Doğudan batıya uzanan çınar: Annemarie Schimmel

“Dünyaya dair elbiseleri üzerinizden çıkartıp attıktan sonra, âşığı maşuğa vasıl eden bir köprü gibiydi ölüm.”

Dallarıyla Doğu’dan Batı’ya uzanan koca bir çınardır Annemarie Schimmel. Halife’nin Rüyaları, Şark Kedisi, Hz. Muhammed, Sayıların Gizemi, Ben Rüzgarım Sen Ateş gibi nice esere imza atmış; İslam ve tasavvuf araştırmacısı olarak şark kültürüne duyduğu muhabbet ve iştiyakla bilhassa Hz. Mevlânâ, Muhammed İkbal, İbn-i Ataullah üzerine çalışmalar yaparak, çok sayıda seminer ve konferans vermiştir.

Samimi, nüktedan ve şiirsel bir dille hayat hikâyesini kaleme aldığı Doğudan Batıya isimli kitabında, neden böyle bir eser ortaya koymak ihtiyacı hissettiğini yaşadığı bir anıyı ele alarak anlatır. Aslında otobiyografi yazmaya hiç niyetinin olmadığını söyler evvela. Lakin genç bir üniversite öğrencisine, harp zamanında nasıl okuduğunu, haftada on sekiz saat derslerde hazır bulunmak zorunda olduğunu, burs alamadığı için fabrika işçiliğine memur edildiğini, yabancı bir ülkeye sefer etmek akla ziyan kabul edilirken, uçakların gece hücumlarına ve bunun gibi birçok zorluğa maruz kalarak nasıl lisan öğrendiğini anlatırken, çocuk bunların karşısında şaşkına döner ve şu soruyu sorar: “Ama bu durumda diskoteğe gidecek vaktiniz bile olmamıştır!”. İşte bu sualin akabinde mazisinden bir şeyleri anlatmanın faydalı olacağını düşünür Schimmel.

Bir insan için kısa denilebilecek o bereketli ömrüne neler sığdırmamıştır ki… Kitabı okurken birbirinden değerli musikişinas, edebiyatçı, hattat, şair ve yazarla arasında husule gelen o gönül dostluğuna şahit olur, kendinizi birden o şiirsel dünyanın içinde buluverirsiniz. Öte taraftan kitabın içindeki şiirler ve özellikle başında yer alan şu söz, okuyucuyu derinden kavrayacak ve üzerine hayli düşünmeyi gerektirecektir:

“Gayret eden her kişi ceylan avlayamaz
Ama ceylan avlayan her kişi muhakkak ki gayret etmiştir.”

Küçük ve sevimli Annemarie, nam-ı diğer Cemile Kıratlı, Doğu kültürüne ve tasavvufa daha çocukken ilgi duymaya başlar. Yedi yaşında bir kız çocuğu iken, hastalığa tutulur. Babası, canı sıkılmasın diye bütün dünya masallarından derlenen bir kitap getirir kendisine. Bu masallardan biri tipik bir şark masalıdır. İhtiyar bir derviş, genç bir çocuğa hikmetin sırlarına vâkıf olmayı öğretir ve onu, pek derin bir kuyunun dibindeki harikalar diyarına vâsıl eder. Bu mekânda, dünyanın en büyük Emîr’inin lahiti bulunur. Lahitin altındaki kitabede ise şu söz yazılı durmaktadır: ”İnsanlar uykudadır ölünce uyanırlar.”

İşte bu söz onu bir yıldırım gibi çarpar ve ilk manevi uyanışı, Şark’a dair duyduğu derin iştiyakı, bu hadis-i şerif ile başlar.

Çocukluğunun geçtiği o sıcak yuva bir şiir alayı ve musiki havuzudur o zamanlar. Çocukluğunu süsleyen o büyülü dünya Schimmel büyüdükçe daha çok serpilir ve dalları Hz. Mevlânâ’dan Paul Gerhardt’a, Hermann Hesse’den Muhammed İkbal’e, Mevlid yazarı Süleyman Çelebi’den Yahya Kemal’e Muhammed Hamidullah’tan Kâni Karaca’ya, Ahmet Hamdi Tanpınar’dan Asaf Halet Çelebi ve hattat Ali Alparslan’a kadar uzanır. Neticede öğrenme iştiyakı ile dopdolu renkli bir sima çıkar karşımıza bu sefer.

Yaşam öyküsünün başına “Tek Kişilik Bir Kadın Temsili” başlığını atması elbette tesadüfi değildir. Bu tek kişilik gösteride ise savaşların bile durduramadığı bir kadın vardır. Doğudan Batıya kitabında, toplum tarafından cinsiyetine uygun görülen bir mesleği değil de bir bilim insanı hem de çok başarılı bir bilim insanı olmayı nasıl başardığını gözler önüne serer. Cemil Kıratlı, akademik çalışmalarının ve başarılarının yanı sıra kendini arayan bir yolcudur da aynı zamanda. Gâh bir şiirin mısraında gâh bir şarkının ahenginde bazen de dostlarıyla yaptığı derin muhabbetlerde, her şeyden öte iç dünyasında hakikati arayan bir yolcunun samimi hikâyesidir okuyacağınız. İnsan için en güzel kalem olan gönül âlemini, adeta parmakları arasında tutan yazar, o içsel yolculuğa bir şekilde okuyucusunu da ortak eder.

Son olarak kitabın içinde yer alan şu şiir, Schimmel’in hayata düşen izdüşümüdür:

“Tanrıda sebat edenler, taze kuvvete nail olurlar
Öyle ki kanatlanırlar kartal misali
Koşarlar ve yorulmazlar da…”

Büşra Burcu Arslan
twitter.com/BBusraarslan

Şeytanın avukatı bir antropolog: Frazer

Özel mülkiyet, yönetim, evlilik kurumu ve insan yaşamına müdahale… Toplumların en büyük sorunlarına ve insanı insan yapan birçok önemli değere batıl inançlar çerçevesinden bakmayı hiç denediniz mi? Ünlü antropolog George James Frazer’ın, "Psişik İşler: Batıl İnançlar Kurumlarımızın Gelişimini Nasıl Etkiledi?", adlı çalışmasında batılın etkisinin hiç de ummadığımız boyutlarda karşımıza çıktığına tanık oluyoruz. Ülkeleri elleri altında tutan ve yönetimlerini başka bir güce, partiye ya da kişiye devretmeyen baskıcı otoriter ve faşist iktidarların, kralların bu güce ulaşabilmelerini sağlayan nedenlerin ve halkın böylesi bir zulme nasıl alkış tuttuğunu, ilkellerin batıl inançlarında arayabileceğimiz bir kapı aralıyor Frazer.

Melanezya yerlilerin şeflerinin otoritelerini sağlamlaştırmalarının ve kabilelerini kendilerine bağlamalarının en önemli yolu, halklarını birtakım sihirli güçlere sahip olduklarına inandırmaktan geçiyor. Örneğin, bir şef hayaletlerle görüşme yeteneğine sahip olduğunu dillendirdiğinde tüm kabile o şefe tanrı gözüyle bakmaya başlıyor. Britanya’nın Doğu Afrikası kabilelerinden Nandi’nin şefi aynı zamanda mistik güçler sayesinde hastaları iyileştiren bir şifacıdır. Yöneticilerine kayıtsız bir şekilde bağlanan halklar, yöneticilerinin de kendileri gibi insanlar olduklarını bilselerdi böylesine bir itaat göstermezlerdi. Özellikle monarşik yapıların iktidarları ellerinde tutmalarının tılsımı halka yaydıkları gizemli korkularda ve doğaüstü güçlerde yatmaktadır.

Özel mülkiyetin bu denli içselleştirilmesi ve ortak mal kavramının yok sayılmasının da önemli bir nedeni ilkellerdeki hırsızlık, özel mülke tecavüz vb. gibi istenmeyen durumların sonucunda karşılaştıkları korkunç büyülerde aranmalıdır. Örneğin; Samoalıların mülk konusundaki tabuları bugün de kimi yasalara ruh vermektedir. Başkasının bahçesinden herhangi bir meyveyi alıp yiyen birisinin başına gelecek felaketler de insanı başkasına ait bir mala bakmaktan dahi alıkoyar. Tabular o denli güçlüdür ki kişi yanlışlıkla bile olsa mülk konusunda yapılmaması gereken bir davranışı gerçekleştirse ölümlerden ölüm beğenmeye başlar. Hatta bu suçun cezası o suçlunun köyünün toptan yok edilmesi, yakılması olabilmektedir. Bu sayede lanet ortadan kaldırılacaktır.

Evlilik kurumuna duyulan sonsuz iman ve evliliğin İlahi dinlerdeki konumu da gücünü ve büyüsünü çok daha eskilerden almaktadır. Burma Karenleri, zina yapan kişinin mutlaka bir domuz kanı akıtmasını şart koşar. Halkı etkileyen büyük bir salgının, doğal felaketin nedeni de toplumun öngörmediği bir evliliğe ya da ensest ilişkiye bağlanmaktadır.

Hayaletlere dair inançların insanları katil olmaktan uzak tuttuğunu savunan Frazer, bu noktada kimi batıl inançların insanlığın gelişimini sağladığını ifade etmektedir. İnsan sürekli evrim geçiren ve yanlış bile olsa kimi özelliklerinin üzerine daha gelişmiş bir özelliğini ekleyen bir varlık olarak düşünülür. Frazer; insanlığın bugününün ve modern devletlerin ilkel görüş ve yaşantılara çok şey borçlu olduğunu amansız bir dille savunur. Batıl inançların siyah ve beyaz tarafları arasındaki farklar ile benzerlikler çalışmada girift durumdadır. Gelişim sürekli düz bir çizgide mi gerçekçekleşmiştir; yoksa Bu konuda John Milton şunları kaydeder: “Bu dünyada iyi ve kötü birbirinden neredeyse ayrılmaz biçimde birlikte gelişir; iyi bilgisi, kötü bilgisiyle öyle kaynaşmış ki ve bunlar fark etmesi o kadar zor ve yanıltıcı benzerlikler gösterirler ki psişenin ayıklamak ve ayırt etmek için aralıksız çaba gösterdiği bu birbirine karışmış tohumlar bundan daha fazla iç içe geçemezdi.”

Coğrafyamızın ve dünyanın son dönemlerde yaşadığı sıkıntıları, savaşları, kıyımları ve baskıcı otoriter devletlerin sayılarındaki artışı düşündüğümüzde Frazer’ın çalışması; bize bugünü kavrama konusunda, onun savunduğundan çok daha farklı bir bakış açısı kazandırmaktadır. Kitap, insanın zihinsel evrimine karşın ruhsal manada çöküntüye uğradığı ve toplumların kendi bünyelerinden günbegün cellat çıkarttığı, batılın yerini yasaların; büyünün yerini ise cezaların aldığı modern dünyanın hangi topraklarda yeşerdiğini ve daha nelere gebe olduğunu görmemiz açısından önemli. Frazer, her ne kadar önsözünde batıl görüşlere bağlı kurumlar yıkılmalıdır tezini savunduğunu ifade etse de insanı ve dünyayı tekil bir bakış açısıyla gözlemleyerek yorumlamıştır. Aykırı bir fikir savunduğunu bilen Frazer’ın, kitabın kapanışını yaparken sarf ettiği sözler ise oldukça etkileyici ve okunası. Suçlunun celladı değil de avukatı olduğunu ifade eden antropolog, Atina’da cinayet davaları gece görülürdü ve bende gecenin gücünden yararlandım diyerek şafak sökmeden evvel müvekkiliyle beraber ortadan kaybolur. Onu, yaptığı büyünün etkisinden çıkarmak ve saklandığı yeri bulmak için Psişik İşler kitabı siz ilgili okuyucularını bekliyor…

Ömer Ünal
omerunalturkce87@gmail.com

Çocuğu konuşmak insanlığı konuşmaktır

"Biz çocuklarla büyükler arasındaki fark 
Bir yanda şehir bir yanda kiraz bahçeleri."
- Sezai Karakoç

Toplum olarak uzun yıllardır yaşadığımız çözülme, özellikle 2000'li yıllardan sonra oldukça belirginleşti ve bundan hayallerimiz, geleceğimiz, hatta rüyalarımız bile etkilendi. Artık geleceğe dair olumlu bir şeyler düşünmek istediğimizde ama'larımız çoğalıyor hemen. Varlık'ı mağazaların reyonlarındaki çeşitten ibaret zannediyoruz. Yokluk ise en yakınımızda. Çocuktan başlıyor yokluğumuz, çocukluğun kaybından. Geleceğe giden yolun en saf, temiz ve hakiki iklimi olan çocukluğun yok oluşunu her gün, yeniden yaşıyoruz. Bu yaşayışın içine sorularımızı koymadığımız için çözüm yolunda bir gayret sarf etmiyoruz. Belki de çocukluğu önemsiz buluyoruz. "Şimdi bu mu konuşulacak mevzu?" diye sorup geçiştiriyoruz. Oysa çocukluk, geleceğidir hepimizin. Çocukluk bir ülkedir ve herkes orada başlar yaşamaya. Peki çocukluk nerede? Saklanmakla kaybolmak arasında.

Mustafa Ruhi Şirin, ömrünü çocuklara ve çocukluğa vakfetmiş bir isim. 60 yılı geçkin ömrünü el'an bu yolda bereketlendirmeye devam ediyor. 1990 yılında kurduğu Çocuk Vakfı'nın öncülüğünde, onlarla tanış olurken aynı zamanda bizlere de yeniden çocukları ve çocukluğu anlatıyor. İmza attığı sayısız telif eserinde sadece çocuklara değil, onlara dikkat kesilmesi gereken yetişkinlere de sesleniyor. İşte ilk olarak 1996 yılında İz Yayıncılık tarafından neşredilen "Çocuk Yüzlü Yazılar" isimli kitabı da bu yönde çok önemli meseleleri bir araya getiren denemelerinden oluşuyor. Kitap, Ağustos 2017 itibariyle 3. baskısın yaptı. 21 yıl aradan sonra yapılan bir yeni baskı herkes için umut verici olmalı. Aynı zamanda şevk ve ilham verici. Sahi, çocuklar ve onların doya doya yaşaması gereken çocukluk için biz ne yapıyoruz sorusu da burada gündeme geliyor. Biz onları okumuyoruz bile. Bu da dinlememeyi, iletişim kur(a)mamayı beraberinde getiriyor. Peki nasıl olacak çocuk-yetişkin ilişkisi? Kayıplarımız ne durumda ve neleri yeniden kazanma imkânı elimizde? İşte Şirin, 128 sayfalık kitabında bu meselelerin arasında geziniyor.

Altı bölüme ayrılan kitabın ilk bölümü "Büyüdük Küçüldü Dünya" adını taşıyor. Toprakla çocuk arasındaki 'olması gereken' ilişki, Şirin tarafından yeniden masaya yatırılıyor. Gökyüzüne hasret bir çocukluğun hayal gücüne nasıl ket vuracağı örneklendiriliyor. Çocukluktan ev kurmaya, aile olmaya varan yolun nerelerden nasıl geçtiği çok anlamlı paragraflarla okuyucunun zihnini ışıklandırıyor: "Toprak ilkbaharımızdı. Toprakta oynarken neşelenir, daha çok büyürdük, daha çok. Çamurdan evler yapar, mahalleler kurardık. Önce oyuncak evler yapmayı öğrenirdik. Evlerimizin küçücük olduğunu bilir, yine de oyuncak evler olduklarını kabullenmezdik. Hepsi de sahici evlerimizdi. Dünyanın en şanslı işinin ev yapmak ve aile kurmak olduğunu büyüyünce daha iyi anladık." [sf. 16]

Şirin; çocuğun ve hayatın ne olduğunu anlatırken, aynı zamanda çocuğa yönelmenin anlamını sorguluyor. Dünyanın en zor iki sorusunun "çocuk nedir?" ve "hayat nedir?" olduğunu, bu sorulara verilecek cevapların gelecek kurma noktasında nasıl bir önem taşıdığını vurguluyor: "Çocukluğun tarihini bilmeden çocuk'ta buluşamayız. Hz. Adem'in hikâyesi insanlık tarihinin başlangıcıdır. Aslında çocuğu konuşmak insanlığı konuşmaktır. Bir insanda bütün insanlığı konuşmak. Çocuk insandır. Bir çocukta bütün insanlığı konuşabilir miyiz? Evet. Çocuk üzerine konuşmak insanlığın serüvenini konuşmaktır." [sf. 33]

Üçüncü bölüm, benim gibi ev-şehir-mimari üçgenine meraklı okuyucular için heyecan verici. "Çocukluğun İlk Cenneti" adını taşıyor. Neresidir burası? Elbette evdir. İlk yazı, merhum bilge mimarımız Turgut Cansever'e ithaf edilmiş. Saint-Exupery'nin Küçük Prens'iyle başlıyor ve Behçet Necatigil, Asaf Hâlet Çelebi, Sezai Karakoç gibi büyük şairlerimizin çocuk-ev dizeleri eşliğinde derinleşiyor. Cansever'in, insan hayatının çevresiyle bir bütün olduğunu daima vurgulayan görüşleri evle bütünleşir. Ev, insanın dünyayı güzelleştirme vazifesindeki ilk ve en büyük adımıdır. Burada çocuk, tıpkı hadis-i şerifte olduğu gibi dünyanın süsüdür. Dolayısıyla onsuz bir ev, sokak, şehir de düşünülemez. Peki tüm bu çerçeve, en makul biçimde nasıl oluşturulur? Elbette nispetle. Yani oranla. Bozuk bir terazinin asla düzgün tartamayacağı yahut kötü bir filtrenin güzelle çirkini ayıklamakta zorlanacağı düşünülürse, burada yetişkinlere büyük görev düşüyor. Şirin, "Dünyayı ayakta tutan öz de büyük felsefe de çocuktur" diyor ve meselenin özünü şöyle anlatıyor: "Çocuklarımız da bizimle aynı ortamlarda yaşıyor. Hiçbir "açık bütünlük" imkânı olmayan ve sınırlandırılmış mekânlarda yasak bölgenin içine mahkûm ettiğimiz çocuklarımızdan özür dilemeyi hiç düşündünüz mü? Gittikçe çirkinleşen dünyada çocuklarımızdan çaldığımız mekânlardan dolayı, çelişkiler de çoğalıyor. Güzellik kaynaklarının kuruması umutsuzluğun artmasına neden oluyor." [sf. 50-51]

Güzel aile, güzel ev, güzel çocuk. Dolayısıyla eksiksiz ve geleceği inşa edecek bir çocukluk. Çünkü hayat bir bütünlüktür. Aile ise bu bütünlüğün ifadesi. Burada Şirin uyarıyor: Yaş, cins gibi ayrımları hayatı bölüyor. İnsanlar parçalara ayrılınca da bütün oluşamıyor. Aile bir bütün ol(a)madan çocuğu yetiştiremiyor. Aile odaklı bir duyarlılıktan sürekli uzaklaşmak, çocukluğu önemsizleştiriyor. Peygamber ahlâkından uzaklaşmak, sünnetten uzaklaşmak en önce çocukları vuruyor. Böylece yaşamın her ilerleyişinde çirkinlik, güzelliğe üstün geliyor. Eğer bu biraz önemsenseydi, "Toprak çocukların ilkbaharıdır" hadis-i şerifi doğrultusunda evler inşa edilir, şehirler kurulurdu.

Mustafa Ruhi Şirin'in tam da bugüne vurgu yapan iki kritik paragrafını alıntılayarak yazımı sonlandırıyor, bir an önce tüm yetişkinlerin, anne-babaların, ailelerin Şirin'in kitaplarından istifade etmesini ve hem öğrendiklerini hem de fikirlerini mümkün olduğunca çok kişiyle paylaşmasını diliyorum. Çünkü çocukluğu konuştukça insanlıkta buluşacağız.

"Çocuk yasaklanmış, tehlikelerle dolu mekânları ve alanları kullanmak zorunda kalıyor. Ev'in en küçük odası çocuğa ayrılıyor ve diğer alanları kullanması yasaklanıyor. Oysa çocukta mekân kavramının gelişmesi, Piaget'ye göre iki yaşında başlıyor ve yetkin bir biçime ancak on iki yaşlarında, yani işlemsel düşünmenin yer aldığı somut işlemler dönemine kadar sürüyor. Çocukları, yetişkinlerin katı ve gösterişçi bir anlayışla düzenledikleri mekân kullanma anlayışından kurtarabilir miyiz? Bu soruya vereceğimiz cevap, çocukları bu katı çağdan kurtarmanın ilk şartıdır. Bu şartın yerine gelmesi ise çocuk ve medeniyet okuması yapmayı gerektirir."

"Çocuk için kent niçin bir yasaklar kitabıdır? Çocuk bu karmaşık kitabı nasıl çözecek, nasıl okuyacak? Uzmanlaşmış oyun ve eğlence alanlarına koşarak mı? Oyun oynaması yasaklanmış sokağı işgal ederek mi? Tel örgü ile çevrilmiş çimenlerin ortasında açmış çiçeklere uzaktan bakarak mı? Çocuklar için mi, büyüklerin çocuklaşması için mi yapıldıkları belli olmayan lunaparkların gürültüsüne kapılmakla mı? Yapay serüven alanlarına bile ancak hafta sonlarında gidebilmekle mi? Çiçeklere dokunmanın, ağaçlara tırmanmanın yasak olduğu uyku kutularından oluşan bir kenti çocuk nasıl yaşayabilir? Bu kent, çocuk için kocaman bir hiçtir. Ve bilinç körelten tuzaktan başka çocukluğa hiçbir şey katamaz. Çocukluğu çalan, tüketen kenti, ev'i ve yasaklanmış bütün mekânları çocuk bakışı'na göre yeniden nasıl gerçekleştireceğimizi de bilmiyoruz."

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Kem gözlerin uzağında nazar kavramı

Özgür Taburoğlu; "Dünyevi ve Kutsal: Modernlerin Maneviyat Arayışları", "Kent Efsaneleri: Zamanımızın Batıl İnançları ve Takıntıları" kitaplarıyla özellikle halk bilim ve mitoloji disiplinlerine önemli veriler sunmuştu. Taburoğlu, “Nazar; Başkası Nasıl Görür?” adlı son çalışmasında da okuyucularına konu ile ilgili farklı bakış açıları yakalama olanağı veriyor. TDK Sözlüğü'ne göre nazar; "göz atma, bakma, bakış, eskimiş bir konuyla ilgili görüş, belli kimselerde, özellikle gözleri mavi olanlarda bulunduğuna inanılan; özellikle çocuklara, insanlara, evcil hayvanlara, mala mülke, hatta cansız nesnelere bile zarar veren, bakıştaki çarpıcı ve öldürücü güç, göz değmesin diye giysinin görünmez bir yerine takılan mavi boncuk, göz boncuğu, eşi benzeri olmayan, tek” anlamlarına gelmektedir.

Ünlü halk bilimci Pertev Naili Boratav’a göre nazar; bazı insanların bakışlarındaki zararlı gücün bir kişiye, bir hayvana ya da bir nesneye; hastalık, sakatlık, hatta ölüm; nesne üzerinde sakatlanma, kırılma gibi olumsuz bir etki meydana getirmesidir. Sadece Türk inanç sisteminde değil, dünyanın farklı coğrafyalarında yaşayan insan topluluklarının inançlarında ve dinlerinde de önemli bir yer tutan “nazar” kavramını Taburoğlu; Platon, Lacan, Uexküll, Nietzsche, Scheler ve Sartre gibi önemli birçok filozofun bakış açısıyla da beraber yorumluyor.

Platon’un pharmakon’u gibi nazarın nedeni, hem dert hem de deva işlevi görebilir. Nazarı; sadece yıkıcı ve yok edici özellikleriyle değil insana kattıklarıyla da ele alan Taburoğlu, nazarın yaratıcılığını sorgularken okuyucusuna da farklı inanç perspektifleri dâhilinde düşünebilmelerini sağlıyor. Örneğin; Ortaçağ Avrupası’nda şeytanı kovmaya dönük ikonografyalarla Türk halkının nazara karşı yine taklit ilkesini dikkate alarak birtakım pratikler yarattığını belirtiyor. Kem bakışları kovmak adına kullanılan tütsüler, dumanlar, nazarlıklar, nazar boncukları çalışma içerisinde ele alınan diğer konular arasında yer alıyor. Taburoğlu’nun kitabında en çok dikkat çeken nokta ise nazarın kuruluk-ıslaklık zıtlığı üzerinden ele alınıyor olması. Daha önce Alan Dundes da nazarın temel etkisinin kurutma olduğunu ve su-hayat, kuraklık-ölüm arasındaki ilişkiye bağlı olarak tükürük ve idrar da dâhil olmak üzere suyun kullanıldığını belirtmiştir. Taburoğlu; nazarın kurutan etkisinin, tükürük yoluyla ıslatılarak kırıldığını ve tükürük-nefes arasındaki bağın farklı zaman ve kültürlerde de mevcut olduğunu çeşitli örneklerle okuyucusuna sunuyor. Dünya’nın ıslak, deniz ve okyanus gören coğrafyalarıyla; kurak topraklarında yaşayan halkların nazara bakışları da farklılık göstermektedir. Ortadoğu’nun kuraklığı ya da ülkemizde İç Anadolu’nun susuzluğu insanları nazar değme endişesine daha çok çekiyor olabilir mi? Akan her su; kötü ruhları ve nazara sebep olan bakışları, kıskançlıkları alıp geldikleri dünyalara geri götürebilir mi? Abdestin, vaftizin ya da kırklama banyosunun nazar, kuraklık-ıslaklık temalarıyla olan bağı nedir? Nazar değen ineklerin, loğusa kadınların sütlerinin kesilmesi, akan ırmakların kuruması, insanın yaşam enerjisinin, tazeliğinin yok olması kem bakışın ıslatılmasını mı gerektirmektedir?

İslam’da nazarın çok fazla ve farklı yorumlarla ele alınmış olması konuyu oldukça esnetmektedir. Bu esneklik ise Müslüman dünyasının nazar ile ilgili inanç ve pratiklerinde pagan inançlarıyla bağlantı kurmasına olanak sağlar. İslam dinindeki kimi motiflerin yanı sıra; vadi, ejderha, fırça, mürekkep gibi eski Çin resminde yer alan kimi motifler de çalışmanın içerisinde incelenen konu başlıkları arasında yer alıyor.

Çalışmada yer alan kimi dikkat çekici başlıklar ise şunlardır: Utanç Verici Bakışlar, Metafizik Arzu, Körleşme, Barok ve Haptik Göz, Doğanın Sesi, İmge ve Nazarlık…

Taburoğlu; ben ve öteki arasındaki ilişki içerisinde kem bir göz olarak görülen nazarı, farklı bakışları ayırt etmeye çalışarak onu bir çatışma ve uzlaşma alanı olarak betimliyor. Etnolojik incelemelerin ötesine geçen Taburoğlu, nazarın en çok bilinen anlamlarının yanı sıra felsefesini, ruhbilimsel yönlerini, görüngübilimini ve varlıkbilimini de soruşturuyor. Yaratıcı, üretken; yok edici değil aynı zamanda yapıcı yönleriyle ifadesini bulan nazarı bir kez daha düşünmemize salık veren bu çalışmayı okurken kem gözlerden ırak olmak adına bir “maşallah” çekmeyi ya da odamızı üzerlik ile tütsülemeyi de unutmayalım…

Ömer Ünal
omerunalturkce87@gmail.com

Şiirle sinema arasında Onur Ünlü'nün endişeleri

"Bir insanın sadece gerçeklerle yetinmesini aklım almıyor."
- Kurt Vonnegut

Gidiyorum Bu'nun ilk baskısını (Sel Yayıncılık, 2005) okuyup bitirdikten sonra tekrar kitabın başına dönmüş ve girişindeki ikazın altını çizmiştim. Ah Muhsin Ünlü mahlasıyla yazılmış ve klasik şiire meraklı bir okuyucu için fazlasıyla 'radikal farklılıkları' olan kitap, ciddi bir zekayı saklıyordu arkasında.

Bu ikaz, bu zekanın gelecek yaşamında neler yapacağını fısıldıyor gibiydi: "22 Haziran 1993 günü akşamı, saat altıya çeyrek kala başladığı şiir çalışmalarına, 4 eylül 1998 sabahı on biri yirmi geçe son verdi. Tekrar şiire başlamak için, uygun koşulların oluşmasını tevekkülle ummak istiyor."

Onur Ünlü'yü kimileri şair kimliğiyle tanıyor, kimileri de yönetmen, senarist. Şiirle 'aşırı' ilgilenen biri için belki de onun yaptığı bir ihanet: kâğıdın yerine beyaz perdenin tercih edilmesi. Sanki aralarında büyük bir fark varmış gibi... Halbuki biraz tanış olunca, karakterin dünyaya ve insana bakışını kavramaya çalışınca yapılacak yorumlar da daha isabetli oluyor. Bunun için de söyleşi kitapları her zaman büyük öneme sahip. Neticede Alper Kırklar, oldukça özel sorular hazırlayıp geçmiş Onur Ünlü'nün karşısına. 237 sayfa boyunca yaşantısı, şiir yolculuğu ve sinemayla buluşması üzerine kritik cevaplar almış ondan. Samimi sorular, samimi cevaplar, dolayısıyla güçlü. Buradan bir "Onur Ünlü sineması" klişesi çıkartanlar olabilir ama kitabın sunduğu mevzu üzerine daha gerçeği belki de şu: "Onur Ünlü felsefesi."

Yazdığı şiirleri kitaplaştırmak için birkaç yayınevine gitmiş Onur Ünlü. Kimi hiç ilgilenmemiş kimi de basmaya "layık" bulamamış olacak ki en sonunda kitabını kendi imkânlarıyla basmış. Elbette yeterince ilgi görememiş ve 2003'te Murat Menteş'le yaptığı röportajda söylediği gibi kitaplar balkonda çürümüş. Burada Menteş bir inisiyatif kullanmış ve kitapları Sel Yayıncılık'a götürmüş, ortaya da Gidiyorum Bu çıkmış. Sonrasında şiire verdiği kıymet ve şiir yazımı üzerine yorumlarda bulunuyor Ünlü. Hoşa gidecek, yani 'ortalama şiir beğenisi'ni hiç umursamadığını, kendi biçimini kurmaya çabaladığını sinema tecrübesini de katarak özetliyor: "Seyirci filmin kendisi için yapıldığını düşünüyor. Filmi senin için yapmıyorum, kendim için yapıyorum. İster seyredersin, ister seyretmezsin. Bunun umurumda olmadığını defalarca söyledim. Ben kendi hoşuma gidecek şeyi yapıyorum. Sinemanın en önemli parçasının seyirci olduğuyla ilgili korkunç bir yanlış anlama var. Gerçekten Van Gogh'un günün birinde falanca müzesinde resimlerine bakan insanlar için mi çizdiğini düşünüyorlar? Böyle bir şey olabilir mi?" [sf. 51]

Bu yorum şüphesiz akıllara Tarkovski'yi getiriyor. Onun, "sanatın her biçimi, Tanrı'ya yapılan bir dua" yorumu Ünlü için de geçerli. Yaşamın tüm saçmalıklarıyla, gerçekçiliğiyle ama fantastik taraflarıyla da perdede kendine yer bulabilmesi. Çünkü insan biriciktir. O biriciklikte tüm bu perdeye yansıyanlar vardır. Ancak bunu farklı biçimde aktarmak esas mesele. Ünlü de "balkondan aşağıya bir panda atmak vardır, bir de pembe panda atmak vardır" örneği veriyor. Buradan da her fikrin neticede insandan çıktığı, dolayısıyla her insanın fikir üzerine fikir inşa etmesinin de doğal olduğu sonucuna varılabiliyor. Şiirde, senaryoda, reklamcılıkta ve hatta terzilikte olduğu gibi.  Buna rağmen Ünlü'nün sinemaya inancına dair söyledikleri okuyucuyu şaşırtabilir. Şiirde kendini anlattığını fakat sinemada kendini anlatamadığını, kendini açamadığını, anlattığı şeylerin belki yarısı olduğunu söyleyen biri var karşımızda. "Sinemaya güvenemem, sinemaya o kadar açık konuşamam. Ben o kadar kalbimi açamadım sinemaya." diyor.

Onur Ünlü'nün Polis'ten (2007) Kırık Kalpler Bankası'na (2017) kadar beyaz perdedeki tüm işlerini kurcalıyor Alper Kırklar. Nasıl yazıyor, fikir süreci nasıl işliyor, yazdıklarına karışılmasına müsaade ediyor mu, borç harçla nasıl onca iş çıkıyor, başına gelen aksilikler ve elbette güzellikler neler gibi birçok sorunun cevabını yakalamak mümkün. Burada Kırklar'ın söyleşi kitap alanında soru sorma seviyesini çok yükseklere çıkardığını söylemek gerekiyor. Özellikle karakter analizleri, neyin neden olduğuna yönelik değil de 'hangi kafa'yla ortaya çıktığına dair temel sorular okuyucu için önemli, bilhassa da şiirle ve sinemayla ilgilenenler için. Bazen çok düşünülmüş gibi görünen şeylerin ardında sadeliğin, doğallığın olduğunu görüyoruz böylece. Mesela bu yazının başındaki Kurt Vonnegut epigrafı, Polis filminde kullanılmıştı. Murat Menteş önermiş ve söz gerçekten Vonnegut'a mı ait bilinmiyor. Ünlü burada "umarım beni kandırmamıştır" diyor şakayla karışık. Diğer yandan Beş Kardeş dizisinde gönüllerimizi hoş eden Hangimiz Sevmedik şarkısıyla ilgili de bu doğallık var. "Hiçbir duygusal bağım yok o şarkıyla" diyor Ünlü, aklına gelmiş eklemiş. Aklına gelmek ve neden aklına geldiğiyse oldukça 'metafizik' sorular. Kimsenin aklının eremeyeceği. Mehmet Erdem'in Olur Ya'sı da hatta kendisi de öyle çıkıyor ortaya. Bu şarkıyı biraz daha düşük ritimde duymak ve filmine eklemek istiyor Ünlü. Erdem demo bir kayıt yapıyor, "kim okusun?" diye soruyor. Ünlü de şarkıyı Erdem'e okutuyor. Böylece "Mehmet Erdem belasını Türkiye'nin başına saran benim" demekte haklı oluyor... Onur Ünlü söz konusu olunca siyasetle, iktidarla, devletle ve hatta devlet-insan ilişkisiyle ilgili konuşmamak da olmuyor. Giriş mahiyetinde:

"- Celal Tan ve Ailesinin Aşırı Acıklı Hikâyesi'nde eleştirdiğin iktidarla İtirazım Var'daki iktidar aslında özünde aynı. Çürümüş ve kokuşmuş bir şeyler var o alanda.
- Fark etmiyor yani. 28 Şubat öncesi onlar vardı, sonrasında bunlar var. Zalim zalimdir, bir şey değişmiyor. Neticede önce öyle bir film yaptım, sonrasında böyle bir film yaptım. İkisinin de arkasında zalimler var. Ne fark eder ki? Sağcıymış, solcuymuş, namaz kılıyormuş, kılmıyormuş, ne fark eder?" [sf. 133]

Öğrenciliğinden beri hiçbir siyasi, dini organizasyon içinde yer almadığını, daha çok bireyci olduğunu ve bu sebeple toplumsal olaylarda tek tek bireylerin hakkını korumaya çalıştığını belirtiyor Ünlü. Bireyin önemini vurgularken iktisadi paylaşım yapılması gerektiğini söylüyor ve mülkiyet haramdır diyor. Hemen iki soruya verdiği cevabı birleştirerek konuyu derinleştirelim:

"Devletin insanlığın başından şu ana kadarki aşamalarında zorunlu duraklardan birisi, tıpkı bu demokrasi denen saçmalık  gibi bir ara durak, zorunlu bir durak olduğunu düşünüyorum ve bundan kurtulunacağını varsayıyorum. Devlet fikri kendisinden kurtulunması gereken bir fikir. Daha önce bir şiirde de yazmıştım, devlet şirktir, devletle Allah aynı tarafta olamaz. Bir Müslüman, devletin tarafında olamaz. Mümkün değil... Bir Müslüman iktidarın tarafında olamaz, iktidarla işi olmaz. Müslüman doğası gereği devrimcidir ve sürekli olarak aktif alan içinde bulunması lazımdır. Dolayısıyla statükoyla Müslüman bir arada duramaz, çünkü sorunlar hayatta hiçbir zaman çözülemeyeceği için nerede bir zulüm varsa Müslüman ona işaret eder ve o zulmün çözülmesi için uğraşır. O zulümler bitmeyeceği için Müslümanın sürekli hareketi bitmez." [sf. 135]

Bu fikirleri, zamanında çok merak duyduğu ve ilgilendiği tasavvufla da arasına mesafe koymuş Onur Ünlü'nün. Tasavvufun günümüzdeki vaziyetini oldukça pasif bir iklim olarak konumlandırıyor. Oysa Müslüman'ın aktif biçimde hayatta rol alması ve daima itiraz etmesi gerektiğini söylüyor. Bu yüzden klasik fıkıh anlayışını -İtirazım Var'daki vaaz sahnesinden anlaşılacağı gibi- reddediyor. Soruyu bir kez daha tekrarlarcasına konuşuyor: "Bu dinin klasik fıkıh anlayışı, yeryüzünün sokaklarında aç gezen bir milyar insan için ne diyor?"

Onur Ünlü birçok dizinin senaryo ekibinde de yer aldığından ve hatta kendi de çektiğinden, izleyiciyi yakından tanıyor. Onların ne istediğini biliyor fakat kendi istediğinden asla vazgeçmiyor. Çekmek istediğini çekiyor, hayalindekini. Ömer Lütfi Akad'ın filmlerinde zoom tekniğini kullanmadığını, bunu izleyiciyi hapsetme ve dolayısıyla edepsizlik olarak gördüğünü okumuştum. Ünlü de flashback'ten yana dertli: "Ben flashback kullanmayı hiç sevmem. Çok kaba ve edepsizce bulurum. Ama yapman gerekiyor. Flashback yapmak zorunda kalıyorsan; bu senarist olarak senin başarısız olduğunu gösterir. Bunun başka bir manası yoktur. Flashback bir senaristin çuvallamasıdır." [sf. 166]

Bu 'ince görme' toplum ve insan ilişkisine dair sürekli düşünmesini sağlamış kendisinin. Ama soruların içinde hapsolmamış. Kendini kavramlara gömmemiş ve 'kim ne der' putuna gömülmemiş. Çıkmazlardan ve açmazlardan kaçmış. Hata kanaatimce bu ikisi arasında yaşadığı varoluşsal sancıyı filmlerine taşımış, endişelerini ve kaygılarını: "Toplum nedir? Onunla nasıl ilişki kurmalıyım? Toplum içindeki yerim nasıl olmalı? Nasıl bir yer edinmeliyim? Yarın öbür gün nasıl bir insan olmalıyım? Ne yaparsam kim beni nasıl kabullenir? Bunları hiç düşünmedim ve hiç ilgilenmedim. Ben sadece kendimle ilgilendim." [sf. 173]

Onur Ünlü'nün karakterlerine verdiği isimlerin bazıları sahabe-i kiramdan, bazıları da Murat Menteş gibi roman yazan arkadaşlarıyla arasındaki sohbetlerden geliyor. Mesela Selman Bulut ismi Selman-ı Farisî'den geliyor. Bu arada İtirazım Var'ın ilk adının Aç Köpek olduğunu da öğreniyoruz. Çok sert bulduğundan değiştiriyor. Filmlerindeki paylaşımcılığı ve mülkiyet karşıtlığını tasavvufun karşısına koyuyor ve Ebuzer Gıfari gibi isimlere temas ediyor. Burada "Bak arkadaş, bu adamın beş tane evi var, bu dört adamın evleri yok. Çok basit bir şekilde o dört tane ev, bu dört kişiye verilmeli" diyor. Tasavvufun buna bir şey diyemediğini düşündüğü için "önce bunu çözmeliyiz, nasıl çözeceğiz?" sorusunu yöneltiyor. Okuyalım: "Niye İbn-i Rüşd diyorum? Çünkü ben tümevarmak istiyorum. Bu daha zor, daha çetrefilli, daha riskli. Bu açlık ne olacak? Bu fakirliğe, bu eşitsizliğe ne yapacağız? Temel sorun bu. Dolayısıyla da şimdi çok daha fazla akla ihtiyacımız var." [sf. 187]

Goethe'nin "Bir tas sıcak çorbayı romantizme tercih ederim" sözünü şiar edinmesi boşuna değil Onur Ünlü'nün. "Senin aklın ermez!" tipi cümlelere karşı gelmesi de bundan. "Neden aklımız ermesin? Gerizekalı mıyız biz?" diye sorması da bundan. Hatta iktidarla koşut düşünmeyi insan olmanın onuruna aykırı bulmasını da buna yormak mümkün. Her zaman karşıt olmak, her zaman muhalif olmak fiziği, ruhu ayrı ayrı yorar. Onur Ünlü de bu yorgunluğu kah senaryo yazarak kah film çekerek atıyor. Sahiden atıyor mu? Bilmiyoruz. Ama attığı kesin. Yani ortaya bir şey atıyor. Üstelik kafadan atıyor, zekice. Mesela İtirazım Var'daki cemaatin namaza durduğu sahneyi hatırlayalım. Hani silah sesinin geldiği. Şimdi de okuyalım: "Silah sesiyle birlikte Selman Bulut dönüp bakıyor. Burada, Selman Bulut'un kendini kapatmış bir adam olmadığını görüyoruz. Rasyonel bir aklın yapacağı şeyi yapıp; silah sesi gelince, namazı bırakıp sesin geldiği yöne bakıyor. Oysa cemaat öldürülen Salih Kalyoncu yere düşene kadar dönüp bakmıyor ne olduğuna. Selman Bulut'un dönüp bakması bu söyleşiler sırasında da sıkça konuştuğumuz aklın öne çıkmasının ifadesi gibi geldi bana. Bu dünyada bir şeyler oluyor ve ben buna gözümü kapatamam hali." [sf. 189]

Bir Sürü Endişe'nin sonuna doğru Onur Ünlü'nün gelecek planlarını okuyabiliyoruz. Mesela İngilizce çalışıp bir kitap çevirmek istediğini. Böylece beslendiği yere bir katkı yapmak istediğini. Çünkü aldığımızın karşılığını az da olsa verebilmek elbette güzel bir duygu. Bunu endişe edinmiş. Neyden korkuyorsun sorusuna "bunun karşılığını verememekten" diyor. Öte yandan bir doygunluğu da var. Kırık Kalpler Bankası çekildikten sonra "gerçekten artık ölebilirim mesela" diyor. Buraya kadar bir okulu bitirdiğini düşünüyor. Ancak hep bir endişe: "Şu anda karmakarışık bir yer burası. Hakikati bulacak, çıkaracaksın, ama bunun için endişe duyman lazım. "Amaan, dünya zaten boş!" Bence senin kafanın içi boş. Dünya boşsa neden kendini yırttın iktidara geleceğim diye? Boşsa bırak uğraşma, biz hallederiz." [sf. 223]

Gidiyorum Bu'dan yıllar sonra Onur Ünlü'yü yeniden okumak umut verici. 'Bu tip kafa'ların yeryüzünde ve ülkemizde yaşıyor oluşu daha da umut verici.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf