak değerlendirmesi gibi kendi zamanının hâkimi olma eğilimindeydi. Bu eğilimin yarattığı aidiyetsizlik hissi… “Vücudum düşüncemin eviydi”. (1) Bir hayal ve umut olarak var olsa da bütünlüğe ulaşma çabası…

Bu kalabalık insan gölgelerinin arasında yapayalnızdı fakat o gölgelerden biri de olmak istemiyordu. İhsan, Mümtaz ve Suat’ın aralarında yaptıkları gibi sürekli “insanlık” kavramını sorguluyordu; “insan olmayı”. “İnsan nedir, insan olmak neyi gerektirir?” gibi sorularla bulandırıyordu durmadan kafasını.

“Hakikaten insanlıktan yeni bir şey ümit etmiyor musunuz ?”(1) diye sormuştu Suat, İhsan’a.

İhsan’ın:

“İnsanlıktan ümit kesmedim, fakat insana güvenmiyorum. Bir kere bağları çözüldü mü; o kadar değişiyor, o kadar kurulmuş makine oluyor ki… bir de bakıyorsun ki, o sağır ve duygusuz tabiat kuvvetlerine benzemiş… Harbin, ihtilalin korkunç tarafı, asırlarca gayretle, terbiye ile, kültürle yendik sandığımız bu kaba kudreti birdenbire başı boş bırakmasıdır” (1) cevabı onun bir nevi iç sesi gibiydi. Oysa Mümtaz ne kadar da naifti bu hususta.

Peki ya aşk??? “Aşkın çekiciliğine doğru koşmayan biri hiçbir şeyin yaşamadığı yoldan yürür”(2) der Mevlana. O da hep o yolda yürümeyi diledi; hakikate giden yolda yürür gibi gerçek aşka doğru gitmeyi. “Dizlerime kadar çamura batsam da aşka dönmeyi, aşka secde etmeyi”. (2)

“Her bakımdan ateş kesilendir âşık; hararetle koşup giden, yanıp yakılan ve alev gibi yücelip başı çekendir. Bir an bile işin sonunu düşünesi değildir âşık, hiçbir şeyi umursamaz sevgiliden başka ne şüphe tanır, ne gerçek” (5). Tıpkı Mümtaz’la Nuran gibi. Onların aşkları da böyle başlamamış mıydı?! Gerçi bu hissiyat Mümtaz’da çok daha yoğundu. Yalnızca aşkın huzurunda olmak istiyordu; o derinliği asla bilinmeyecek olan okyanusta. İşte onun da içinde boğulmayı umut ettiği okyanus buydu. Mümtaz’la beraber umarsızca kulaç atıyor gibiydi o okyanusta. Bir keresinde Nuran, Mümtaz’a: “Vücutlarımız birbirimize en kolay vereceğimiz şeydir; asıl mesele, hayatımızı verebilmektir. Baştan aşağı bir aşkın olabilmek, bir aynanın içine iki kişi girip, oradan tek bir ruh olarak çıkmaktır!”(1) demişti. Bu söz üzerine silkindi Mümtaz, beraberinde o da. Bir aynanın içinden tek bir ruh olarak çıkamayacak olma düşüncesinin derin hüznüyle; musiki, şiir, sanat, tasavvufta arar oldu yolumu. Fuzuli, Nedim, Mevlana, Yunus Emre, Baki… Aziz Dede, Zekai Dede, Hafız Post, Itri…Ney, mahur, taksim…

“Çünkü ney mevcut olmayanın yerine geçerek, onun izinden yürüyerek konuşur. Niçin ruhi hayatımızın büyük kısmını bu hasret yapar? Bir katresi olarak yaratıldığımız ummanı mı arıyoruz? Maddenin sükûnunun peşinde miyiz? Yoksa zamanın çocuğu, onun potasında pişmiş bir terkip ve onun mazlumu olduğumuz için geçen ve kaybolan tarafımıza mı ağlıyoruz? Hakikaten bir kemalin arkasından mı gidiyoruz? Yoksa zalim zaman nizamından mı şikâyet ediyoruz? Herhalde musiki yaptığını bir anda bozan, hal dediğimiz o zaman platformunu, asgari bir gözle dokunup geçme anına indiren nizamiyle bizde bu hasreti en çok konuşturan sanattır; ve ney bunun en belagatli aletidir”.(1)

“Sanman ki taleb-i devlet-ü cah etmeğe geldik

Biz âleme bir yar için ah etmeğe geldik”

 

Dünyaya gelişimiz ne mevki ve makam, ne de mal ve mülk peşinde koşmak için

Biz buraya bir sevgili için ah etmeye geldik, o kadar…(4)

(Yenişehirli Avni-19.yy)

İşte bu ebedi aşkı, huzuru arayışındaki huzursuzluk, sıkışmışlık, bunalmışlık, melankoli, çatışma… denizinde boğuşurken kendi kendisiyle, Tanpınar’ın “Huzur”unu aldı eline.

O’nun rüya, musiki, masal, şiir ve zaman kavramlarının içinde eriyip gitti. Kimi zaman Mümtaz, kimi zaman Nuran, kimi zaman da İhsan oldu. Kendi ruhunun derinliklerine indi, romanla arasında hiç kopmayacak bir bağ kurdu.

“Gerçekleşmeyen hayallerin gerçek mutluluğu oluşturduğunu anladım. Yine de olmayacak hayallerin peşinden koşmak, gözlerimi kapadığımda bunlar gerçekmiş gibi sevinmek, insana bağışlanan yeteneklerle farklılıkların tadını çıkarmak güzeldi benim için” (3) diye geçirirken içinden “Huzur Palas”ın önünde bir aynaya bakar vaziyette buldu kendini birden.

“Sanman ki taleb-i devlet-ü cah etmeğe geldik

Biz âleme bir yar için ah etmeğe geldik”

Ah!

Ahu Akkaya
twitter.com/diviniacomedia

Kaynaklar:

Ahmet Hamdi Tanpınar- Huzur

Mevlana- Mesnevi

Coleman Barks-Mevlana Aşkın Kitabı

Gül İrepoğlu- Gölgemi Bıraktım Lale Bahçelerinde

www.divan.name.com