Feraset sahibi bir Kâdirî psikologtan irfanî çözümler

"Darda kalana kendine yalvardığı zaman karşılık veren ve başındaki sıkıntıyı gideren..."
- Neml, 27/62

Zaman zaman ülkemize gelseler de bizden çok uzakta yaşayıp bizimle aynı hassasiyetlere sahip insanlar biliriz. Onları tanımak için ya bir kitaplarının dilimize çevrilmesini bekleriz ya da en az bizim kadar okumaya meraklı kimselerin onlara dair paylaşımlarını. Muhyiddin Şekur ve William Chittick böyledir benim için. İlk kitabıyla karşılaşana kadar Malik Bedri ismini de bilmiyordum. 2012'de Düşünme: Gözlemden Tanıklığa, 2018'de Müslüman Psikologların Çıkmazı ve 2020'de Müslüman Bir Psikolog'tan Psikososyal Çözümeler adlı kitapları Mahya Yayıncılık etiketiyle meraklılara sunuldu. Özellikle Müslüman Psikologların Çıkmazı kitabıyla birlikte "nihayet" Müslüman hassasiyetlerini dünyanın neresinde görev alırsa orada korumuş, danışanlarına bu hassasiyetler eşliğinde yardımcı olmaya çalışmış biriyle tanışmış oldum. "Batılı değerlere göre eğitim alan Müslüman psikologlar öğrendikleri bilgileri kendi toplumlarına uyguladıkları zaman, ortaya ciddi sorunlar çıkmaktaydı; ya öğrendikleri yanlıştı ya da Müslümanların büyük çoğunluğu." diyordu.

Çocuk psikolojisinden Amerikan kültürün yeryüzünü hegemonya altına almasına kadar çok kritik konularda önemli bakış açıları kazandıran, entelektüel bir zihin Malik Bedri. 1932'de Sudan'da doğmuş. Doktorasını İngiltere'de yapmış. Arap Ülkeleri ve Sudan'da çalışmış, Hartum ve Cuba gibi çeşitli üniversitelerde dersler vermiş. Uluslararası Malezya İslam Üniversitesi'nde İslam Düşüncesi ve Medeniyeti Enstitüsü'nün dekanlığını yapmış. Bir süredir İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi'de ders vermeyi sürdürüyor. Hem öğrenciler hem de okurlar onu tanıdıkça seviyor, düşünceleri karşısında etkileniyor ve bir Müslüman olarak koruduğu tavrı ve bunu mesleğine yansıtma biçimini takdirle karşılıyor. Şuraya Müslüman Psikologların Çıkmazı kitabının hikayesini almazsam olmaz: "1976 yılında Amerika’ya davet edildiğimde (İİİT’nin Müslüman Sosyal Bilimciler Cemiyeti beni çağırmıştı)  Müslüman Psikologlar Kertenkele Deliğinde başlıklı bir sunum yaptım. Bunu Peygamberimizin "Sizden öncekilerin yolunu takip edeceksiniz" hadisinden aldım. Peygamberimize "Onlar Yahudiler ve Hıristiyanlar mı?" diye sorulunca "Onlardan başka kim?" cevabını verdi. Bu sunum Amerikalı Müslüman psikologlar ve diğerleri üzerinde büyük bir etki yaptı. Hatta onlardan birisiyle aramızda yarım asırdan bu yana dostluk vardır. Bana "Senin araştırmanı okuyunca kertenkele deliğinde olduğumu anladım" demişti. Sonra görevinden istifa etti ve İslamî psikolojik danışmanlık alanında uzmanlaştı. O şu anda hayattadır ve İslamî psikolojik danışmanlık alanında önemli bir kitap da yazdı. Bu sunumdan sonra bazıları bu yönde düşünmeye başladı. Daha sonra bu konferans Müslüman Psikologların çıkmazı isimli kitabımızın esası oldu ve 1978 yılında Londra'da basıldı."

Malik Bedri ile 1995'te tanışan ve eski bir öğrencisi olan Ömer Awass, 2002 yılında hocasına ulaşıyor ve internet üzerinden özellikle Müslümanların ruh sağlığına dair sorularını cevaplandırması konusunda ondan yardım istiyor. Çünkü en doğru ismin hocası olduğuna inanıyor. Dolayısıyla Psikososyal Çözümlemeler'de 'çağın hastalığı' denen ne varsa hepsine dair sorular ve cevaplar bulunuyor. Bazı konu başlıkları: Özgüvensizlik, zihin-beden ilişkisi, İslam ve psikoloji, anksiyete, batılı çocuk psikolojisi, ibadet konusunda isteksizlik, inancın insan hayatındaki etkisi, dini konularda obsesyon, mizaç, bağımlılık, parapsikolojik olaylar, cinler ve musallat, farklı kültürlerden gelen insanların evlilikleri, gelin-kayınvalide anlaşmazlıkları, eşcinsel eğilimler, suçluluk duyguları, rehber eksikliği...

Malik Bedri; hadislerin, tasavvufun ve zamanımızdan çok daha önce ilimleriyle bazı ilkleri insanlığa sunmuş kimselerin önemini vurguluyor daima. Ebû Zeyd el-Belhî'nin (ö. 322/934) beden ve ruh sağlığının korunması içeren yazılarından oluşan Mesalihu’l-Ebdan ve’l-Enfüs adlı kitabı, Gazzâlî'nin (ö. 505/1111) İḥyâ'sına sık sık dikkatleri çekiyor. Zekeriyyâ er-Râzî (ö. 313/925), İbn Sînâ (ö. 428/1037) ve İbn Kayyim el-Cevziyye (ö. 751/1350) gibi âlimlerin, bilginlerin, sufilerin şimdi yeni keşfedilmiş gibi sunulan çözümleri asırlar önce bulduklarını hatırlatıyor: "İbn Kayyim el-Cevziyye ve Belhî gibi erken dönem Müslüman âlim ve hekimler, insanın ruhuyla girdiği bu içsel diyalogların şahsiyeti şekillendiren asli unsur olduğunu burgularlar. Üstelik bu olumsuz düşüncelerin bazılarının, fark edilemeyecek şekilde hızlı ve sinsi bir şekilde bilince nüfuz eden vesveseler tarafından tetiklendiğini keşfetmişlerdir. Ancak kişi bunların ürettiği olumsuz hissiyatı tecrübe eder. Bu duyguların sürekli tekrar etmesi sebebiyle, en sonunda bunları kendi kişiliği hakkında bir kanaate dönüştürür. Erken dönem Müslüman âlimlerimiz, bu şekilde modern literatürde 'otomatik düşünceler' diye adlandıran bilişsel kavramı ortaya çıkarmışlardı. Daha sonra bu bulgu yanlış bir şekilde Aaron Beck'e atfedildi."

İnsan, işin içinden çıkamadığı zamanlarda kendini sarsan sıradan bir fikre bile teslim olabilir. Bir Müslümanın bu tip durumlarda önce Allah'la olan ilişkisinin ne durumda olduğuna bakması gerektiğini, karşısındakini hiç de yargılamadan, sadece bir tavsiye olarak sunuyor Bedri. Birkaç yıldır Allah, peygamber ve İslâm hakkında şüpheli düşüncelere (vesveselere) kapıldığını düşünen Azhar, çok sayıda psikiyatriste danışmasına ve ilaç kullanmasına rağmen bu sıkıntısını çözememiş. Birkaç âlimin, kendisine şeytanın musallat olduğunu söylemesiyle dinden çıktığını bile hissetmiş. "Bana çare olabilecek bir tavsiyeniz var mı?" diye soruyor Malik Bedri'ye. Cevabın çok küçük bir kısmı şöyle: "Senden bu obsesif bozukluğu Allah'ın verdiği bir imtihan olarak görmeni istiyorum. Bazı insanlar fiziksel hastalıklarla, bazıları fakirlikle, bazıları yakınlarının ölümüyle, senin gibi bazılarıysa psikolojik rahatsızlıklarla imtihan olur. Bilmeni istediğim en önemli şey, hissettiğin bu endişe ve suçluluk duyguları senin kuvvetli bir imanının olduğuna dair açık bir göstergedir. Allah ile olan ilişkine değer vermemiş olsaydın, bu düşünceler sebebiyle psikolojik sancılar çekmeyecektin. Hâlbuki Allah'a imanını kaybeden bir insan günahlarla dolu bir yaşamı suçluluk ve utanç hissetmeden sürdürmekten keyif duyacaktır."

Başka bir danışan, bunalımda olduğuyla başlıyor sorusuna. Günahkar bir kul olduğunu, kendisini kötü şeylerin beklediğini hissediyor. Allah'ın kendisini ve ailesini terk ettiğini düşünüyor. Bazen intihar düşüncesine kapılıyor. "Bana umut verecek cümleler paylaşın" diyerek bitiriyor sorusunu. Malik Bedri, önce ondan, alçakgönüllü bir biçimde Allah'tan af dilemesini, samimi ve tövbekâr olmasını istiyor. Ne olursa olsun, iradî olarak zayıflı gösterip de aynı hataları işlediğinde bile Allah'ın rahmet ve merhametinin sonsuz olduğunu düşünmesi gerektiğini söylüyor ve hemen bir hadisi hatırlatıyor: "Rivayetlere göre Hz. Peygamber bir defasında ashabıyla sohbet ederken, telaş içinde kaybolmuş bebeğini arayan bir kadın gördü. Sonunda bebeğini bulan anne onu şefkatle bağrına bastı ve sevinç içinde ağlamaya başladı. Bu görüntü karşısında ashap da çok duygulandı. Yüzlerindeki ifadeyi gören Hz. Peygamber şöyle buyurdu: "Bu annenin çocuğuna olan sevgisinden etkilendiniz mi? Size yemin olsun ki Allah, kullarına karşı bu annenin bebeğine beslediğinden daha fazla sevgi ve merhamet besler."

Müslümanların, dünyanın farklı yerlerinden yardım talep ettiği sorulara ilminin ve inancının kuvvetiyle yaklaşan bir psikolog Malik Bedri. O aynı zamanda feraset sahibi bir Kâdirî dervişi. Verdiği her cevapta "zorluktaki kolaylığı" hatırlatması bundan.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Poetik ve politik olanın gölgeleri üzerine

Kendimi bildim bileli sözlüklerden ve ansiklopedilerden çok şey öğrendim. Öğrenmeye de devam ediyorum. İlgili madde için hem tarihsel hem kültürel anlamda geniş bir bilgi ve yorum sundukları için, bu çalışmaları okurken bir yandan kafam karışır ve kendimi yetersiz hissederim: Dipnot, sonnot ve kaynakçada henüz elimin değmediği, aklımın ermediği yüzlerce çalışmayla karşılaşmak bana heyecan ve endişe verir.

Besim F. Dellaloğlu, Timaş Yayınları tarafından yayımlanan Poetik ve Politik: Bir Kültürel Çalışmalar Ansiklopedisi kitabında okuru kültürel çalışmalar yolculuğuna davet ediyor. Bu çoksesli ve çokkültürlü yolculukta günümüz dünyasına dair yorumlarını da paylaşan Dellaloğlu, kitabının kaynakçası ile okura uzun bir "okunacaklar" listesi bırakmayı da ihmal etmiyor.

Poetik ve Politik'te 28 kavram var. Bu kitapta, kimi neredeyse okullu olduğumuz ilk yıllardan beri adını sıkça duyduğumuz lakin mânâsına ermenin peşinden koşmadığımız kimi de Türkiye'de farklı kesimler tarafından politik olarak sahiplenilmiş ve o hareket ile anılan, o harekete uzak kişilerin kendisinden de uzak kalmaya özen gösterdiği kavramlardan oluşuyor. Bu yazıda kitapta yer verilen tüm kavramlardan söz etmem mümkün değil. Zaten elimdeki kitabın derinliği de bana hızlıca okuyup, anlayıp, telaşla bir yazı yazmak için uygun zemini sunmuyor. Bu nedenle ben bu yazıda, Dellaloğlu'nun kitabının ilk maddesi olan "kültür" kavramı üzerinden bir şeyler yazmaya girişeceğim.

Poetik olandan bahsederken, ilk varlık gösterdiği yerde, Antik Yunan'daki haliyle bu yazıya taşımak isterim. Poetik, poetikanın rahminden doğmuş bir kavram. Poetika, yaratma, üretme sanatı olarak biliniyor. Poetik de yaratmanın en damıtılmış halini, şiiri ve şiirsel olanı temsil ediyor. Onu elbette şiir olarak tanımlamak mümkün lakin bu yeterli gelecek mi, emin değilim. Poetik, bir söz üretmek ile derinden bağlı ve tam da bu ana damarından politik olana bağlanıyor. Artık çoğunluğun deneyimleyerek öğrendiği gibi, politika sadece meclis gibi politika yapıldığı düşünülen yerlere terk edilmeyecek kadar önemli: Yaşam, politik bir mesele. Yaşamı ve politikayı besleyen ve şekillendiren bir diğer kavram ise kültür.

Kültür üzerine düşünürken zaman zaman, lisanstayken çok şey öğrendiğim hocam Meral Özbek’in Popüler Kültür ve Orhan Gencebay Arabeski kitabının hikâyesi düşüyor aklıma. Akademinin “anlamak”tan ne kadar uzaklaştığını, değişime ne kadar kapalı olduğunu hatırlıyorum. 1980’lerin sonunda akademide yoksul kitlelerin kültürü üzerine sosyolojik bir araştırma yürütmenin ne denli zor olduğunu dinlemiştim Meral Hoca’nın derslerinde. Arabesk’in kültür ile yan yana anılması, birilerinin canını fena halde sıkmıştı. Birilerinin “kültürsüz” ilan ettiklerinin kültürü üzerine düşünmeye de o zamanlarda başlamıştım. Dellaloğlu, kitapta da bu “kültürsüzlük” suçlaması üzerinden söz söylüyor. Herder’in antropolojik yorumuyla birlikte okursak, benzer ortamlarda yaşayan, ortak alışkanlıklara sahip olan, belli bir yaşama tarzını paylaşan insanların nihayetinde ortak bir kültüre sahip olacaklarını söyleyebiliriz. Bu yaklaşım, Türkiye’de birilerini “kültürsüz” ilan etmenin önünü kapatıyor çünkü Dellaloğlu’nun da hatırlattığı gibi “yeterince ‘kültürlü’ bulmadıklarımızın da aslında bir ‘kültür’ü vardır.”. Biz kabul etsek de etmesek de…

Poetik ile Politik, şimdiye kadar üzerine düşündüğünüz ya da zihninize hiç uğramamış olan kavramlarla ilgili bir yeniden bakış denemesi. Bu denemeye elbette ve iyi ki Türkiye’de paylaştığımız kültürün gölgesi de yansımış çünkü ben Besim Hoca’nın bakış açısının okuru birçok yönden beslediğini düşünüyorum. En azından benim okurluk serüvenimde böyle. Okuru bol olsun.

Özge Uysal

twitter.com/ozgelerinuysal

Dilin ve düşüncenin merdivenine tırmanmak

Sözcüklerin katmanlı anlam dünyası, size sınırsız bir anlatım olanağı sağlar. Bilgisayar başına geçip parmaklarınızı klavyenin üzerinde hareket ettirmeye başladığınızda, ruhunuz en yalın ve en çıplak hâliyle oradadır. Size ise yalnıza bunları yazıya dökmek kalır. Ama tüm bunları bir kitabın kapağı arasında toplamak istediğinizde, edebiyatın sınırlı anlam dünyası sizi, yazdıklarınızı kategorize etmeye zorlar. Nitekim yazdıklarınız; bir denemeye, romana, öyküye ya da masala karşılık gelmelidir. Bu pencereden bakıldığında sözcükler ne denli cömertse, edebiyatın duvarları da o denli dardır.

Edebiyatın bu sınırlı anlam dünyasında mecbur bırakıldığınız ilk şey, kalıplar ve tekniklerdir: Bakış açıları, monologlar, flashbackler, bilinç akışları, arketipler, mekânlar, karakterler ve olay örgüleri gibi bir yığın teknikle başa çıkmak ve yazdıklarınızı bunların içine oturtmak zorundasınızdır. Ama bazen yazdığınız şey, hiçbir gömleğin ve kalıbın içine girmez. Kimi zaman sıkar ve bir düğmesi açık kalır, kimi zamansa birkaç beden birden büyük gelir. Çünkü elinizdeki şey, yeni ve farklıdır. Muadillerine benzemez. Ve bunun, edebiyatın sınırlı anlam dünyasında hiçbir karşılığı yoktur. Belki de bu yüzden yazdıklarınız sık sık eleştirilir, tartışılır ve kimi zamansa atıl bırakılır.

Zamanın Farkında, işte bu minvalde değerlendirilebilecek bir yapıt. Bir türün içine oturtulması gerektiği için öykü etiketiyle okuruyla buluşan, fakat belli bir olay örgüsüne, zamana, mekâna ve karakterlere sahip olmayan bir eser. Bu yönüyle edebiyatın duvarlarını aşan ve hiçbir türün içine rahatlıkla yerleştirilemeyen bir üst metin. Evet, Zamanın Farkında benim için felsefik yönü ağır basan bir metin ve bir anlatı.

Şule Gürbüz anlatmak istediği şeyi, edebî öğeler aracılığıyla aktaran bir yazar değil. O, dilin ve düşüncenin merdivenine tırmanabildiği kadar tırmanıp anlatısını bunlar üzerine inşa eden bir yazar ve bir mekanik saat ustası. Saraydaki yıllanmış saatlerin içindeki mekanizmaları merak edip elinde tornalarla ve taş motorlarıyla yaşlı insanlara benzeyen saatleri onardığı gibi, dilini de onarıyor ve derinleştiriyor. Nihayetinde ortaya, hayatın doğal akışında ruhunun içine girip rahat edeceği bir beden, bir kalıp ve bir çevre bulamayan; anlaşılamamış, anlayamamış, sorgulamış fakat sorularına bir yanıt bulamamış insanlar ve onların yaşanmamış hayatları çıkıyor. Bazense uzun soluklu monologları, “Ben dünyanın neresinden tutmuşum, neresinden bakmışım da korkmuşum? Bu kadar bana gözyaşı döktüren ve yirmi beş yaşımda gözlerimin çevresini kırıştıran o ışıklar, o bana uzak olan ışıklar nerede? Ben, dışarıyı görmeden içine bakan ben, bu kopkoyu dehlizimde elimi kendi duvarlarıma çarpa çarpa kendi içimde gittim, geldim.”

Batan ayın kenarına şiir yazan şairler gibi, Şule Gürbüz de yaşanmamış ömürlerin, suskunlukların, sevgisizliklerin, bir rüzgâr gibi gelip geçen zamanın, yüzlere yerleşmiş kırışıkların, ağarmış saçların ve sönük tebessümlerin kenarına şerh düşüyor.

Feyza Kartopu
twitter.com/feyzakartopu

Çağının yeminli tanığı

Şüphesiz her yazar çağının tanığıdır ancak bakmakla görmek arasındaki derin fark tanık olmakla tanımak arasında da vardır. Tanımak, tanık olunan şeyin zihnen kavranmasıdır. Şayet bir yazar, içinde bulunduğu çağa tanık olmakla birlikte o çağı tanımamışsa çağa dair söyledikleri yüzeysel görüntülerden ibaret kalır. Tanıklıktan tanımaya geçmek ise büyük resme çok daha yukarıdan bakabilmek için yükselmeyi, resmin aslına nüfuz edebilmek için derinlere inmeyi gerektirir. 

İsmet Özel’in, kimilerince sıkça eleştirilen üslubundaki savrukluk işte bu iniş çıkışla izah edilebilir. Aynı metinde toplumun birbirinden çok uzak eğitim, kültür ve zihin dünyalarına sahip bireylerine hitap edebilmek için kendi dil dünyasını oluşturmuş güçlü bir hatip olarak çıkıyor karşımıza İsmet Özel. Onunki bir hitabet dilidir; çünkü topluma söyleyecek sözü vardır. Onunki bir edebî dildir çünkü o, estetik bir duyuşla konuşuyor. “Önce benim söylediğimin de herkesin söylediğine benzer bir lâf olduğu fikrini zihninizden sileceksiniz.” diyerek kendi üslûbuna dair önemli bir ipucu veriyor. 

İsmet Özel’in metin kurma yöntemi, yer yer hikâye anlatma geleneğimizle örtüşüyor. “Kıssadan hisse” çıkarırcasına kendi oluşturduğu örnek hikâyelerden konuyu daha sarih bir şekilde anlamamızı sağlıyor. İnsanların doğru bildikleri yanlışlara dair çok net ve oldukça sert ifadelerle açıklamalar getirerek bir çeşit zihinsel irşat görevini yerine getiriyor. Böyle bakıldığında kalem erbabı, modern bir şeyh gözüyle bakabiliyoruz ona. İsmet Özel, çağını tanımış; Müslümanlar üzerinde oynanan oyunu görmüş ve bu oyunu bozmak için çığlık atan bir meczuptur adeta.

Ve’l-Asr, İsmet Özel’in doksanlı yıllar Türkiye’sinde gündeme ve Müslümanların kadim gündemine dair yazdığı yazılardan müteşekkil. Yazıların ekseriyeti, 1945- 1990 yılları arasında yaşanan askerî, siyasî ve toplumsal olayların Müslümanlar açısından nasıl okunması gerektiğini göstermesi itibariyle önemli. Pek çok yazıda sistemli bir şekilde Müslümanlar üzerine yeni oyunlar oynandığını, Müslümanların bu oyunlar karşısında edilgen kaldığını vurguluyor. Bu milleti millet yapan asli unsur İslam olmasına rağmen toplumsal ve iktisadî hayatın şekillendirilmesinde Müslümanların yok sayılmasına haklı bir karşı duruşun adı oluyor yazar.

Kalabalık, tek başına bir kuvvet teşkil etmez. Kalabalığın kuvvete dönüşmesi şuurla mümkün olabilir. İsmet Özel; “Bir tarağın dişleri gibiyiz. Aynı sapa (hatta aynı sopa) bağlıyız; ama en yakın çevremiz bomboş. Bu boşluk içinde iyi ve kötü oluyoruz, iyileştiriyor ve kötüleştiriyoruz.” derken bu şuura işaret ediyor. Bu sözü Mehmet Akif’e dair anlatılan bir kıssayla birlikte düşünmek daha iyi olabilir: Akif’e, "Üstat ne zaman düzelecek bu ümmetin hali?" dize sorulduğunda; tereddüt etmeden; "Cuma namazına gelen cemaat sabah namazına da geldiği zaman!" der. Cuma namazında safları doldurup camilerin dışına taşan kalabalığa ümmet hüviyeti kazandıracak olan şey, şuurdur. İşte böylesi şuurlu bir kalabalık ciddi bir kuvvet demektir.

İsmet Özel, doksanlı yılların Türkiye’sinde konuşurken günümüz Müslümanlarına yönelik bazı öngörülerde de bulunuyor: “Daha da ilginç olan şu ki Türkiye’deki Müslümanlar şimdiye kadar kendilerinden esirgenen uğraşı alanlarına girmekle daha çok söz geçirme gücüne sahip oldukları zehabına kapılıyorlar. Bir alanda söz geçirdikleri zaman kullanılan yetkinin semeresini bir süre sonra yalnızlık olarak toplayıp toplamayacaklarını düşünmeleri gerek.”. Bu tespiti günümüz Müslümanları için değerlendirdiğimizde çok da isabetsiz olduğunu söyleyemiyoruz. Kamusal alanda ciddi makamlara gelen, ekonomik alanda geniş fırsatlar yakalayan Müslümanların, İslami tavır geliştirmek konusunda ne derece başarılı olduğunu görebiliyoruz. Yazar bu öngörünün ardından bir de uyarı yapıyor: “Rasulullah’ın sünnetinin ihyası bizim diktatör yalnızlığına uğramayacağımızın da bir güvencesi olacaktır.”

İsmet Özel’in özellikle vurguladığı bir husus da “bu toprakları vatan kılan unsurun İslamiyet oluşu”dur. Türk tarihi boyunca Anadolu coğrafyasının uğradığı bütün felaketler İslam dininin birleştirici rolüyle atlatılmıştır. Bütün Avrupa birleşip bir yağma niyetiyle üstümüze Haçlı Seferleriyle yürüdüğünde bu toprakları ayağa kaldıran İslam’dır. Moğol İstilasına rağmen küllerinden yeni bir medeniyet kurduran İslam’dır. Birinci Dünya Harbinden sonra işgal edilen Türk topraklarını emperyalist güçlerin elinde oyuncak olmaktan kurtaran İslam’dır. İslamiyet Türk milletini öyle bir harçla yoğurmuştur ki artık Türk’ü Müslüman’dan, Müslüman’ı Türk’ten ayrı tarif etmek mümkün değildir. Bakın bu durumu nasıl izah ediyor İsmet Özel: “Eğer bu toprakları vatan kılan unsur Müslümanlıktan başka bir şey değilse ve bu ülke küçük veya büyük bütün badireleri atlatmak için Müslümanlıktan başka hiçbir toplumsal değere başvuramaz durumdaysa bizler ne dünyadaki Müslümanların bazıları, ne de Türkiye’de bulunan Müslümanların bazılarıyız. Bizler hiçbir açık kapı kalmayınca dahi geçilecek yerin bulunduğunu bilenlerin, herkesin her taraftan geçilebildiğini zannettiği zamanlarda ise sadece bir geçidin emniyet sağladığını bilenlerin varisleriyiz. Eskilerin en eskisinde ne vardı diye merak edenler e; en yeni, yepyeni ne var diye merak edenler de bize baksın.”. Bu değerlendirmeyi yaptıktan sonra Türkiye’de, özellikle dış siyasette güdümlü bir politika izlenmesini eleştiriyor. Bu güdümlü siyasetin esas sebebi olarak da insanımızın benliğini unutmuş olmasını gösteriyor. “Dolayısıyla kendi insicamının, kendi istikrarının ve kendi tesanüdünün şuuruna varmış bir Türkiye dünya sisteminin pençelerinin geçmeyeceği bir siyaset gütme kolaylığına da erebilir” diyerek bunu izah ediyor.

İsmet Özel’in yazılarının ve konferanslarının amacını şu ifadelerden çıkarabiliriz: “Ben tutturdum ülkemizde Müslümanların aralarından ‘güzide bir zümre’ çıkarmaları gerektiğini söylüyorum. Bu zümrenin, bu seçkin kesimin bir zihniyeti olduğu kadar, bir tutumu da temsil etmeleri gerektiğini savunuyorum.”. Bu amaçtan hareketle, İsmet Özel’in bir geleneğin takipçisi olduğunu da söyleyebiliyoruz.

İsmet Özel, cumhuriyetin kuruluşuna ve emperyalist devletlerle kurduğu ilişkiye dair de sert eleştiriler getiriyor: “Türkiye Cumhuriyeti teminatını galiplere verilen sözlere bağladı. Büyük düş kurmayacağına söz verdi. Sözünde hep durdu. Ne var ki sözünde durması yetmedi galiplere. Şimdi yeni şartlara niçin çabuk adapte olmadın diye azarlıyorlar onu. Türkiye Cumhuriyeti verecek cevap bulamayınca inisiyatifi yine galipler alıyor ve “Madem adaptasyonda aksaklık gösteriyorsun, yeni sözler ver bari!” diyorlar. ‘Büyük Düş kurmamak yetmez, büyük düş kurdurmayacağına da söz ver.”. Bu açıklama, ülkemizin Avrupa Birliğiyle, Amerika’yla ya da diğer güç odaklarıyla ilişkisini açıklaması bakımından önemlidir. Ne zaman ki milli bir hükümet kurulmaya çalışılsa ya da milli menfaatlere yönelik bir siyaset yürütülse milletin üzerine tanklar yürütülmek suretiyle bir dizginlemeye gidilmiştir.

Günümüz Müslümanlarına yönelik bir eleştiriyi de cemaatler üzerinden yapıyor yazar. İki taraflı bir değerlendirmeyle hem cemaatlerin ataletine hem de bu cemaatleri finanse eden güçlerin kirli ilişkilerine değiniyor. “Bu güne kadar sofular sadece sofu kalıp mevcudiyetlerini kafir otoritenin belirleyiciliğinden bağımsız kılan tutumu takınmadıkça Müslümanların birliğine matuf öncülüğü üstlenemediler.” diyerek bu yapıların içine düştüğü durumu eleştiriyor. Selçuklularda da Osmanlılarda da tarikatlar iktisadi ve sosyal hayatın düzenlenmesinde aktif rol almışlardır. Devletin ihtiyaç duyduğu hizmet erlerinin yetiştirilmesinde bu yapıların aktif rol üstlendiklerini biliyoruz. Tekke ve dergâhlarda yetişen ustaların yeni fethedilen yerlerin imarında ve irşadında büyük katkıları olmuştur. Bununla beraber bu yapılar kendi kendilerini finanse eden yapılardı. Günümüzde ise cemaatlerin bir kısmının gizli kaynaklarca beslendiklerini ve kısa sürede devletin bekasına ve toplumun ahlakına yönelik zararlı faaliyetlerin odağı olduğunu görüyoruz.

Bütün bu söylediklerimizle beraber çok daha fazlasını da söylüyor İsmet Özel ama sözün özü itibariyle bir karşı çıkışı, bir itirazı dile getiriyor: “Oyun, zilleti kendine yaraşır sayanların oyunudur. Biz bu oyunu bozmak üzere varız. Zorla bozacağız oyunu. Bizim zorumuz şiddet zoruna başvurmakla belirginleşmeyecek. Oyuna katılmadığı halde Müslüman kalma niteliğini gösteren herkes bir zor unsuru olacak dünya sisteminin karşısında.”

Erhan Çamurcu
erhan.hoca.55@hotmail.com

İsimsiz bir kedinin gözünden Japon modernleşmesi

Hemen her roman yazarı, eserini oluştururken kendi hayatından da bir şeyler katar. Bu durum bazı yazarlarda çok bazı yazarlarda ise azdır. Natsume Soseki (1867-1916), eserlerinde kendi hayatından izleri çok kullanan yazarlardandır. Bu sebeple, Soseki’nin hayatını bilerek onun eserlerini okumakla, hayatına vakıf olmadan okumak arasında farklar bulunur.

Natsume Soseki, kimilerine göre önemli bir Japon yazardır fakat Murakami gibi bazılarına göre de “modern Japon Edebiyatı’nın kurucusu” denebilecek kadar önemli biridir. Uzakdoğulu yazarları baz alırsak, Türkiye’de bir Haruki Murakami bir Yukio Mişima hatta son zamanlarda tanınırlığı daha da artan Yu Hua kadar bilinmez. Fakat ilginçtir ki eserlerinin beş altı tanesi, en çok bilinen yayınevlerinden olmasa da dilimizde yayımlanmıştır. Ben Bir Kediyim benim yazardan okuduğum ikinci eser oldu. İlki Jaguar Kitap’tan yayımlanan Madenci adlı romandı. Fakat Madenci’yi okuduktan sonra, kitabın Soseki külliyatı içerisinde ayrıksı bir yerde bulunduğuna dair yorumlar okudum. Öyle ki Madenci, Soseki’nin üslubunu en az gösteren kitabı(ymış). Ben de Madenci kitabıyla sevdiğim yazarı daha iyi tanımak için onun ilk eseri olan Ben Bir Kediyim romanını okumaya karar verdim. Yazının bahsi bu kitaptır.

Soseki, İmparator Meiji döneminde yaşamış bir yazardır. Bu dönem, Japonya’nın geleneksel hayattan modern hayata geçmeye çalıştığı bir dönemdir. Ben bu açıdan Soseki’yi bizdeki Tanzimat aydınlarına benzetiyorum. Başlarda tamamen modern hayat savunucusu olan Soseki, İngiltere’de yaşadığı süre sonunda Batı medeniyetinin abartıldığı kadar yüce bir şey olmadığını ancak kalkınmak için takip edilmesi gerektiğini savunur. Ama birebir taklide karşıdır: “Avrupalılar güçlü olduğu için, ne kadar aptalca olursa olsun her şeyi taklit etmek zorunda hissediyorsunuz. Uzun şeylere sarıl, güçlü şeyler karşısında bükül, ağır şeyler karşısında ezil. Bu emir kiplerine karşı kendinizi ezik hissetmiyor musunuz?”. Herkesin aklına gelmiştir, klişe yorumla söyleyecek olursak, bizdeki Batı’nın iyi yönlerini alalım gibi bir düşünceye sahiptir.

Soseki, ülkesinin içinde bulunduğu geleneksel hayattan modern hayata geçiş aşamasında gördüklerini eserlerine yansıtan bir yazar. Ben Bir Kediyim de o kitaplardan biridir. Fare yakala(ya)mayan, miskinlik eden, biraz bilge biraz ukala biraz aptal bir kedinin, ismi bile olmayan bir kedinin gözünden görürüz hikâyeyi. Öyle bir kedidir ki kendisini insandan üstün tutar bazen. Hatta kitabın özgün adı Wagahai Wa Neko de Aru’dur. Çevirmeninin ön sözde belirttiğine göre buradaki Wagahai “ben” demektir fakat bu kelime Japoncada, sadece bilge ve saygın kişiler için kullanılır. Anlatıcımız kedi de kendini muhtemelen o aşamada görüyor.

Otobiyografik ögeler içeriyor demiştim yazarın romanları için. Örneğin bu kedinin sahibi ve aynı zamanda romanın çok büyük kısmında mekân olarak gördüğümüz evin sahibi Hapşuruk Efendi de Soseki’nin bazı özelliklerini taşır. Hapşuruk Efendi dışında; Donay Efendi, Meitei, Bilge Poyraz, Hapşuruk Efendi’nin karısı kitaptaki esas karakterlerdendir.

Kedinin bakışından insanlar hakkındaki görüşlerini okuyabileceğimiz kısımlarla başlayan roman aslında başlarda okuyucuya çok bir şey vaat etmiyor. Hatta kendimi, “toplumun incelenmesi nerede?” diye sorarken bulduğum da oldu. Ancak uzun sayılan bu romanda -455 sayfa- Soseki, Japon toplumuna, eğitim sistemine veya yöneticilere yönelttiği eleştirilerini ve gözlemlerini normal diyalogların arasına sıkıştırmış (romanın arka planında Rus-Japon savaşının da izlerini sürmek mümkün ancak bu konu çok ön plana çıkarılmamış). Sadece son bölüm hariç -oraya değineceğim- keskin roller verdiği karakterlerinin diyalogları arasında bu yenileşme dönemi hakkındaki düşüncelerini serpiştirmiş. Örneğin, Donay Efendi ve Meitei’i yenileşme taraftarı bir karakter olarak resmederken, Hapşuruk Efendi daha geleneksel yaşamı savunan taraf olarak göze çarpıyor.

Kedi her yerde. Bilge ve ukala bir kedi demiştim. Tamamen hâkim bakış açısına sahip. Düşünceleri bile okuyabiliyor. Her deliğe girip çıkabiliyor. Fakat kitap oldukça ağır akıyor. Çünkü yazar kedinin gözünden her şeyi aktarmaya çalışmış bu da yer yer sıkıcı betimlemelere ve gereksiz gözlemlere dönüşmüş. Sabırsız pek çok okur kitabı yarım bırakabilir ancak tavsiyem kesinlikle bitirilmesi yönünde. Zor bir işi başardıktan sonraki tatmin ve mutluluk duygusunu veriyor bu kitabı okumak.

Kitap on bir bölümden oluşuyor. Daha önce yazarın fikirlerini diyalog aralarına sakladığını belirtmiştim ancak bu son bölüm kitabın tam anlamıyla çözüm bölümü olmuş. Yine Hapşuruk Efendi’nin evinde toplanan Meitei, Donay Efendi, Bilge Poyraz ve Keçeli Birdağ üzerinden fikirlerini bir deneme üslûbuyla boca eden Soseki, karı-koca ilişkilerini, evliliğin modern ve geleneksel toplumlardaki yerini, bireysellik-toplumsallık konularını ve bunların sebep ve sonuçlarını, Avrupa kültürünü ve gelecekle ilgili tahminlerini okura aktarıyor. Seyredenler bilecektir, The Man From Earth, tek mekânda geçen ve beş altı profesörün fikir çatıştırdığı bir filmdir. Ben Bir Kediyim kitabının son bölümünü, yer yer ironik ve komik unsurlar içermesine rağmen bu filme benzettim. Filmi sevenler bu son bölüm hatırına bu kitabı da okuyabilirler.

Son olarak çeviriye değinmek istiyorum. En genel şekilde söyleyecek olursam roman iyi bir çeviriye sahip. Dilimizde iki yayınevinden yayımlanmış: Panama Yayıncılık ve Ötüken Neşriyat. Ben Ötüken Neşriyat’tan Samet Atik’in çevirisiyle okudum. Fakat şöyle bir detay var, ben nesir çevirilerinde orijinal metne birebir sadık kalınması kanaatindeyim. Şiirde elbet anlam çok daha fazla öne çıkacak ancak ben okuduğum romanlarda o ülkenin deyim veya atasözlerini orijinal haliyle okumak isteyen biriyim. Samet Atik son derece çalışkan bir şekilde işini yapmış, sıkıştığı yerlerde kitabın İngilizce çevirisinden de yararlanmış. Ancak bazen Japon deyimlerini veya söyleyişlerini çevirirken tamamen bizden deyimleri tercih etmiş (mesela Japon bir karakter gün olur asra bedel diyebiliyor). Metindeki kelime Japoncada ne anlama geliyorsa o şekilde verilse ve bu açıklamalar dipnotla belirtilse bence daha şık olurdu.

Son olarak diyorum ki, Soseki’yi Türk okurlar keşfetmeli. Murakami’nin kitaplarının bu kadar çok sattığı bir ülkede Soseki çok daha fazlasını hak ediyor.

Son olarak, kitapta altı çizilecek çok cümle yok fakat olanlar oldukça sağlam. Bir örnekle yazıyı bitiriyorum.

“…Mesela bankacılar. Her gün her gün başka insanların parasına göz kulak oluyor, başkalarının parasıyla çeşitli işlemler yapıyorlar. Bir süre sonra bu parayı kendi paraları gibi görmeye başlamalarına şaşırmamak gerekir. Hükümet görevlileri de aynı şekilde. Aslında görevleri insanlara hizmet etmektir. Yani hepimiz öyle düşünüyoruz ama çeşitli şeyleri kontrol etmeye alıştıkları anda, iktidarın vermiş olduğu sarhoşluktan olsa gerek, her şeyi yapabileceklerini düşünmeye başlıyorlar. Hatta bazen öyle raddelere geliyorlar ki, şu anda ellerinde tuttukları iktidarı tamamen kendi iradeleriyle elde ettiklerini, bu yüzden halkın bazı konularda hiçbir şekilde söz söyleme hakkı olmadığını söyleyenler bile çıkıyor…” (sf. 347)

Mehmet Akif Öztürk

twitter.com/OzturkMakif10

Hatayı nerede yaptık ve yapıyoruz?

Ünlü Ortadoğu uzmanı Bernard Lewis’in, 1999’da ‘Ortadoğu’da Kültür ve Modernleşme’ başlığıyla Viyana Beşeri Bilimler Enstitüsü’nde art arda verdiği üç konferansın derlemesinden oluşan "Hata Neredeydi?" kitabı önemli bir konuyu ele alır. Doğu’nun üç yüz yıldır cevabını aradığı bir soruyu inceler. Üç yüz yıldır hatta daha uzun bir süredir hatanın nerede olduğunu arayan ama bir türlü bulamayan bir coğrafyanın zihinsel açmazlarını, ileri geri gidişlerini ve kabullenemediği bir dünya karşısındaki tereddütlerini anlamak için okunması gereken önemli bir eser. 

Özetle şunu söyler Lewis: İslam dini geçmişte çok büyük bir uygarlık ortaya çıkardı. Ekonomide, askeri alanda, bilimde ve siyasette son derece güçlü zamanlar yaşadı. Dünyanın en büyük gücü haline gelebildi. Özellikle adalet, eşitlik ve de özgürlük -bilhassa inanç özgürlüğü- gibi konularda çok ileri düşünceler getirdi ve de hayata soktu. Büyük bir insanlık fikri ortaya çıktı. Ancak zamanla Avrupa ülkeleri ve uygarlığı bir şekilde güç dengesini bozunca İslam ülkelerinin buna karşı tutumu son derece hastalıklı oldu. Bu durum çok büyük bir kafa karışıklığını ve anlayamamayı beraberinde getirdi. Getirmeye de devam ediyor.

Çünkü söz konusu bu ülkelerin hepsi Hıristiyandı ve bunun anlamı, tahrif edilmiş, yolundan sapmış, otantikliğini kaybederek batıllaşmış ‘geri’ bir dinin mensuplarının İslam’ın en güçlü olduğu alanlarda galebe çalması demekti. Oysa Müslümanlar için İslam’ın gelişiyle birlikte Hıristiyanlık tarihe karışması ve son bulması gereken bir dindi. Bu dinin mensupları, İslam’a göre sapkınlar ve hatta ‘kafirler’di. Kendilerinden aşağıda gördükleri uzak ötekiydi. O nedenle, eşitsizliğin İslam lehine olduğu zamanlarda onların kim olduklarını ve nasıl yaşadıklarını hiç merak etmediler. Tam tersine, uzak durulması gereken, çürütücü ve bozucu bir uygarlık olarak gördüler. O topraklara ancak insanlığın ve İslam’ın ışığını götürmek için gidilebilirdi. O insanlar ancak İslam’ın gölgesinde hidayet bulabilir ve dikkate alınabilirdi. Elbette bu çok büyük bir özgüvendi!

Hıristiyanlar içinse durum tam tersineydi. İslam’ın ve Müslümanların neler yaptıklarını bilmeye ve bütün güçlü yanlarından faydalanmaya çalıştılar. Müslümanların bilimdeki üretimlerini Avrupa’ya taşıdılar. Onların askeri ve siyaset yapma biçimlerini yeniden yorumladılar. Onlarla olan ticari ve kültürel ilişkilerinde onların kendilerine yaptıkları gibi kapalı davranmadılar. Davranamazlardır da. Ne var ki günün birinde tarih değişmeye başladı. Bu hor ve hakir görülen batıl öteki bir anda garip bir tehdit haline gelmeye başladı. Giderek ilerlediler ve bu durum savaş meydanlarından bilimsel katkıya, sanatsal gelişmelerden ticarete kadar her alanda onlar lehine açık ara bir fark yaratmaya başladı.

Kitap, işte tam bu noktada Müslüman Ortadoğu’nun verdiği cevapları konu ediyor. İşin merkezindeyse elbette Osmanlı ve Türkiye var. Bu coğrafyanın insanları, epey zamandır dönüp dönüp “hata neredeydi?” sorusunu soruyor. Her ülke ve hatta her Müslüman, bu sorunun gölgesinde, inancını sorgulamıyor belki ama bir şeyleri sorgulaması gerektiğini bilerek yaşamını sürdürüyor. Tam bir varoluşsal irade gösteremiyor. Tereddütler, kızgınlıklar, sürekli karşılaştırmalar ve kendini var etme çabası kolaylıkla gözlemleniyor. Lewis bu durumu şöyle anlatıyor: “Gelgelelim soru ve ardından verilen cevaplar nasıl ve ne şekilde olursa olsun, bunların artan bir ızdırapla, çoğalan ısrarla ve son dönemde de dolup taşan öfkeyle ifade edildiği aşikârdır.” (s.9). Çünkü, “Sorgulamak, endişe duymak ve hatta öfkelenmek için ortada iyi bir sebep var. Yüzyıllar boyunca İslam dünyası insan uygarlığının ve başarılarının ön safında yer alıyordu. Müslümanlara göre İslam’ın sınırları uygarlığın sınırlarıydı ve bunun ötesinde sadece barbarlar ve kafirler vardı.” (s.9).

Öyle görünüyor ki bu öfke bugün bir yol ayrımına gelmiş durumda. Hata neredeydi sorusu “ustalıkla” sorulmuş bir soruydu ve Müslümanların kendilerine bakmalarını engelleyici bir yan da taşıyordu. Nesnel nedenleri ima ediyordu ve öznel ya da içsel, zihinsel nedenleri dışlıyor, uzaklaştırıyordu. Soru, kimin ya da neyin hatası değildi çünkü, hata neredeydi. buna göre, cevap da orada bir yerlerdeydi ama bulunamıyordu, durmaksızın aranıyordu bu yüzden.

Sanılanın aksine, özellikle Osmanlı çok büyük ölçüde yerli yerindeydi. İşler eskiden nasılsa yine öyleydi. Bu anlamda bir gerileme yoktu fakat Avrupa karşısında yenilgiler de üst üste geliyordu. Tam da bu yüzden, Ortadoğu’nun genelinde hata neredeydi sorusu yerine “Bunu bize kim yaptı?” sorusu soruluyordu, Buna karşılık, “Tarihlerinde en büyük krizle yüz yüze gelen Osmanlılar farklı bir soru sordu: ‘Hata neredeydi?’” (s.32). Bu soru o günden bu yana da etkisi dinmeyerek devam edegeldi.

Bilindiği gibi bu sorunun cevabı ilk olarak askeri ve mülki anlamda gerekli yenileşmelerin yapılamayışında arandı. Sonra kurumların reform ihtiyacı gündeme geldi. Ardından, bilimsel alandaki geri kalmışlık sorgulandı. Bütün bu değişimlerin ardındaki düşünce, yapılmak istenilen, Batılılaşmadan, yani Hıristiyanlaşmadan modernleşmekti. Bu nedenle, kültürden ve Batılı yaşam tarzından, değerlerden hep uzak duruldu -durulmaya çalışıldı. Hata neredeydi sorusunun cevabı ihtişamlı dönemlerdeki inançtan uzaklaşmak olarak görüldü uzun süre.

İslam inancında, onun ürettiği dünya görüşünde en ufak bir sorun yoktu ama burada da yine mesele nesnelleştirilerek dışsallaştırılmıştı. İslam inancı yerli yerinde dursa da onun algılanma ve hayata geçirilme biçimlerinde çok önemli değişiklikler olmuştu. Toplum değişmiş ve hayat yepyeni biçimler almıştı. Kırılmaz bir güven döneminin ardından gelen sarsıntı ve tereddütler, kendinden şüphe etmeler, “inanca olan inancı” zayıflatmıştı belli ölçüde. Ancak çare eski güzel günlere geri dönmek olamazdı çünkü geride kalmanın nedeni her şeye rağmen inancın zayıflaması değildi. Bundan sonrasıyla ilgiliydi. Yani, inancınızın sizi nereye götürdüğü, meseleleri görme biçiminize ve zihniyetinize olan etkisiyle ilgiliydi.

Buna bağlı olarak bir süre sonra modernleşme çabaları yerini yeni sorgulamalara bıraktı. Acaba Batılılaşmak da mı gereklidir sorusunu sormak gerekti. II. Mahmut dönemi bu sorunun en güçlü sorulduğu dönemdir. Batılı usuller, kıyafetler, yaşama biçimleri kendini göstermiştir. Fakat soru bir türlü cevabını bulamıyordu. Adeta havada asılı kalmış, her nefes alışta karşılaşılan bir etkiye sahip olmuştu. Çünkü fark bir türlü kapatılamıyordu. Ne yapılsa olmuyordu. Ara giderek açılıyordu. Buna bağlı olarak Abdülhamid dönemi yeniden eski cevabı gündeme getirdi; Batılılaşmadan modernleşmek, eski güzel günlere dönmek ve İslam’a sıkıca sarılmak tek çareydi. İttihatçılarsa aksi görüşteydi. Cumhuriyet işte bu tartışmaya biri olmadan ötekinin mümkün olmadığını, yani Batının kültürüne sahip olmadan modernleşmenin mümkün olmadığını açıktan söylemese de kabul etmek zorunluluğunun bir sonucudur.

Burada Batılılaşmak da sadece hayatın dış yüzü ya da şekli işleyişinden ibaret değildir; kadınların eşit biçimde her alanda var olmaları ya da toplumsal ve siyasal alanın yeniden biçimlendirilmesi gibi salt şekle indirgenemeyecek unsurlar da söz konusudur. Sonrasında Demokrat parti ile yeniden “taklitçi” Batılılaşmadan vazgeçilerek gücünü kendi köklerinden alan bir modernleşme tezi savunuldu. Demokrat Parti döneminde Mümtaz Turhan’ın modernleşmenin ardındaki asıl neden olarak ileri sürdüğü “ilim zihniyeti” ve çözüm olarak önerdiği zihni dönüşüm son derece ilginçtir çünkü belki de ilk kez olarak zihniyetle bu kadar güçlü bir bağ kurulmaktadır. Sonuç olarak, her iki tarafta da tek başına modernleşmenin mümkün olmadığı anlaşılmış ama ne yapılmalı konusundaki kafa karışıklıkları giderilememiştir. Bütün bunlar oldukça kararlı şekilde gerçekleştirilse de soru varlığını sürdürdü. Bugün hâlâ sürdürüyor. Zaman zaman birinci grup zaman zamansa ikinci grubun cevabı daha etkili ve baskın olsa da bu dinmek bilmeyen tartışmanın içinde soru yerli yerinde duruyor; hata neredeydi?

Lewis’in buna verdiği cevap, basitçe söylemek gerekirse İslam dünyasının Avrupa’nın yükselişinin arkasındaki düşünsel, zihinsel, felsefi ve hatta inançsal olanı tam olarak kavrayamamasına dayanır. Burada şu da söylenebilir ki Müslümanların kendi dinlerine olan “aşırı inançları” eleştirel düşünceyi büyük ölçüde baltalarken Hıristiyanların kendi dinlerine olan aşırı eleştirellikleri yeni bir inancın ve felsefenin doğmasını sağlamış, aydınlanma ve yenilenme süreçleri Avrupa’nın zihnini adeta yeniden oluşturmuştur. Bu nokta da bir şekilde yakanlanmıştır aslına bakılırsa ama sorunlu bir biçimde: “Müslümanlar Hıristiyanlığı, İslam’da mükemmel halini aldığı gerçek inancın eski ve tahrif edilmiş biçimi olarak atfetmeye alışkındı. Geriye gidilerek ileriye gidilemezdi. Dolayısıyla Batı dünyasının yakaladığı muazzam üstünlük din veya dinin bir parçası olan kültür haricinde başka koşullara bağlı olmalıydı. O zamanın Batılısı -ve bugünün birçok Müslümanı- bilim ile felsefenin bunu sağladığını söyleyebilirdi.” (s.59). Sorun, İslam’a olan inancın zayıflaması değil tam aksine aşırı inançtı; insan sadece inanarak yaşayamaz çünkü düşünmesi de gerekir ve aşırı inanç düşüncenin oluşamamasının yarattığı marazi bir bağlanmadır.

Lewis, “Müslümanlar, Batı’yı Batı yapan, kendi tecrübelerinden çok farklı kılan özelliklerde Batı’nın başarı sırrını aradı, Hıristiyanlığa bulaşmadı.” (s.59) dese de gerçekte her şey Hıristiyanlıkla ilişkili olmaktan hiç çıkarılamadı. Batı her zaman bir Hıristiyanlık kulübü olmaya devam etti ve analizlerde bunun güçlü etkisi hep belirleyiciliğini sürdürdü. Bu nedenle de Hıristiyanlık dışı gelişmeler kendi nesnelliği içinde bir türlü anlaşılamadı. Bir anlamda, Batılıların “yeni dini” ve bilimsel ve diğer alanlardaki başarıları eski ölçülerle ele alınmış ve ampirik gerçeklik kabullenememe neticesinde yeniden şekillendirilerek tahrif edilmiştir.

Osmanlılar, “Savaş ile tıp sahasında kafirlerin biliminin ürünlerini almayı kabul ediyorlardı çünkü kafirlerin bilimi zafer ile mağlubiyet, yani hayat ile memat arasında fark yaratıyordu. Ancak bu bilimsel başarıların altındaki felsefe ve sosyo-politik bağlamı kabul etmek, hatta kimi zaman fark etmek zor olmuştur.” (s.96). Osmanlılar, sosyo-politik bağlam ve felsefeye eğilmektense oldukça pratik ve pragmatik davranıyorlardı; “On altı, on yedi ve on sekizinci yüzyıl çevirileri arasında hiçbir felsefe eseri yoktur; felsefe artık yararlı olarak kabul edilmiyordu. Platon ve Aristoteles’in eserlerinden zaten çevirmeye değer her şey çevrilmişti; kafirlerin sonradan ortaya koydukları düşüncelerin herhangi bir kıymeti olamazdı. Osmanlılar, kendileri için açıkça pratik önem taşıyan coğrafya üzerine çalışmaları; Batılı biçimde modernize edilen bir ordu için bilhassa faydalı olacak bir miktar askeri literatürü ve Ortaçağ çevirilerinde görünmeyen yeni bir eser türü olarak tarih kitaplarını çevirdi. Osmanlılar için felsefe olmasa da tarih faydalıydı.” (s.162).

Sonuçta bu soru bir türlü cevaplanamadı ve bugün hâlâ oldukça geçerli bir eksiklik olarak ötekini kendi kavramlarıyla ve kendi içinden anlayamama, gerçeği kabullenememenin yarattığı bilinç-dışı tahrif etme sorunu varlığını koruyor.

Madem bu kadar cevaplanamıyorsa belki de artık hata neredeydi diye sormak yerine hatayı nerede yaptık ve yapıyoruz deme vaktidir!

A. Erkan Koca
twitter.com/ahmeterkankoca

Genç Werther'in Acıları'na bütünsel bir yaklaşım

“Ah, sizi akıl sahibi insanlar! …Tutku! Sarhoşluk! Delilik! Siz ahlak sahibi insanlar, öylesine kayıtsız görünüyorsunuz ki! Sarhoştan yakınıp akılsızı aşağılıyorsunuz; bir papaz gibi yanlarından geçiyor ve bir sofu Tanrı’ya nasıl şükrediyorsa, sizi de onlar gibi yaratmadığı için Tanrı’ya şükrediyorsunuz.”

Goethe, Genç Werther’in Acıları’nda dile getirdiği bu söylemle, Aydınlanma Çağı’nın kuru akılcılığıyla Rasyonalizm’in duyuları ve deneyimi yok sayan bakış açısına baş kaldırır bir nevi. Bireysel dehaya, duyuların ve doğanın yüceliğine de sık sık atıf yapar. Böylelikle deliliğin yüceltildiği, kuru akılcılığın yadsındığı satırlarla eserin muhtelif yerlerinde karşılaşırız. Dahası karakterler de bu çıkarımı desteklemektedir. Werther’in karşılaştığı Heinrich adındaki gencin, en saadeti ve en hoş günlerinin tımarhanede geçen günler olduğunu söylemesi, yücelik algısının bir kez de delilikte tezahür edişidir. Böylece deliliğe övgü bir üst boyuta taşınır. Tüm bunlar, Alman Romantizm’i ile aklın yadsımasının bir ürünü olan Fırtına ve Coşku Akımı hakkında dikkate değer ipuçları verdiği gibi, Genç Werther’in Acıları’nı da bu akımın en önemli temsilcilerinden biri yapar.

Ancak Genç Werther’in Acıları, yalnızca Aydınlanma Çağı karşısında duran bir roman olmadığı gibi, doğa karşısında büyülenen bir insanın romanı da değildir. Dahası ona, klasik bir aşk anlatısı da diyemeyiz. Evet, aşkın karşısında duyulan arzu ve çaresizlik hissi vardır fakat bu, doğudaki aşk kavramıyla örtüşmez. Werther, zaten sevdiği kadınla birlikte olamayacağını bilmektedir ancak o, aşk karşısında duyduğu ızdıraptan ve aşkın içinde bıraktığı tortudan zevk alır. Izdırap Werther’i besler; doğaya bakışı keskinleşir, kendine yönelik algısı kıymetlenir, sanat ve sanatçı üzerindeki fikirleri olgunlaşır. Aşk onun içinde dünyalar açar, böylece tüm bunlara yönelik görü ve sezgisi kuvvetlenir.

Tüm bunlar, Goethe’nin bu nadide eserini tek tip bir bakış açısıyla değerlendirmenin önüne set çeker. Werther ne başlı başına aşk, ne salt doğa, ne sanat ne de yalnızca çağına bir başkaldırıdır. Bunların hepsi romanda peyderpey bulduğundan okur, tüm bu parçacıklara göre eseri değerlendirmek zorunda bırakılır. Nitekim; bir fundalık, rüzgârın aralarında dolaşmasıyla başını eğen çiçek öbekleri, çağıldayan dereler, uçuşan mayısböcekleri Werther’de şaşkınlıkla beraber bir saadet hissi yaratır. Bu his öyle bir kerteye varır ki doğanın karşısında büyülenen Werther, bu hayranlığın sebep olduğu heyecanla tek bir çizgi bile çizemez. Sanatı ve resmi bundan zararlı çıkar. Tek yapmak istediği şey, doğanın kucağında kalıp uzun uzun onu seyretme düşüncesidir. Doğa karşısında duyulan bu derin hayranlığı okurken onu bir doğa romanı olarak nitelendirmek isteriz. Ya da, “En çok beğendiğim yazarlar, yazdıklarında kendi dünyamı, benim çevremde olup bitenleri bulduğum yazarlardır. Anlattıkları öykü doğallıkla bir cennet olmamakla birlikte, yine de anlatılmaz bir mutluluğun kaynağı olan kendi evim kadar ilgi çekmeli,” minvalinden cümleler okuduğumuzda, edebiyata dair güçlü alt metinler barındıran bir sanat romanı okuduğumuz hissine kapılırız. Ancak Genç Werther’in Acıları, tüm diğer kurucu metniler gibi çok yönlü ve yenilikçidir. İsabet ettiği pek çok farklı yön, ortaya koyduğu yenilik ve tarz, dikkat çektiği toplumsal alt yapı vardır. Bu sebeple onu, belirli çerçevelere oturtmak yerine geniş bir perspektifle değerlendirmek daha isabetli bir yaklaşım olacaktır. Goethe, geçmiş okuru kendisine bağladığı gibi, bugünün modern okurunun da kalbinde yer edinmeyi başarabilmiş bir ediptir. 200 küsur yıllık bir mazisi olan bu kült yapıtı da elbette ki bütüncül bir bakış açısıyla irdelenmeyi hak etmektedir. Nıetzsche buna, “Çağlar üstü çağdaşlık,” diyor ki bu, Goethe’nin başarısını ve özgünlüğünü izah eden en yerinde cümlelerden biridir.

Romanın geçtiği imbiklerden bir başkası da topluma yöneltilen eleştirel bakıştır. Bakan ama anlamayan, sorgulayan ama cevap bulamayan insanın ikircikli yaşamı gözler önüne serilir. Werther’in bir nakış iğnesi kadar ince ruhu; monoton iş hayatını, insanın insana duyduğu kayıtsızlığı, atalet hâlini, neşesizliği, içinde hiçbir anlayış ve duyarlılık belirtisi bulundurmayıp yalnızca kendiyle dolu olan insanlığı ve onun çıkmazını anlayamaz. Anlamamanın ve cinnetin hararetiyle de sorgular. Kent dedikodularının yapıldığı anların birinde, ağır bir hastadan özensizce söz edilmesini, üstelik bu kişinin yakın bir ahbap olmasındaki çelişkili durumu sorgular mesela… İnsanın varlığı ya da yokluğunun, başka bir insan için önemsizliği altında ezilir. Birinin cinnet geçirmesi karşısında, başka bir insanın eli bağrında durabilmesine şaşırır. Belki de onu intihara sürükleyen şey, bu değersizlik ve anlayamama hissidir. Belki de bu yüzden insanlığın en yalın hali olan çocuklara döner yüzünü. Her fırsatta onlarla vakit geçirir, uzun uzun izler, masallar okur, onlara temas eder. Çocukların ayak bağı gibi görüldüğü ve şımartılmaması gerektiği yönündeki görüşlere karşın Werther, dünyada yüreğine en yakın varlıkların çocuklar olduğunu düşünür ve “Nasıl da çocuktur insan…” der her fırsatta.

Werther, dünyayı yeni yeni keşfeden ve hemen her şeye hayretle bakan küçük bir çocuktur. Ayrıca bu hayret ve keşif hâli örtük değil; gri bulutların ardından beliren göz alıcı güneş ışığı gibidir. Doğa, aşk, çocuk, sanat, kendine yakın bulduğu kitaplar ve bakıp gördüğü her şey onda bir hayret ve hayranlık hissi uyandırır. Karşılaştığı kişilerde kendi içinin aynasını görür; böylece kurguya dahil olan karakterlerde Werther’in içinden bir parça görürüz ya da her karakterde bir parça Werther tortusu kalır.

Tüm bunlar ışığında Genç Werther’in Acıları’nın hem muhteva hem de biçim yönüyle pek çok yenilik barındırdığını söyleyebiliriz. Yayınlandığı dönemde Werther salgınına yola açarak herkesin mavi ceket, sarı pantolon giymesi gibi bir etkiye yol açmasa da duygu yönüyle kurduğu köprü bugün hâlâ sağlamdır, ışığından ve geçerliliğinden bir şey kaybetmemiştir. Asırlar öncesini aydınlatan bu ışık, bugün de aynı kuşatıcı etkiyle insanları aydınlatmaya ve ışığı altında toplama devam ediyor. Tam da bu noktada, Ahmet Haşim’in Goethe’nin evini ziyaretinden sonra kaleme aldığı “Faust’un Mürekkep Lekeleri” isimli yazısının son cümlelerini anımsamak ve bu ışığın tazeliğine kulak vermek yerinde olacaktır, “Yüz sene evvel içinde can verdiği oda, memleketin her tarafından yeni gönderilmiş çelenk yığınlarıyla dolu idi. Sanki şairin cesedi henüz kaldırılmamıştı ve havada esen şan ve şerefin ıtırı, o sabah açmış iri bir kırmızı gülün kokusu gibi taze ve kuvvetliydi.”

Feyza Kartopu
twitter.com/feyzakartopu