Sadece geçinmek için değil, ‘insan’ olmak için çalışmanın önemi

“Geçimini mertçe kazanmaya çalış. Nefsini alçaklıktan koru ki, fakir olsan bile şerefli kalasın.”
- Hz. Ali (r.a.)

- “Hayatın ve mutluluğun en büyük şartı çalışmaktır.”
- Lev Tolstoy

Çalışmanın; sadece insanın yaşamını kazanmak için yaptığı fiziksel veya zihinsel faaliyetlerin toplamı olduğunu düşünmüyorum. Olayın bu yüzü var; ancak insanın daha üst bir mertebeye, daha ulvi bir duruma geçmesi için meşru yollardan gerçekleştirdiği faaliyetlerin de çalışma tanımının içinde yer almasını daha doğru buluyorum. Günümüzde pek çok insan, yaşamını kendi zihinsel veya fiziksel çabasıyla değil, başkalarının çabalarıyla kazanmaktadır. Ya da farklı deyimle başkalarının kazandıklarını kendi servetine katmaktadır. Toplumun birçok alanında görülen adaletsizliğin temel sebeplerinden biri budur. Haberlerde sık sık karşımıza çıkan, dünya servetinin yüzde ellisini altmışını sadece sınırlı sayıdaki insanın elinde bulundurmasının nedeni de budur.

Jules Romains, "Dirilen Şehir" romanında çalışmayla ilgili başarılı ve vurucu tespitlere yer veriyor. Fakat romana geçmeden önce bu romanın yazılmasının sebebi olan ‘ünanimizm’ kavramını yakından incelemek gerekiyor:

‘Ünanimizm’; en kısa tanımıyla ‘hep birden yaşama’ demek. Dirilen Şehir'in başında çevirmen Sabahattin Eyüboğlu’nun ‘ünanimizm’ hakkında çok detaylı bir incelemesi mevcut. Eyüboğlu bu incelemede ‘ünanimizm’den önce ortaya çıkan akımları ve ‘ünanimizm’e giden yolun nasıl ortaya çıktığını detaylı bir şekilde inceliyor. Bu akımın nerede nasıl doğduğunu, amaçlarını, bu akımın meydana getirdiği mevcut eserleri ve bu akımı ortaya çıkaran sanatçıların nasıl dağıldığını çok doyurucu bir şekilde okura veriyor: “..İşte bizde pek yankısı olmayan ‘ünanimizm’ de yirminci yüzyılın başında bu ikilik içinde yeni çeşit toplumculuk olarak doğdu. Asıl savunucusu ‘Jules Romains’ olmakla beraber bu akım bir grup içinde ve bu grubun topladığı belli bir yerde, Abbaye’de, bir çeşit tekkede gelişti. Yirminci yüzyıl başlarında bazı gençlerin bir araya gelerek bir ortak serüvene girişmeleri moda olmuştu. Eskiden şairlerin, ressamların tek başlarına atıldıkları yeniliklere şimdi artık dost toplulukları atılıyordu. 1906’da yedi kişilik bir grup Paris yakınında bahçeli büyük bir eski konağa yerleşip içinde matbaa kuruyorlar, kendilerinin, başkalarının kitaplarını kendileri dizip basıyorlar, Abbaye (Tekke) adını verdikleri bu konak birçok yazar ve sanatçıların uğrağı ve eserlerini gösterme yeri oluyor. Tekke herkesin emeğini bir araya getirmesiyle yaşıyor.”

Dirilen Şehir kitabının baskısı şu anda kitabevlerinde ve internet kitapçılarında mevcut değil. Bendeki baskısı 1961 yılında Ataç Kitabevi’nde neşredilmiş olup 61 sayfadır. Daha sonra 2000 yılında Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları yeni bir baskı yapmış fakat şu anda bu baskıyı da yeni olarak kitapçılarda bulamıyoruz. Bunlara rağmen sahaflarda çok kolay ve çok ucuza bulunabilecek bir kitap. Bu sebeple kitaba ulaşmanın zor olmayacağı kanaatindeyim. Bana bu kitabı merak ettiren şey kitapta geçen ve İsmet Özel’in hayat felsefesini yaptığı bir cümle oldu: “Tükettiği şeye karşılık hiçbir şey üretmeyen kişi toplum hayatında bir asalaktır.”. Bu cümle kitabın da temelini oluşturuyor aslında.

Hiçbir şeyle ilgilenmeyen, politik, gündelik veya hayatın herhangi bir alanına ilgi duymayan, sanayi veya tarım üzerine hiçbir üretimin olmadığı, kahvelerde, evlerde, dükkanlarda tamamen ‘miskinlik’ üzerine bir hayat süren, yaşamlarını ailelerinden kalan servetle geçiren veya topraklarında insanları çalıştırarak sürdüren, burada çalışan insanların emeğiyle rahat rahat yaşayan bir kasabaya bir posta memurunun gelmesiyle başlıyor her şey. Bu posta memuru aynı zamanda kasabanın çehresini birkaç ayda değiştiriyor ve bazı zenginlerin rahatını kaçırıyor. Kasabada yaşamaya başladıktan bir süre sonra kasabadaki cansızlık ve hareketsizlikten rahatsız oluyor: “...Genç adam boşu boşuna aradı. İçinde faydalı bir iş yapıldığı anlaşılan, bereketli bir didinmenin belirtileriyle etraftaki bencil uyuşukluğu unutturan hiçbir köşe başı, hiçbir sokak bulamadı. Hiçbir şey yoktu, ne bir yaratıcı soluk, ne bir makine homurtusu, ne bir atölye gürültüsü… Havada insan çabasının çevresini saran titreşim ve sıcaklıktan eser yoktu. Mağazalar dışardan gelen malların kolayca harcanmasını sağlamaktan başka bir işe yaramıyordu. Kendi içinde bulduğu hazır doyurma araçları ile yetinen şehir onları daha geniş bir ticarete yöneltmiyordu. Şehrin yaratıcı hiçbir iş görmeden böyle her bulduğunu yutuşu aklı durduran bir yapı yaratıyordu…”.

Ve eski günlerdeki yaşamından aklına gelen yukarıda yazdığım sözü umumi tuvaletin duvarına yazıyor. Bu söz suya atılan küçük bir taş misali dalga dalga yayılarak bütün kasabanın zihin yapısını ve düşünme şeklini değiştiriyor. Bir evde zengin bir adam, kahvede oturan yaşlılar, pastacı ya da belediye başkanı; hepsi bu sözün peşinde bir şeyler yapma telaşına düşüyor ve kasaba birkaç ayda hareketli bir gündelik hayata kavuşuyor. Sonunda gelinen nokta ise okurların vicdani muhasebesine bırakılıyor.

Yazar; düşündüğü, istediği şeyleri çok başarılı aktarmış ve ‘ünanimizm’ etkisinde verilen bu eserle insanlara birçok mesaj vermiş aslında. Çalışmanın, ama sadece geçinmek için değil, ‘insan’ olmak için çalışmanın önemini direkt olarak veriyor okura. Hiç sağa sola sapmadan, gereksiz betimlemelere bulaşmadan, akıcı bir dille harika bir eser ortaya çıkarmış. Sabahattin Eyüboğlu'nun çevirisi de harika. Özellikle eserin başında bize ayrıntılı bir şekilde bu akımı tanıtması, bu akım etkisinde yazılan şiirlerden örnekler vermesi de kitabı okurken daha özenli düşünmemize olanak sağlamış. Kitabın içinde bazı çizimlerin de olması, yaşadığımız zamanlarda pek de göremeyeceğimiz bir kitap tarzı ortaya çıkarmış.

‘Ünanimizm’ akımının en önemli temsilcisi Jules Romain olarak gösteriliyor. En önemli eseri de bu kısacık kitap. Roman bile denemez, hatta resimler olmasa belki de 30-40 sayfalık bir hikaye kitabı bu. Ama bu kadar kısa olup, savunduğu şeyi bu kadar etkili verebilen çok kitap okumadım hayatımda. Tek eksik -bence biraz daha detaylı bir kasaba profili ve kasaba değiştikten –Romains’e göre dirildikten- sonra biraz daha uzun tutulmuş incelemeler olabilirdi. Rahatsız edici bir eksiklik olduğunu söyleyemem yine de.

Okurun bir saatini bile almayacak bu ilginç kitap, bazı kişilerin bütün hayatını etkileyebiliyormuş demek ki. Bu kitabın verdiği mesajdan ne kadar etkilenen olursa toplumun çehresi -genelde olumlu ama belki de biraz olumsuz- o kadar değişecektir diye düşünüyorum.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Büyük tarihçinin rehberliğinde coğrafî keşifler

Kimileri okur öğrenir, kimileri gezer öğrenir, kimileri de hem okuyup hem gezerek öğrenir... Uzun zamandır cevabı bulunamayan bir sorudur, çok gezenin mi çok okuyanın mı bildiği. Ülkemiz coğrafyasında gezip görülecek yerlerin azalması tefekkür kaybına da sebebiyet verdiğinden, insanları yine okumak kurtaracak gibi görünüyor. Yine de tefekkür için şartları zorlamak, akıntıya karşı koymak gerekiyor. Bunun için hem okuyup hem gezmek biraz lüks gibi görünse de bazı alışkanlıklardan fedakârlık yapılarak bu zevki tatmak mümkün. Hem okuma hem görme zevkini.

İlber Ortaylı, zevk sahibi bir tarihçimiz. Tercihlerini kendi yapmış, sürüyle gezmektense kurtlarla kapışmayı tercih etmiş, genç yaşlarından itibaren dünya işlerini fazla umursamadan yollara düşmüş. Bir küçük bavul, not defteri, gezi rehberleri ve elbette kitaplar. Çoğu zaman bir kitapla gidip yüz kitapla dönmüş. Buradan çıkan ilginç bir netice var: "Muhibban-ı kütüb" insanların nezdinde gezmek, yeni okumalar için bir keşif imkânı sunuyor. İşte, tarihçiliğinin yanına gururla seyyahlığını da yazmamız gereken Ortaylı hoca, 50 yıl boyunca arşınladığı memleketlere dair öz bilgilerle, meyve veren dallardan diğer meyve veren dallara atlayan üslubuyla; okuyucuyu koluna girmeye davet ediyor. 'Hem oku hem gez' diyor, bu dünya kimseye kalmaz.

Kronik Kitap tarafından neşredilen 280 sayfalık İlber Ortaylı Seyahatnamesi, Suriye'den başlıyor. Rotası şöyle: Ürdün, İsrail, İran, Azerbaycan, Rusya, Kırım, Özbekistan, Tuna, Bosna, Makedonya, Arnavutluk, Sırbistan, Karadağ, Kosova, Macaristan, Romanya, Eski Avusturya, Yunanistan, İtalya, Roma, Venedik, Malta, İspanya, Portekiz, Litvanya, Estonya, İsveç, Hindistan, Japonya, Singapur. Kitabın son sayfalarında ise "Müzeler Dünyasından" başlığıyla Louvre, British Museum ve Çarların Sarayı Ermitaj Müzesi üzerine yazılar yer alıyor.

İlber Ortaylı kitabını takdim ederken dil, tarih ve coğrafyanın beşeriyetin macerasını kavramak açısından son derece önemli dallar olduğunu belirtiyor ve şöyle devam ediyor: "Gezilerimiz sırasında bir ülkede asıl dikkat etmemiz ve bilmemiz gereken alan beşeri coğrafya ve tarihidir. Türkiye’nin bulunduğu coğrafya bize göre merkezdir. Fakat bu “bize göre”lik, tarihî olayların beşeri maceranın akışına bakarsak, insanın nesnel varlığına ve macerasına da yakındır. Türkiye gibi önemli bir coğrafyayı ve tarih alanını öğrenmek için onun kuzeyindeki Güney Rusya ve Kafkasya, doğusundaki İran ve Hindistan, güneyindeki Suriye, Filistin ve Mezopotamya’nın yanı sıra Balkanları ve Akdeniz ülkelerini anlamak da kaçınılmazdır."

İlber hocanın Suriye üzerine notlarında, günümüze değinen yaklaşımları oldukça önemli. "Asıl önemlisi bizler Türkiye tarihini öğrenirken Suriye-Lübnan- Filistin çizgisini ihmal edemeyiz. Buraları tanımayan, bilmeyen bir gençliğin, bırakınız uzak tarihi, çok yakındaki Türkiye tarihini bile anlayıp kavraması mümkün değildir." diyor hoca. Maalesef günümüzde coğrafi bilgi konusunda büyük sıkıntılar yaşıyoruz, harita bilmiyoruz. Sadece kendimizi merkeze alarak yaptığımız coğrafi yorumlar havada kalıyor, ayakları yere basmıyor. Bu da hem teorik hem de pratik açıdan kavram boşluğu oluşturuyor. Oysa kavramları netleştiremeden, kendimizi açıklamamız da mümkün değil.

"Bizim diplomalılar tarih ve coğrafyada yavan" diyor Ortaylı, İran'ı anlatırken. Onun mukayeseli yaklaşımları, okuma genişliği sağlıyor: "Üst sınıf politikacıların arasında da sözü sohbeti yerinde insan bir hayli fazladır. Arşiv ve kütüphaneler düzgündür; ayrıca teessüfle bildirelim ki İran Hariciye Vezareti arşivlerinin düzeni ve neşriyatı bizim Dışişleri Arşivi ile mukayese kabul etmez. Demir-çelik, sanayi, mühendislik dallarında patlama yapan Türkiye’nin diplomalılarının tarih, coğrafya ve edebiyat dalındaki yavanlığı, maddi zenginliklerimizin geleceği için de bir tehlikedir. Zira kimliğini inşa edemeyen aydının toplumunu da nerelere götüreceği belli değildir."

Hocanın Tebriz detayı da oldukça mühim: "Türkçenin nelere kadir olduğunu Tebriz aydınları arasında anlıyorsunuz. Unuttuğumuz dil, unuttuğumuz müzik ve etrafa bakma sanatı Tebriz’de. Ara sıra Türkçe konuşulan dünyanın merkezlerini görmek lazım ama bakmayı ve dinlemeyi bilmek şartıyla."

Bizim yakın ve uzak coğrafya olarak tanımladığımız ülkelerle şehirler, hocaya göre bizimle doğrudan irtibatlı yerler. Dolayısıyla bakışımızı netleştirmeli, daha geniş bir perspektifle tarih okumaları yapmaktan çekinmemeliyiz. Diğer ülkeleri yalnız genel kültür icabı değil, kendi tarihimize ve geleceğimize katkı sunması açısından da öğrenmeliyiz. Hiç şüphe yok ki bu öğrenim, bizi daha farklı, daha çok boyutlu düşüncelere götürecek.

Unutmadan, Kronik Kitap tarafından neşredilen İlber Ortaylı Seyahatnamesi'nde, her okuyucuya özel bir kartpostal da var. Bu kartpostallar okuyucu da yeni yerler görme duygusunu harekete geçirecektir.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Gelenek ile modernlik arasına sıkışmış zihinlerimize sahici önermeler

Sadettin Ökten, sahici bir medeniyet tasavvuru peşinde. Aynı zamanda sahici sorular soruyor. Medeniyet üzerine düşünmenin, bir tasavvur arayışı içinde olmanın soru sormakla başlayacağının farkında. Doğru sorular sormak… Doğru soruların kılavuzluğunda uzun bir yolculuğa çıkmak…

Timaş Yayınları bünyesinde faaliyet gösteren Sufi Kitap tarafından yayınlanan Gelenek Sanat ve Medeniyet adlı kitap geleneksel kodların sanat alanındaki şifrelerini çözme gayretini yansıtıyor. Onun gayreti kadim medeniyetimize nostaljik bir bakışla yaklaşmanın ya da bir takım duyguları tatminin çok ötesinde. Artistik söylemler peşinde de değil. Ne idüğü belirsiz bir gelenek tanımı yaparak kendini dokunulmaz kılmak amacı da yok. Sahici bakışların ve gerçek tanımların peşinde. Emek harcıyor, kafa yoruyor. Ökten, bir medeniyetin anlaşılması için o medeniyetin sanat telakkisinin mutlaka anlaşılması gerektiğini söylüyor.

Bilindiği gibi biz Müslümanlar uzun bir dönemdir kendi medeniyet tasavvuruna yabancı bir halde yaşıyoruz. Batı kültür ve medeniyeti, üstünlüğünü ve egemenliğini ilan etmiş durumda. İster istemez Batı dışı toplumlarm da bu medeniyet tasavvurundan etkilenmekte. Kendi medeniyet tasavvurumuzu yaşayamıyoruz ama Ökten’in de ifade ettiği gibi kadim medeniyet tasavvurumuza ait nüveleri iç dünyamızda taşıyoruz. Bu da ister istemez insanı bir ikilemi yaşamanın ağırlığı ile karşı karşıya bırakıyor. İşte tam burada Sadettin Ökten, adı geçen kitabında yaşamakta olduğumuz meseleleri tarif etme ve bu meseleleri aşma gayretini yansıtıyor. Kadim medeniyetimizin sanat telakkisini tahlil etmeye çalışıyor.

Tarihimizle ve medeniyetimizle ilgili birçok araştırma ve çalışmada sanat yönü akim bırakıldı. Burayla ilgili ciddi mesailer harcanmadı. Oysa medeniyet anlayışları sanatıyla kendini ifade eder. Toplumun birer üyesi olan sanatçılar, içinde yer aldıkları medeniyetin kendi varlıklarındaki izlerini sanat vasıtasıyla açığa çıkarırlar. Sanat aynı zamanda toplumların moral dinamiği olarak yaşamın içinde yer alır. Zaman, mekân ve hayat anlamlı bir bütün olarak geleneğin içindeki sanatın yansımalarında kendini gösterir. Sadettin Ökten, Gelenek Sanat ve Medeniyet adlı kitabında özelde şiirin üzerinde durarak ve ebru, hat gibi geleneksel sanatlarımızı ele alarak meselelere yaklaşımını dillendiriyor.

Ökten, kitabında Yahya Kemal şiirleri üzerinden medeniyet tasavvuru ile ilgili unsurları belirginleştiriyor. Yahya Kemal’in şiirlerindeki remizlerin ve simgelerin arka planındaki duygusallığa hassasiyetle yaklaşıldığında bir bütünlüğün haber verildiği söyleniyor. Bu remizler eski ve büyük bir yapının yapı taşları ve fikri bütünlüğün vazgeçilmez öğeleri. Yazarın dediği gibi Yahya Kemal şiiri bir medeniyet tasavvuruna gönderme yapıyor. Bu medeniyet bizim özgün, kadim ve şu an eski diye nitelenen medeniyetimiz.

Medeniyet tasavvuru üç şeyi içine alır: Mekân, insan ve zaman. Sadettin Ökten’e göre Yahya Kemal’de mekân “Kendi Gök Kubbemiz”. Bu kubbe vatanımızı örter. Bütün medeniyet değerlerimiz bu kubbe altında yaşanmıştır. Şair bu gök kubbeden hareketle medeniyet değerlerine ulaşır. Medeniyet tasavvurunu hayata geçiren insanımız aynı zamanda yaşanan coğrafyayı vatan haline getirmiştir. Yahya Kemal’e göre biz kendimiz olarak yaşıyorsak ve medeniyetimize sahip çıkıyorsak yaşanan coğrafya vatan ve buranın üzerini örten gök kubbe bizim gök kubbemiz olur. Eğer kendimiz kalarak yaşayamıyorsak bu zamanlarda gök kubbe bizi maddi ve manevi olarak kuşatmaz. Bu aynı zamanda vatandan uzaklaşmak anlamına da gelir.

Yahya Kemal’in gök kubbesi aynı zamanda devleti işaret eder. Bizim eski devletimizi… Devlet dirliğin, düzenin, güven ve refahın sigortasıdır. Ona göre gök kubbeyi temsil eden devlet dört sütun üzerinde yükselir: Hakan, ilmiye, seyfiye ve kalemiye sınıfı… Bunlar onun şiirlerinde yer alır. “Selimname”, “Ali Emiri’ye Gazel”, “Akıncılar”, “Süleymaniye’de Bayram Sabahı”, “Aziz İstanbul” gibi şiirler yukarıdaki perspektifle değerlendirilebilir.

Yahya Kemal’de zaman her daim maziyle beraberdir. Onun şiirlerinde zaman bazen dümdüz bazen de devri daim şeklinde geriye gidişler ve geriden gelişlerden müteşekkildir. Şiirlerinde bazen mazinin uzak ya da yakın derinliklerine yol alır. Maziye gidişte, oradan dönüşte kimi kez mekânlar ön plana çıkar. Mekân hatırlanan ve gönderme yapılan zamanı bütünler, tamamlar.

Yahya Kemal, “İstanbul şairi” olarak tanınır. Sadettin Ökten bu konuda şu değerlendirmede bulunuyor: “Yahya Kemal belki bir İstanbul’dan bahsetmektedir ancak o İstanbul, şairin yaşadığı çağda kendisine atfedilen İstanbul değildir. Onun resmettiği ve şiirle ifadelendirdiği İstanbul çok başka, çok daha geniş, şümullü ve derin muhtevalı, mücerret bir kavram olarak insanımızı tarihi macerası içinde yorumlayan, bu yorum sırasında zaman ve mekân unsurlarını ustalıkla kullanan bir İstanbul’dur.”

Gelenek Sanat ve Medeniyet, birbirinden değerli denemeleri içinde barındırıyor. “Geleneğin Devamı ve Zenginleşmesi”, “Geleneksel Türk El Sanatları Üzerine Bir Deneme”, “Toplum ve Sanat”, “Geleneğin Sanatı”, “Zevk-i Selim”, “Ebru ve Zaman”, “Geleneğin Neyi Eksik” gibi... Geleneğin bulanıklaştırıldığı, gelenekselliğin entelektüel bir gevezelik malzemesi kılındığı bu günlerde konu hakkında ciddi şeyler okumak için adı geçen kitap iyi bir tercih olacak. Gelenek ile modernlik arasına sıkışmış zihinlerimize sahici önermeler sunuyor Sadettin Ökten. Hepsinden önemlisi soru sormanın vazgeçilmezliğine işaret ediyor.

Muaz Ergü
twitter.com/muazergu
* Bu yazı daha evvel dunyabizim.com'da yayınlanmıştır.

Farklı zihinlerden ve farklı boyutlardan bir döneme bakış

"İttihatçılar vardı hilâl bıyıklıydılar 
Sustasına basılmış birer çakıydılar."
- Attilâ İlhan

"Silindir gibi geçti tarih üzerimizden
Doğru, bir bir kayıtlardan silindik
Ama tarih, bir yandan, başımıza gelirken
Bir yandan bizler tarihi değiştirdik."
- Roni Margulies

Ülkemizde yıllardır değişmeyen bir şey varsa o da İttihat ve Terakki üzerine yazmanın, düşünmenin, eser üretmenin riskli oluşudur. İttihatçılara dair yapılacak müspet bir yorum başınızı fena hâlde derde sokabilir. Bu cesaret gerektiren yolun sonu masonluğa, dinsizliğe ve hainliğe dahi çıkabilir. Tüm bu seviyesizliğin programını oluşturanlar padişahları gönüllerinde birer puta çevirir, bir imparatorluğun sonunun gelmesinden üç beş kişiyi mes'ul tutar yahut bugünkü siyasi, iktisadî ve hatta edebî ne kadar sıkıntımız varsa topyekun İttihatçıların üzerine yıkar.  Elbette günümüzün bol diriliş ruhlu popüler tarihçiliği ve her yerinden hamaset akan nostalji özleminden İttihat ve Terakki ekibi de nasibini alacaktır. Yok olan her şeyimiz "Talat, Cemâl, Enver üçlüsü" ve onların arkadaşlarına mâl edilir. Böylece hepimiz son iki yüz yıldır geçirmekte olduğumuz zihni felçlerin, bilinç sıkıntılarının ve yozlaşmış fikirlerimizin sorumluluğundan da kurtulmuş oluruz. Öyle mi? Öyle değil.

Tek bir tarihi kişi üzerine giden kitapların riski; bir cemiyeti, partiyi yahut devri anlatan kitapların riskiyle kıyaslandığında çok daha düşük kalır. Özellikle İttihat ve Terakki dönemine dair yaptığı titiz araştırmalarla tanınan Hakan Boz bu riski üstlenerek hem üç tarihi kişiliğin önderliğini yaptığı bir cemiyeti, hem yakın siyasi tarihimize damga vurmuş bir partiyi, hem de bir devri "Bayrak Kalpak Revolver: İttihat ve Terakki Cemiyeti" adıyla dosya hâline getirmiş. Son dönemin güzide düşünce dergilerinden İhtimal Dergisi'nin yayınevi ise basmış. 352 sayfalık bu kitapla bir araya gelen yazarlar şöyle: Orhan Koloğlu, H. Raşit Yılmaz, Erol Cihangir, İlyas Kara, Nevzat Artuç, A. Baran Dural, Mustafa Yiğit, Afşin Efkarlıoğlu, M. Emin Elmacı, H. Bahar Aşçı, R. Bülent Şenses, Erol Akcan, Ercan Uyanık, Oğuzhan Yücel, İkbal Vurucu ve Fahri Türk.

Önsözde Hakan Boz, "ideolojik yargıların bir kurbanı olan" İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin esasen Sina Akşin'in ifadesiyle cumhuriyetin fışkırdığı bir kaynak olarak görülmesi gerektiğini de vurgularken aslında bir savunma yapmıyor. Gayet haklı olarak Türk siyasi hayatına nice aktör ve fikir kazandırmış bu dönemin yeniden ama farklı biçimlerde yorumlanmasının Türk sosyal bilimine bir katkı sağlayabileceğini düşünüyor. Hatta önsözde okuduğumuza göre bu dönemin kaynak kitabını yazmış isimlerinden Feroz Ahmad'ın da aslında dosyada yer alacağını fakat yoğunluğu sebebiyle bunun mümkün olmadığını belirtmesi de hem heyecan hem üzüntü verici. Keşke kısmet olsaydı, okuyabilseydik. Lakin Prof. Dr. Feroz Ahmad kitabın arka kapağına düştüğünü notta önemli bir noktaya temas etmiş: "Derin analizlerin yer aldığı bu kitabıni yararlı ve akıcı bir şekilde modern Türkiye'nin temellerini anlamak isteyenlere yardımcı olacağını düşünüyorum."

II. Abdülhamit'in 32 yıllık saltanatıyla başlayan kitap bir kere okunmayı değil zaman zaman ilgilen konuya dair sakince okunmayı hak ediyor. Bu tip kitapların okuyucu tarafına göre pratik oluşunun sebebi de bu. Öte yandan bir kişi yahut cemiyete, döneme dair okumalar yaparken farklı zihinlerin fikirlerinden yararlanmak için de editoryal kitaplar daha makul oluyor. İzlenen yol elbet bir yere çıkıyor. "Bayrak Kalpak Revolver" yolunu izleyen okuyucular Enver'in Trablusgarp'taki rolünden Bâb-ı Âli'ye sefertasıyla giden bir başbakan olan Talat Paşa'ya; Cemal Paşa değerlendirmelerinden İttihat ve Terakki ideologu olarak Ziya Gökalp'e, cemiyetin Kürtler arasındaki ilişkisinden sosyoekonomik boyutlarıyla kapitülasyonların geldiği noktaya; İttihat ve Terakki'nin millî iktisat düşüncesinden Osmanlı ordusundaki ıslahatların 1883-1918 dönemine yansımalarına; dönemin paramiliter gençlik kuruluşlarından 1908-1918 arası eğitim reformlarına, Yeni Türkiye'deki tarih savaşlarından "Elveda Güzel Vatanım" kitabının eleştirisine dair çok boyutlu bir okuma yapabilecekler.

Netice-i kelam; İttihat ve Terakki döneminin farklı kaynaklardan ve farklı yazarlardan, fikir adamlarından yeni düşünceler ve önerilerle yeniden okunması gerekiyor. Tekrar tekrar yapılacak okumalar bizi daha farklı pencereler vasıtasıyla yeni yollara, yeni pratiklere açabilir. Hakan Boz'un editörlüğünde İhtimal Dergisi Yayınları'nca neşredilen "Bayrak Kalpak Revolver", bu amaçla ortaya çıkmış bir dosya-kitap. Okuyucusunun ve üzerine düşünen beyinlerin bol olmasını temenni ediyorum.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Özgürlüğün, onurlu duruşun simgesi: Muhammed Ali

İnsan, annesini, babasını, yerini, yurdunu, teninin rengini, ismini seçemiyor dünyaya gelirken. Kendini seçemiyor, belirleyemiyor. Hayat ne sürprizler hazırlayacak, nerelerde sevindirecek, üzecek, nerelerde teselli edecek bilemiyor. Yaşaya yaşaya, göre göre, anlaya anlaya kendini buluyor. Kendi amaçlarını, hedeflerini, çizgilerini belirliyor. Hayatın ona sundukları karşısında bir mücadelenin içine giriyor. Ya da savruluyor. Cassius Clay, bir siyahî olarak dünyaya gelmiş olmanın kendisine neler getireceğini bilmeden büyümüştü. Teninin renginin diğerlerinden farklı olduğunu anlamaya başladıkça dışlandığını gördü. Onu dışlayanlarla arasındaki fark, yalnızca ten rengi değildi. Cassius Clay, seven bir kalbe sahipti. İnsanları seviyor, sevgiyle bakıyordu. Kendisini ve diğer siyahîleri dışlayanlarla ten farkından daha koyu bir farkla ayrılıyordu, vicdan ve merhamet sahibi olmakla.

Tamer Korkmaz’ın kaleme aldığı Benim Adım Ne kitabı, Müslüman olduktan sonra Muhammed Ali olarak ismini değiştiren bir boksörün öyküsünü anlatıyor. Dünya ağır sıklet boks şampiyonunun yaşamı, roman tadında okura sunuluyor. Kitap, Muhammed Ali’nin hayatının mottosu hâline gelen o cümleyle açılıyor: “Kelebek gibi uçacak, arı gibi sokacaksın!”. Tamer Korkmaz, kendisine ait olan bir saatle Muhammed Ali’nin yaşamını ilişkilendirerek giriş yapıyor: “Uzun yıllardır çalışmıyor: Bir ‘Parkinson Hastası’ gibi sessiz!”. Daha bu sayfadan okuru meraklandırmayı başarıyor. Bu biyografik kitabın yazılma fikri, Hece Yayınları’nın sahibi Ömer Faruk Ergezen’den çıkmış. Korkmaz, Muhammed Ali’nin biyografisini yazmayı kendine vicdanî bir borç olarak nitelendiriyor.

Muhammed Ali, spor ile yaşamın gerçeklerini birleştirmeyi başarmış. Çıktığı her müsabakaya bir görev bilinciyle çıkmış. Ezilenlerin, horlananların hakkını almak, onları savunmak için kötülüğü savar gibi yumruklamış. Başarısını her maç öncesi dua ettiği Allah’tan bilmiş. Her maç öncesi kaçıncı rauntta maçı alacağına dair kehanette bulunan Muhammed Ali’nin rakibine mısralarla sataşacak kadar da şairliği vardır. Zaferle çıktığı bir maçın ardından başarısını soran gazetecilere verdiği şu cevap, onun alicenaplığını gösteriyor: “Bu bir boksörün zaferinden çok topluma karşı kazanılmış manevî bir zaferdir.”

İnsan yaptığı işle hemhâl olur, kılığı, kıyafeti, yaşantısı giderek yaptığı işin kisvesine bürünür. Bir dövüş sporcusunun kibar, anlayışlı, sade bir yaşam sürmesi, bencil olmaması ve en önemlisi de sevgi ile anılması dikkate değer bir şeydir. Muhammed Ali, yaşantısında, yumruklarını sevgiye dönüştürmüş, insanları incitmemeye çalışmış. “Ali’ye baktığımda sevgiyi görüyorum. Muhammed Ali, sevgiden ibarettir.”

Benim Adım Ne kitabı, bir insan özelinde Batı’nın İslâm’a ne gözle baktığını anlatıyor. Batı’nın İslâm’ı ve Müslümanları hazmedememesinin yeni bir şey olmadığını anlıyoruz. Batı’nın İslâm’ın anlaşılmasındaki en büyük engel olduğunun ayırdına varıyoruz bir kez daha. Hiçbir alanda Müslümanlara tahammülü olmayan Batı, Muhammed Ali’ye de ambargo koymuş, onun şampiyonluğunu gasp etmiş. Gazeteler, Ali’ye hakarette sınır tanımamış. Özgürlükten, sevgiden, saygıdan, barıştan en çok bahseden Batı, Müslümanların başarısı karşısında adeta bir yamyama dönüşüveriyor. Bu tavır evvelden de böyleydi, ne yazık ki bugün de böyle. Değişen, dönüşen, ilerleyen Batı, vahşi tavrını bir türlü değiştiremiyor. Muhammed Ali’nin zaferleri karşısında Batı, âdeta işini gücünü bırakıp dört koldan Ali’ye saldırmış, onu psikolojik olarak çökertmek istemiş. “Boksun mafyanın elinde olması, Siyah Müslümanların elinde olmasından daha iyidir.”

Sorgulayan, merak duyan insan, ömrü boyunca kendini arar, benliğini tanımaya çalışır. Varoluşunun anlamlı bir sebebi olduğunu bilir. Varoluşunu ezecek, çiğneyecek, gasp edecek ne varsa onunla mücadele eder. Var olmanın kendisine verilmiş bir hak ve emanet olduğunu düşünür. Cassius Clay iken Hristiyanlığı terk edip Muhammed Ali ismini alan boksör, kimliğini, kişiliğini, varlığını İslâm’la tanıştıktan sonra bulmuştur. İnsan istediğini seçmekte özgürdür, yeter ki onurunu kaybetmesin. Muhammed Ali, sözleriyle, yaptıklarıyla, başarıları ve başarısızlıklarıyla özgürlüğün, onurlu duruşun simgesi olmuştur. Irkçılığa karşı başkaldırmış, insanlar arasındaki tek farkın Allah’a olan bağlılıkta olduğunu göstermiştir. Müslüman siyah ya da beyaz değildir. Güzelliği dış görünüşünde değil, içinin dışına yansıdığı yerdedir. Müslüman, kaba, kırıcı, dökücü, zorba değildir. Muhammed Ali, ringe her çıkışında bunu göstermeye çalışmış, ringin dışındaki yaşamında da Beyaz Amerika düzeninin kirli zihniyetiyle mücadele etmiştir. “… öncelikle Siyah Müslüman değil, Müslüman! Müslüman olmasaydım, hayatım çok daha zor olurdu. Entegrasyona zorlanırdım, bir kurşuna kurban gidebilirdim, ölmüş bile olabilirdim!”

Benim Adım Ne, Müslüman olmanın insana verdiği değeri anlatıyor. Bir mücadelenin öyküsünü anlatan kitap, günümüzdeki İslâm algısına, Derin Amerika’nın kirli oyunlarına dair de ipuçları veriyor.

Hatice Ebrar Akbulut
twitter.com/haticebrarakblt
* Bu yazı daha evvel dunyabizim.com'da yayınlanmıştır.

Tutkuyla geçen bir yılı okumak

"Futbol insanları birleştirir. Bu, her yerde böyledir; ama Dortmund'da uç noktada yaşanır. Bu da, bu kitapta harika bir biçimde açığa çıkıyor."
- Sebastian Kehl

Avrupa futboluna bir şekilde merak sarmış ve devamında yoğun biçimde ilgilenmiş herhangi bir futbol severin Borussia Dortmund'u es geçmesi mümkün değildir. Bu takım renkleriyle, formalarıyla, oyuncularıyla, stadıyla ama en önemlisi de taraftarıyla her zaman ilgi çekmiş fakat hiçbir zaman marka olmamış, endüstriyel futbol karşısında elinden geldiğince tutkuyu ön plana çıkarmış bir takım. Belki de bu yüzden kulüp denemiyor; takım, hatta ekip deniyor. Tutkunun renkleri, tutkunun taraftarları ve nihayet tutkunun takımı: Borussia Dortmund. Kısaca, BVB.

Efsane teknik direktörleri Jürgen Klopp'un Dortmund'daki son sezonu (2014-15) oldukça sıkıntılı geçmişti. Takım uzun bir süre küme düşme hattında ve yakınlarında bocalamış, Şampiyonlar Ligi'nde beklenilenden çok uzak bir performans göstermiş, Almanya Kupası finalinde ise Wolfsburg'a 3-1 yenilmişti. Borussia Dortmund, Bundesliga'da sezonu 46 puanla 7. sırada tamamlayabilmişti. Dolayısıyla bir sonraki sezonda Avrupa Ligi üçüncü ön eleme turuna katılma şansını kazanmakla avunmuştu. 2008-2015 yılları arasında Dortmund'da teknik direktörlük yapan Kloop, takımının başında toplam 318 maça çıktı; 179 galibiyet, 69 beraberlik, 70 mağlubiyet gördü. Kazanma ortalaması %56.3 olarak Liverpool'un başına geçti. Dortmund'dan önceki kariyerinde ise Mainz 05'i yönetmiş, %40.4 galibiyet ortalaması tutturmuştu. Kloop'un şimdilik kariyeri boyunca kazandığı kupalar şöyle: 2 Bundesliga şampiyonluğu (2010-11 ve 2011-12), 1 DFB Pokal şampiyonluğu (2011-12) ve 2 DFL-Supercup şampiyonluğu (2013 ve 2014). Bunların dışında 2011 ve 2012'de Almanya'da yılın teknik direktörü de seçildiğini belirtmek gerekir.

Neden bu kadar Klopp'u anlattım? Aslında uzun da değil, kariyer özeti. Kitap Klopp temelli olmasa da onun vedası çok yoğun biçimde hissediliyor. Moritz Rinke'nin editörlüğünde hazırlanan "Oyunu Okumak: Sarı-Siyah Bir Yıl", Almanya Yazarlar Milli Takımı'nın bir yıl boyunca tribünlerden Dortmund'a eşlik edişinin yazıya dökülmüş hâli. Hepsi farklı takımlara gönül vermiş yazarlar için benzersiz bir deneyim  olsa gerek. Özellikle de böylesine hazin bir sezona denk geldiğini düşünürsek: Jürgen Klopp'un Borussia Dortmund'a vedası, büyük kaptan Sebastian Kehl'in futbola vedası, küme düşme korkusu ve tüm bunlara karşın BVB'nin o efsane tribünü Duvar'ın asla yılmaması, asla vazgeçmemesi, asla takımını yalnız bırakmaması. (You'll Never Walk Alone!)

İthaki Yayınları'nın neşrettiği bu kitabı okumak Dortmund'un bir futbol maçını izlercesine keyifli. Levent Konça'nın Almancadan titiz çevirisi ve Tim Dinter'in harika illüstrasyonları da eklenince maç bitsin istemiyorsunuz. Tan Morgül'ün sunuş yazısında söylediği gibi: "Kitapta, yazar Marius Hulpe pek güzel bir alegori yapıyor: "Borussia bir kadın olsaydı, 20'li yılların Berlin'indeki histerik kabare sanatçılarından biri olurdu; sabahları ölümüne kederli, akşamları gökyüzüne doğru hafifmeşrep çığlıklar atar halde." Bu güzel pası kaçırmıyor ve ben de kendimce devam ediyorum: Peki ya Borussia erkek olsaydı? Herhalde Zollern maden ocağında çalışan işçi, şair ve devrimci Eugène Pottier olurdu; sabahları ocağın karanlıklarında kömür tozuyla nefeslenen, akşamları Dortmund sokaklarında şiirlerini haykırır bir halde... Bu arada komünarlar (Dortmundlu oyuncular), Zafer Sütunu'nu (Bayern Münih) yıkıyor olurdu."

Kitabın sonsözünü ise oyunculardan Sebastian Kehl söylüyor. Futbolcuların eli kalem tutanını görmek hem bir okuyucu hem de bir futbol sever için tarifsiz. Öyle güzel betimlemeleri var ki emektar kaptanın, şaşmamak mümkün değil. Bunlardan biri şöyle: "Buraya, Dortmund'a, bu stada geldiğinizde, gözlerinizi Güney'e çevirdiğinizde, stadın sallanışını ve tutkuyu hissettiğinizde olan şey tam da budur. Gerçek aşk, size de bulaşabilir."

Kehl'in anlatımı karşısında şaşkınım. Tam da futbol sezonunun ara verdiği döneme denk gelen bu okumam beni neredeyse kahredecek. Çok özlediğimi hissediyorum, televizyonda maç özeti arar hâle düşüyorum. Derken çok sıkı bir paragraf daha geliyor: "Akılda kalan, insanlarla aranızdaki bağdır. Paylaşılan acılar ve sevinçlerdir. BVB, bir istatistik değil, bir duygudur. Bu olmasa, işin sportif kısmının da pek bir önemi olmazdı. Kimse farkına varmadıktan sonra, bir galibiyetin ne değeri olurdu ki? Ve işin sportif kısmı -oyun- bu yazılara vesile olsa da, bu kitabın odağında daima taraftarın, seyircinin, insanların hikâyeleri yer alıyor..."

Son olarak, kitapta 2015 sezonunda Dortmund'dan ayrılıp Paderborn'a transfer olan, dolayısıyla bu dramatik sezonu BVB formasıyla geçirmiş Oliver Kirch'in de Sıfır Noktası başlıklı güzel bir yazısı bulunuyor. Kitabın bitişinde editör Moritz Rinke'nin Jürgen Klopp'la yaptığı kısa söyleşi ise futbol tarihi için güzel notlar barındırıyor. Rinke, "Futboldan neler öğrenilebilir?" diye sormuş, Klopp ise şöyle yanıtlamış: "Futbolun zirvesinde, bahanelerin pek hükmü yoktur. Futbol son derece dürüsttür. Bu da şu anlama gelir: Her şeyi yaparsın ve bunun karşılığını mı alacağın, yoksa yanlış günde yanlış rakibe çattığın için canına mı okunacağı kesin değildir. Futbolcular, eleştiriyle çok iyi başa çıkabiliyor. Gündelik yaşamdaki insanlar sanırım öyle değil. Gazeteciler! Gazeteciler eleştiri yaparken sözlerini hiç sakınmaz, her şeyi yazabilir; ama sen içlerinden birine," Baksana, on beş yazını okudum ve hiç yazamadığın dikkatimi çekti" desen, çöker."

"Hayatım onsuz kesinlikle daha kolay ama asla bu kadar güzel olmayacak olan takımıma çok teşekkür ederim" diyerek kitabın bitiş düdüğünü çalıyor Rinke. Evet, tutkusuz belki daha kolay yaşanır ama tutkuyla daha güzel yaşanır. Futbol da en güzel tutkulardan biridir...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Şimdi kalplerimizi dinleme zamanı

Kalbin sustuğu, gönül ritminin bozulduğu zamanlardayız. Bilgimizin ve bilincimizin merkezi kalp değil artık. Aklın, nefsin arzularına gem vuran kalple düşünmek uzun zamandır gündemimizde yok. Kuru aklın, sıradan realitenin, sıkıcı gerçekliğin boyunduruğu altındayız. Kalbin söylediklerine, gönül makamına kulaklarımızı kapattığımızdan yaşadığımız dünya adeta bir kötülük kampına dönmüş gibi. Herkesin kendi menfaatini düşündüğü, kişisel çıkarın tek gerçeklik olduğu, gemisini yürütenin kaptan olduğu, kimsenin kimseyi düşünmediği bir dünyada kötülükten başka ne egemen olabilir ki? Söylediklerimize muhatap bulamadıktan, muhataplar dikkate değer görülmedikten sonra neyin değeri kalır ki? Kalpten kalbe giden bütün yollar kapandıktan sonra…

Kalbin zamanı diyor Kemal Sayar, Timaş Yayınları'ndan çıkan Şimdi Şehir İçin Kalbin Zamanı kitabında… Bu zamanı unuttuğumuzdan, kalbin zamanını yaşayamadığımızdan yağmurlar da, rüzgâr da kendi zamanlarını yitirdiler. Kalplerin kalplere değmediği, herkesin herkese yabancı olduğu bir gurbetteyiz adeta. Şehirler gönlümüzü ve ruhumuzu yoruyor. Hiç yaşamamış, çalışmamış yorgunlarız.

Şimdi Şehir İçin Kalbin Zamanı günümüzün kasvetli havasını dağıtmak için okunması gereken kitaplardan. Kitabın ismi popüler akımları, moda trendleri hatırlatsa da içeriği hiç öyle değil. Modern zamanların insanı nesneleştiren, değersizleştiren, yalnızlaştıran mantalitesine karşı derin isyan var. Bireyciliğin, benmerkezciliğin canına okunuyor adeta. Kitabın yazarı önemli bir psikiyatr olan Kemal Sayar. Kemal Bey, psikiyatr olmasına rağmen modern psikiyatri kuramlarını eleştiren biri. Mekanik bir anlayışa sahip bir psikiyatr değil. Kendisi aynı zamanda bir şair. Sözün sağaltıcı etkisine inananlardan. Sözün şifa, sesin şifa olduğuna inananlardan. Bizlere, baştan sona kötülüğün, umutsuzluğun kol gezdiği dünyamıza ve insanlığa kalbin zamanını hatırlatıyor. Evet, karamsar tablonun varlığını inkâr etmiyor ama bu tabloya esareti de kabullenmiyor. İnsan için dinlemenin ve işitmenin vazgeçilmezliğini yeniden vurguluyor. Kalbin zamanını yaşamanın, kalbi dinlemenin ve oradan sadır olacak kelimelerin ruhumuza dokunmasının gerekliliği ifade ediliyor. İyiliğin peşinde ömür geçirmeye, ulu bir nazarla bakmak insana, insan için kolaylaştırmak…

Söz konusu kitap söyleşilerin bir araya getirilmesinden müteşekkil. Çeşitli zamanlarda çeşitli yayınlarda yer alan söyleşiler. Üç bölümden oluşuyor kitap: “Leyla’dan Geçme Faslı”, “Yaşama Ödevi”, “Kalpten Kalbe Bir Yol”. Yazar kitabında kadim bilginin izinde dünü ve bugünü yorumluyor. Aşkla ilgili düşüncelerini, yanılgılarımızı açıyor. Hüzünden bahsediyor, modern zamanlarda unutulmak istenen kadim değerlerin altını çiziyor. Unutulan ne varsa hepsi kelimelerin sırtına binerek yeniden sayfalara doğru dörtnal koşuyor. Sayfalardan zihnimize… Okudukça ne büyük bir geleneğin içinden geldiğimizi ve ne büyük bir mirasyedi olduğumuzu bir kez daha anlıyoruz. Bir kez daha Batı karşısındaki komplekslerimizin bizi ne kadar hırpaladığını görüyoruz. Sahici aidiyetlerin yerine inşa edilen kibirli benliklerin, bencilliklerin esiri olmuşuz. Duygudan uzak, insanlıktan nasibini almamış bir çağdayız. Kemal Sayar’ın çokça altını çizdiği gibi iş hayatı olsun, özel hayat olsun içinde merhameti, şefkati barındırmıyor. Kurban olmamak için zalim olmayı seçiyoruz. Ayakta kalmak en büyük amacımız. Bu, başkalarının yıkılmasını gerektirse de… İncinmekten korkuyoruz. En çok neyi konuşuyorsak aslında hayatımızda en az olan o şey. Ölümle sağlıklı bir hesaplaşma yapamamışız. Ölümden korkuyoruz.

Kemal Sayar'a bazı söyleşilerde ise daha çok depresyonlar, travmalar, sosyopati, antisosyallik gibi daha teknik konular üzerine sorular soruluyor. Kemal Sayar, bu sorulara tek bir pencereden bakarak cevaplar vermiyor. Bilimin, kadim doğu ve batı bilgeliğinin ve bizim kültürümüzün içinden bakarak bir şeyler söylüyor. Ülkemiz için oluşacak ciddi tehlikelere dikkat çekiyor. Test ve tostla aptallaştırılan, merhamet duygusunu yitiren, adeta yarış atı gibi sınavlarda koşturulan çocuklarımızın trajedisine ve onları bekleyen tehlikelere dikkat çekiyor. Mutluluğun çok şeye sahip olmada değil, kanaatkârlıkta gizli olduğunu söylüyor. Özellikle bütün toplumun ruh sağlığını bozan televizyon üzerine altı çizilerek okunacak satırlar var.

Kitapta kelimelerin adeta raks ettiği bölümler de var. Bir şairin bir nesri şiir gibi yazacağını da görüyoruz. Bu kısımlarda Kemal Sayar’ın şiir kitapları ile ilgili sorular mevcut.

Şimdi Şehir İçin Kalp Zamanı, modern psikiyatri kuramlarına muhalif olan, her dem insanın biricikliğini vurgulayan, sözün iksirine inanan psikiyatr ve şair Kemal Sayar’ın dikkatle okunması gereken söyleşilerinden oluşuyor. Sıcak bir üslup, ötekileştirmeyen bir bakış… Dostluğu, arkadaşlığı, sohbeti, yarenliği depresyon ilaçlarından daha çok tavsiye eden bir insaniyetlik. İnsana değer verme… Kemal Bey günümüzdeki hoyratlaşmaya, merhametsizleşmeye karşı birbirimizi dinlememiz gerektiğini söylüyor. Merhametin, şefkatin, bizim geleneksel kodlarımızda var olduğunu… Modern gelişim kitaplarını, “Secret”ları okumak yerine Yunus’u, Mevlana’yı, Hacı Bektaş’ı tanımamızın kaçınılmazlığını…

Muaz Ergü
twitter.com/muazergu
* Bu yazı daha evvel dunyabizim.com'da yayınlanmıştır.

Bütün klasik aşk hikâyeleri üç ciltte bir arada

Hikâyeler, inandığımız değerleri, gelenekleri, âdetleri, kahramanlıkları, acıları, mertlikleri ve aşkları bünyesinde ihtiva eden bir tür olarak sosyolojik bir vesikadır. Anadolu insanı, hikâyeyle anlatmış, hikâyeyle inanmış, hikâyeyle sevinmiş ve hikâyeyle üzülmüştür. Yüzü daima doğduğu topraklara dönük olan, yaşadığı toprağın hakkını vermek için elinden geleni yapan Anadolu insanı, derdini, tasasını doğrudan söylemek yerine hikâye etmeyi tercih etmiştir. Anadolu insanının elinde biriken çizgiler de yüzünde biriken çizgiler de hikâyenin izleridir. Her bir çizgi, doğrudan dile getirilemeyen bir derdin, mahcubiyetin, utangaçlığın hikâyesini anlatır. Anadolu insanı, insana ulaşmak, insana yakın olmak, düşmanlıkları bitirmek, sevdiğine kavuşmak için hikâyeye başvurmuş. İnsanlar, bir hikmeti olduğuna inandıkları olayları hikâye etmişler, kıssadan hisse alınmasını ummuşlar.

Günümüzde hikâye anlatıcıları olmasa da bu toprakların mahsulü olarak yine bu toprakların bağrında tütsüleniyor hikâyelerimiz. Çünkü hâlâ başkasının başına gelen acı bir olaydan ötürü hüzünlenen, “Onun derdine acıştım.” diyen, sevdiğinin oyalı mendilini saklayan, düşmana karşı mertçe direnen, başkasının malına, namusuna göz dikmeyi arsızlık sayan, komşusunun hâlini hatırını soran, nimetin kadrini bilen nice insanlarımız var. Hikâyelerimizi hatırlatan nice yüzler var. Hâlâ bir hikâyeyle sohbeti başlatan ya da bir hikâyeyle sohbetini hitama erdiren büyüklerimiz var. N. Ahmet Özalp, bu hikaye evrenine güzel bir katkıda bulunarak Aşk Gölünde Yüzen Canlar başlığıyla Türk insanının zihnine ve kalbine işleyen aşk hikâyelerini üç ciltte toplamış.

Aşk Gölünde Yüzen Canlar, geleneksel anlatılarda olduğu gibi hikâyelere bir döşemeyle giriş yapmış. Döşeme, Dede Korkut ile Yunus, Karacaoğlan ve Köroğlu’nun birer şiiri harmanlanarak yapılmış. Özalp, sunuş kısmında üç ciltlik kitabın hazırlanış aşamalarını anlatmış. Ortaya konan eser, en doğru, en yalın, çelişkilerden arındırılarak en anlaşılır biçimde okuyucuya sunulmuş. Kitaba alınan aşk hikâyelerinin değişik varyantlarının olması, üzerinde çalışılan eserin ne denli geniş ve meşakkatli bir yapıda olduğunu anlatmaya yetiyor. Çalışma aşamasında en geniş nüshadan en dar nüshaya kadar hiçbir nüsha es geçilmemiş. Eksiklikler ve fazlalıklar kontrol edilmiş. Parçadan bütüne, bütünden parçaya gidilerek hikâyelerin okuyucuya en sağlam şekilde ulaştırılması hedeflenmiş. Özalp, hazırladığı külliyata Yunus Emre’nin mısraından esinlenerek “Aşk Gölünde Yüzen Canlar” ismini vermiş. Kitabın alt başlığı ise, kitabın içeriğiyle mündemiç olarak “Klasik Aşk Hikâyeleri Külliyatı” şeklinde tercih edilmiş. Özalp, aşk hikâyeleri külliyatı için şu değerlendirmeyi yapıyor: “Yüzlerce yıldır Türk halkının ‘gönül dünyasını dile getiren ölmez hikâyeler’in tümünü içeriyor.”

Hikâyelerde anlatılan aşk, uğruna ölünebilecek, candan geçilebilecek, varını variyetini feda edebilecek aşkın bir duygu olarak işlenir. Âşık baktığı her yerde maşukunu görür. Gittiği her yere sevdiğini de götürür. Ucunda ölüm varsa âşık seve seve o ölüme yürür. Bu uğurda yapılacak hiçbir şeyden gocunmaz ve yerinmez. Helalliğe, rızaya önem verilir. Sevenin sevdiğine hissettiği duygular masumdur, şehvetperestçe değildir. Anlatılan aşk hikâyelerinde mutlaka bir iyi taraf bir de kötü taraf vardır. İyi taraf sevenleri kavuşturmak için çabalarken, kötü taraf sevenleri ayırmak için her türlü hileyi ve namussuzluğu dener. Sonunda galip gelen hep iyilerdir. Bu bakımdan hikâyeler, o kadim hikâyeyi hatırlatır hep, kötülükle anılan Kâbil ile iyilikle anılan Hâbil’i.

Aşk hikâyelerinin sonu genelde mutlu sonla biter. Mutsuz bir şekilde sonlanan hikâyeler de aslında mutlu bitmiştir. Çünkü sevenler, ebedî yurtta kavuşmuşlar, vuslata ermişlerdir.

Aşk Gölünde Yüzen Canlar, aşk hikâyelerini anlatsa da dostluklarımızı, aile ilişkilerimizi, hayat anlayışımızı, yaşantımızı, türlü aşklarımızı sorgulatıyor. Dünya da insan içindir ahiret yurdu da. İnsan dünyada sevdiklerini ne uğurda seviyor, bu uğurda neleri göze alabiliyor? Aşk Gölünde Yüzen Canlar, bu uğurda neler yaptığımızı, niyetimizi, ne alıp ne verdiğimizi, ne kazanıp ne kaybettiğimizi sorgulatıyor. Nasıl bir gelenekten, nasıl bir kültürden beslendiğimizin vesikası olan hikâyelerimiz, eğrilikten yana değil doğruluktan yana olanın kurtuluşa ereceğini söylüyor. Hikâyelerde gençlerin bir işe, uğraşa, sanata sevk edildiklerini görüyoruz. Bu da bizim beslendiğimiz ve yaslandığımız kültürün, gençlerini önemsediği savını destekliyor. Hikâyelerimiz, hiçbir ferdin bu dünyaya boşu boşuna gelmediğini, her insana düşen bir sorumluluğun olduğunu hatırlatıyor. Kula istemenin yaraştığını, Allah’ın gönülden isteyene icabet ettiğini, hikâyedeki samimi karakterler aracılığıyla bir kez daha anlıyoruz. İnsan malıyla ve aşkıyla zillete düşebileceği gibi varsıllığı ve yoksulluğuyla, sevdasıyla izzet ve ikrama erebilir. Hikâyelerdeki ana karakterler, bu durumun en somut örneği olarak karşımıza çıkıyor. Nazım ve nesrin iç içe geçtiği hikâyeler, zihni yormuyor. Zihnimizdeki ve kalbimizdeki bulanıklığı gideriyor, tıkanıklığı açıyor. Bir nehir alanı oluşuyor içimizde kendi yaşamımıza dair.

Hikâyelerdeki kahramanlar, birbirileriyle özdeşleşmiş karakterlerdir. Ferhat deyince Şirin, Aslı deyince Kerem aklımıza geliveriyor. Hafızalarımıza, aşkları uğruna sarf ettikleriyle kazınan bu karakterlerin isimlerini, bebeklerimize en güzel isimler olarak verdik. En güzel aşk şarkıları/türküleri, ilhamını bu hikâyelerdeki karakterlerden aldı. Uzun uzun anlatılan hikâyeler, az sözle çok şey anlatabilme kabiliyetimizi geliştirdi. Mazmunlar keşfedildi hikâyelerimiz sayesinde. Anlatılagelen halk hikâyeleri deyimlerimizi, atasözlerimizi, manilerimizi, özdeyişlerimizi üretmemize vesile oldu. Bugün hâlâ hikâyelerimizin meyvesini yiyoruz. Hikâyelerimize yüz veren, onu okuyan, dinleyen azınlıkta bir kesim var. Bu kesimin ürettikleri ile hikâyelerimizden beslenmeyen, ona sırtını dönen, hatta yeri geldikçe küçümseyen zihniyetin ürettikleri arasında müthiş bir fark var. Yerli düşüncenin, yerli edebiyatın en önemli kaynağı olan hikâyelerimiz, tarihimizin, medeniyetimizin ve kültürümüzün mihenk taşıdır.

Aşk Gölünde Yüzen Canlar, bütün klasik aşk hikâyelerini okura topluca sunmak suretiyle yayımcılık tarihimizde bir ilki gerçekleştirmiş. Özalp, hazırladığı külliyatın hem okur hem de aydınlar tarafından ilgi göreceğine inanıyor, biz de öyle umut ediyoruz.

Hatice Ebrar Akbulut
twitter.com/haticebrarakblt
* Bu yazı daha evvel dunyabizim.com'da yayınlanmıştır.

Koptuğumuz tüm yerlerimizin kederli ve ümitli dili

"İnsanın insana kattığı anlam dışında yaşamın hiçbir anlamı yoktur. İnsan başkalarına yardım etmediği sürece yapayalnızdır."
- Erich Fromm

"Evlerimizi aydınlatmak, mısır tarlalarımızda büyümek, çocuklarımızın kalplerini doldurmak, terimizi silmek ve tarihimizi iyileştirmek için harekete geçtik. Hepsi bu kadar. Tüm istediğimiz bu. Ne daha fazla, ne de daha az."
- Subcomandante Marcos

Koptuğumuz tüm yerlerimizden birbirimize yeniden bağlanmalıyız. Anılarımız, düşlerimiz ve tarihimiz kalbimizde. Bir yakalasak, bir olacağız. "Yenildiğin an, teslim olduğun andır. Kimse ruhundaki direnci yenemez. Mayamızda bin yıllık bir tarih, çıkınımızda rüyalar var. Yenilmeyeceğiz." diyor Kemal Sayar. Öte yandan, 2 Ocak 2017'de bu dünyadan ayrılan John Berger de şöyle diyordu bir kitabında: "Güvensizliğin yaygın, toplumsal ıstırapların derin olduğu hayatlara güven veren bir sözcük vardı; sevgi."

Ercan Kesal, Cin Aynası'nda güvensizlikleri, ıstırapları anlatırken belki on, belki yüz tane hikâyeyi bir araya getiriyor. Aslında bu hikâyelerin hiçbiri birer hikâye değil, hepsi gerçek. Hepsi, Kesal'ın belleğindeki acıların ve umutların bir araya gelişiyle ortaya çıkmış metinler. "Anılar belleğimizin bekçileridir, kalbimizi temizlerler, iyi bakın onlara" derken güzel bir öğüt verir. Neredeyse tüm anlattıkları birbirleriyle bağlantılıdır, birbirleriyle el ele. Kavuşmaları da bir ayrılıkları da bir öznelerinin. Hani gözümüzün içine baka baka uzaklaşır ya trenler ve sevdiklerimiz; işte Kesal'ın yazdıkları da öyle. Sayfalar biterken, içimizdekinin kara mı ak mı olduğuna karar veremeyiz. Karamsarlık da umut da iç içedir.

"İnsanın yaptığı işin sonunda başına geleceklerin bilincinde olması kendine saygı duymasından başka bir şey değilmiş meğer. Kendine saygısı olmayanın hiçbir şeye sayısı olmazmış, artık sadece bunu biliyorum."

Faşizmden, yoksulluktan, işkencelerden, katliamlardan, cinayetlerden, haksızlıktan, hukuksuzluktan, sevgisizlikten ve merhametsizlikten alacağı var Ercan Kesal'ın. Siyasî yazılarında da sinema yazılarında da; kısacası tüm hatıralarında bu alacaklarının peşine düşercesine yazmış denemelerini. Faşizm denen kötülüğü öyle güzel anlatıyor ki bir daha zihninizden hiç çıkmıyor. Önce Ergin Günçe'nin "Faşizmi çocuklar da anlayabilir" dizesiyle başlayan şiirini hatırlatıyor. Hani, "Dayak yemektir serseri bir babadan / karanlık odaya kapatılmaktır / hakkını istemekte direttiğin zaman" diye gider ya Günçe'nin şiiri, sanki onu iyicene açıyor yazar. Hem edebî hem de hayatî, dolayısıyla ebedî:

"Faşizm, çok uzaklarda bir yerde değildir. Sokağın ortasında, evlerimizin içinde ya da hiç çocuk olmamış bir takım adamların buz gibi kalplerinde, gezinir durur. Her gün arabanızla yanından geçip gittiğiniz bir evde yaşayan genç bir kadının, hiç istemediği ve zorla dayatılan bir evliliği artık taşıyamayıp, bebeğini sırtına sararak kendini ipe vermesidir faşizm. Bir ülkenin, ipin ucunda sallanan vicdanıdır yani. Ya da tecavüz edilerek öldürülen günahsız kızlarının hastane morgunda bekleyen cesedini bile almaktan korkan ana babaların çaresizliğidir."

Nazım Hikmet'le Kemal Tahir'in mektuplaşmaları, vefatına yakın günlerde Ahmet Uluçay'ı ziyareti, Tarkovski'nin sinemaya yüklediği o derin anlam, Subcomandante Marcos, Che Guevara, Süleyman Demirel, Bülent Ecevit, Deniz Gezmiş ve arkadaşları, Yılmaz Güney, psikolojinin babalarından Jung ve daha nice isimle gerek yakından gerekse uzaktan irtibatı var Ercan Kesal'ın. Dolayısıyla bu isimleri anlatırken onların dönemini öyle içli aktarıyor ki bazen bir dönem belgeseli, bazen de anılar nasıl kâğıda geçirilir, oyuncu nasıl oynamalıdır, sinema ve hayat nasıl yakınlaşmalıdır gibi sorulara kıymetli cevaplar bulabiliyor okuyucu. Mesela rüyalar, çok önemlidir Kesal için: "Hırsızların, eğer biz istemezsek çalamayacakları tek şey rüyalarımızdır. Dünyaya sahip olmak için düşlerimiz yeter. Dünyanın en büyük gezginlerinden James Colman bir kördü ve sorulduğunda, "Ben ayaklarımla görüyorum" diyordu. Düşlerimize ve kendimize inanmaktan  vazgeçmeyelim."

Ciguli'den Metin Erksan'a, şair Behçet Aysan'dan bir başka şair Ahmet Erhan'a, Haneke'den Sait Faik'e, Kieslowski'den Neşet Ertaş'a, Galeano'dan Kusturica'ya; Lorca'dan Lütfi Akad'a sinema tutkusunu müzikle birleştirmiş, şiirle içine iyice anlam katmış, yaşam karşısında daima direnişin, dirençli olmanın yanında saf tutmuş, yürekli ve güzel yazan bir adam Ercan Kesal. Cin Aynası, İletişim Yayınları'ndan çıkmış, beş bölümden oluşan ve 286 sayfalık bir kitap. İster günlük deyin, ister deneme. Yalnız kitabın girizgâhında yazarın yaptığı açıklamayı asla unutmayın okurken:

"Yazdıklarıma yeniden dönüp baktığımda, metinlerin, anılarımın "billursu" halinden başka bir şey olmadığını görüyorum. Yazdıkça içimdeki tortulardan kurtuluyorum sanki. Anılarımızı yazmak içimdeki tortuları temizlerken, hayatım bir yandan yeni tortular biriktirmeye de devam ediyor, farkındayım! Geçmişle ilişkim özlemden daha çok keder. Yapabileceklerimiz varken yapamadıklarımızdan dolayı içimden atamadığım suçluluk duygusu ve keder. "En azından yazdım işte" demek için yazıyorum..."

Daima kederli ama çokça ümitli bir kitap Cin Aynası.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Cin mi peri mi yoksa psikolojik bir vaka mı?

Düşlerinin ve yazılarının farklı olduğuna inandığım güzel insanlar var şu dünyada. Onlardan biri de Mine Söğüt. İlk tanışmamız Deli Kadın Hikâyeleri ile olmuştu, Tüyap Fuarı’nda ikinci bir kitabını daha alayım diye YKY standına uğrayınca dayanamadım, ne var ne yoksa topladım. Elimdeki yeni kitapları eritmeye de Söğüt’ün ilk kitabı olan Beş Sevim Apartmanı ile başladım. Ne de iyi yaptım.

Bir psikanaliz romanı mı demeliyim bu anlatı için, bir korku romanı mı yoksa fantastik bir kurgu mu, emin olamıyorum. Zira okurken yer yer tüylerim ürperirken bazen de “hadi canım, öyle şey olur mu hiç?!” dedim. Ama kitabın beni en çok etkileyen kısmı da bu oldu sanırım; gerçeküstü ögelere psikolojik bir altyapı sunuyor olması. Böylece sizin “neden olmasın ki” sorusu ile bu gerçekdışılıklara mantıklı zeminler yaratmanız sağlanmış oluyor. Sanırım en doğru özet kitabın kapağında, kendi adında “Rüya Tabirli Cinperi Yalanları” denerek yapılıyor. Peki, Beş Sevim Apartmanı ne anlatıyor?

Pürtelâş Mahallesi’nde beş katlı tuhaf bir bina; Beş Sevim Apartmanı. İçinde yaşayan birbirinden tuhaf beş insan... Bir de doktor Samimi. Her biri kendi cinli perili masalının içinde kaybolmuş, benliklerini kaybetmiş birer psikolojik vaka. Evet evet, doktor Samimi de öyle. Zaten her şey onun deneyiyle başlıyor. Otuz yaşında nihayet hissettiği aşkı, sevdiği kadına itiraf etmesi durumunda hayatını mahvedeceklerini ilan eden cinlerin ve perilerin, otuz yaşına kadar sadece rüyalarında görse de Samimi’nin en yakın dostlarının, yokluğunu ispat etme isteğiyle. Bu yaratıkların yokluklarına inandırırsa dünyayı, onların da insanlar üzerindeki karşı konulamaz etkilerinin kaybolacağına olan inancıyla. “Ama önce kendi inancını dağlayacaktı.” Samimi ve hikâye işte böyle başlayacaktı.

Anlatıda önce Beş Sevim Apartmanı’nın ve bu apartmanın sahibi Huriye Hanım’ın tuhaf hikâyesini öğreniyoruz. Doktor Samimi’den öncesini yani. Onunla değil, öncesinde de zaten ilginç olan bir bina bu. Bir türlü erkek çocuk doğuramayan, doğan tüm çocuklarına Sevim adını veren, bununla kalmayıp baktığı kedileri de kız olsun erkek olsun Sevim diye çağıran, beş Sevim’ini de toprağa veren ve kendisi de bir gün bu alemden üzerinde kedilerle göçen Huriye Hanım’ın binası. Doktor Samimi de bu hikayeyi öğrendiğinde cinlerin oyunu olmasından şüpheleniyor zaten. Kim bilir o binaya belki de “onlar” tarafından çekildi, öyle değil mi? Biz kafamızdaki soruları bir kenara bırakalım şimdi.

Beş katın tümünde Doktor Samimi’nin biraz hile ile biraz da tanıdıkları vasıtasıyla ruh sağlığı hastanelerinden getirttiği beş kimsesiz hasta ikamet ediyor. Yoksa cinlerin perilerin oyununa gelmiş, kafaları karışmış insancıklar mı demeliyiz onlara? Nasıl çağırırsak çağıralım onları, biz tek tek bu katlara konuk oluyor, hastaların “zannettikleri” hayatlarını, sonra gerçekte ne yaşadıklarını, ne durumda olduklarını öğreniyoruz. Kendini cüce sanan bir katil, seksen yaşında sanan bir genç kadın, intihara meyilli Yusuf, cinsel kimlik sorunu ile boğuşan Elif, babasız dünyaya gelmiş ve babasını cinperi sanan Melike… Ve tabi tüm bu dairelin en alt katında, kazan dairesinde ikamet eden Samimi.

Bu beş karakterin hikayelerine girip çıkarken aralarda da Doktor Samimi’nin günlüğünü düzenli bir şekilde okuyoruz. Cinperilere karşı nasıl bir savaş verdiğini görüyoruz günlüğün her sayfasında ve o da aklının sınırlarının zorlandığını hissediyor her geçen gün. Bu sırada okuyucu olarak bizler de sürekli bir soru işaretiyle karşı karşıya kalıyoruz: Doktor Samimi gerçekten cinli mi yoksa o da nevrotik bir hasta mı? Cevap çok gecikmiyor, kitabın sonunda bu sefer de Samimi’nin gerçek hikayesini okuyoruz. Son derece şaşırtıcı gerçek neymiş, öğrenmek için kitabı alıp okumanızı şiddetle tavsiye ediyorum. Belki sonrasında ilk başta yazdığım sorunun cevabını siz bana verirsiniz: “Bir psikanaliz romanı mı demeliyim bu anlatı için, bir korku romanı mı yoksa fantastik bir kurgu mu, emin olamıyorum.”

Not: Işıklarınız açıkken okumanızı öneriyorum :)

Feyza Gönüler
twitter.com/feyzagonuler

İlk Türk metinlerine titiz bir bakış

“Geçmişi olmayanın geleceği de olmaz” deyimi meşhurdur. Lakin biz bu deyimi sık sık dillendirmemize rağmen hakkında pek düşünmüyor ve gereğini de yerine getirmiyoruz. Anadolu’daki bin yıllık varlığımızın başlıca belgeleri olan Selçuklu döneminden günümüze ulaşan mezar taşlarından haberimiz yok. Bırakın bin yılı, bir asır önce vefat etmiş dedemizin mezar taşını dahi okuyamıyoruz. Kaldı ki bizim Anadolu’ya gelmeden önce de köklü, muazzam bir tarihimiz var ve o tarih hakkında bilgimiz çok yüzeysel düzeyde. İki elin parmak sayısı kadar araştırmacı ve akademisyen bu konular üzerine kafa yorup ürün çıkarıyor. İhtimal ki çalışmalarını çok kısıtlı imkânlarla ve bin bir türlü fedakârlıkla yapıyorlar.

Orhun Yazıtları’nı zaman zaman duyarız. Ders kitaplarında belki haklarında bir paragraf yazı görmüşlüğümüz vardır. Hepsi bu kadar!

Orhun Yazıtları, Bengü Taşları, Orkun Kitabeleri ve Orkun Abideleri şeklinde de adlandırılır. Biz bundan böyle Bengü Taşları olarak zikredeceğiz. Bu anıt kitabelerin, Göktürkler'in dil ve edebiyatları konusunda bilinen ilk Türkçe yazı olmaları nedeniyle tek kaynak olma özellikleri vardır. Bir çeşit siyasi hatırat, tarih ve beyanname niteliği taşımaktadırlar. Dilbilimciler tarafından Türk edebiyatının ilk şaheseri, hitabet sanatının muhteşem örneği ve yazı dilinin ilk belgeleri olarak kabul edilirler. Daha sonra zikredeceğimiz gibi yazıtlar farklı bilim dallarına da ışık tutmaktadır. Kül Tigin Yazıtı 732, Bilge Kağan Yazıtı 735, Bilge Tonyukuk Yazıtları ise kesin olmamakla birlikte 720’li yıllara tarihlendirilir. Bengü taşlar günümüzde Moğolistan sınırları içerisinde kalır.

Türk Kağanlığı ve bengü taşları hakkında ülkemizde yakın zamana kadar maalesef önemli sayılabilecek özgün çalışma pek yoktu. Yapılan çalışmaların çoğu birbirinin benzeri ve Batı menşeli idi. Ancak son dönemlerde bazı olumlu gelişmelere ve sevindirici haberlere de şahit oluyoruz. İşte bu alanda önemli bir boşluğu dolduracağına inandığımız ciddi bir akademik çalışma ve kaynak eser: “Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları” Kitap, Dergâh Yayınları’nın 700. yayını olarak neşredildi. Umarız yayınevi bu tür çalışmaların devamını getirir. Bu hizmeti ile takdiri hak ediyor. Çalışma, Türk dilinin önemli bilim adamlarından Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun’a ait. Müellif, Türk dili üzerine yaptığı titiz araştırmaları ve yayımladığı onlarca eseriyle biliniyor.

İçeriğinin yanı sıra kâğıdı, baskı kalitesi, kapak tasarımı ve titiz editör çalışması ile de eser göz dolduruyor. 760 sahifeden oluşan çalışma 11 sayfalık “söz başı” yazısıyla başlıyor. Üç ana bölüme ayrılmış. Birinci bölümde Türk kağanlığının tarihi, alanla ilgili geniş çaplı literatür taraması yapılarak derinlemesine inceleniyor. İkinci bölümde bengü taşlarının edebi, tarihi, siyasi, sosyolojik vb. bakımdan kapsamlı bir şekilde değerlendirilmesi yapılıyor. Bölüm sonunda 13 sayfalık zengin bir bibliyografyaya yer verilmiş. Üçüncü bölümde ise üç metnin resimlerle birlikte okunması yapılıyor. Bu bölümde yazar bütün yönleri ile tek tek bengü taşı fotoğraflarına, özgün biçimde yazımına, transkripsiyonuna ve aktarmalara (açıklama) yer vermiş. Son bölümde ise 127 sahifeden oluşan notlar, sözlük ve dizin yer alıyor.

“Söz başı” yazısında Ercilasun, çalışma hakkında tafsilatlı bilgiler veriyor. Eserin hazırlanmasında izlenen yolu ve yöntemi arı, duru anlaşılır bir dil ile okuyucusuyla paylaşılıyor. İşte o yazıdan bir bölüm: "Tunyukuk, Köl Tigin, Bilge Kağan... Türk tarihinin, VIII. yüzyılın ilk yarısında yaşamış üç büyük ismi. Fakat Türk tarihinde o kadar çok büyük isim var ki! O hâlde bu üç ismi diğer büyüklerden ayıran özellik nedir? Bu üç isim, tarihte milyonlarca Türk'ün kullandığı, bugün de milyonlarca Türk'ün konuşup yazdığı ve hiç şüphesiz gelecekte de yine milyonlarca Türk'ün kullanmaya devam edeceği dilin bilinen ilk temsilcileridirler. İlk defa bu üç isim adına Türk dilinde yazılı anıtlar dikilmiştir ve bunlardan ikisi, Tunyukuk ile Bilge Kağan, bu anıtlardaki Türkçe metinlerin müellifleridir. Bir gün, daha eski metinler bulunabilir. Fakat daha eskileri bulununcaya kadar Türkçenin en eski metinleri bunlardır. 1893 yılı sonlarından, 122 yıldan beri bu böyledir…"

Müellif çalışmasının diğer çalışmalarla arasındaki farkı da izah ediyor. İşte bu ayırt edici özelliklere bir misal: “Anıtlardaki metinlerin, yazılı Türk edebiyatının ilk örnekleri olduğu da daima vurgulanmıştır. Ancak konu üzerinde duranlar, metinlerdeki birkaç edebi özelliği belirtmekle yetinmişler; üslup üzerinde kısaca durmuşlar; fakat metinlerin kompozisyonu üzerine hiç eğilmemişlerdir. Ben ‘Bengü Taşlar ve Edebiyat’ bölümünde metinleri edebi açıdan ele alanların değerlendirmelerini verdikten sonra üç metnin kompozisyonu ve üslubunu ayrıntılı olarak inceledim. Bu bölümde bir şey daha yaptım: Köktürk tarihinin ve bengü taşların modern edebiyata yansımasını gösterdim.”

Eser, Türklerin bizzat kendileri tarafından yazılmış ilk metinleri incelemesi açısından tartışmasız çok önemli. Bunun yanı sıra Türklerin tarihine ve dönemin önemli olaylarına değinerek tarih, edebiyat, Türkoloji ve sosyoloji gibi pek çok disiplini ilgilendiren konulara gelecekte ışık tutacak mahiyette. Bengü taşlarla ilgili edebi, tarihî, sosyal incelemelerin yanında arkeolojik çalışmalara, bilimsel toplantılara, çalıştaylara ve edebi değerlendirmelere yer vermesiyle de kapsamlı bir çalışma olma özelliği taşıyor. Konu üzerine bugüne kadar yapılan araştırma ve çalışmalarla ilgili kısa da olsa bilgilerin verilmesi, izahatlarda bulunulması eserin kıymetini hiç şüphesiz daha da artırıyor.

Mesleğine âşık bir bilim insanının yarım asırlık bilgi, tecrübe, azim ve gayretinin meyvesi ile karşı karşıyayız. Müellif, eserin meydana çıkması ile ilgili duygusunu sevgiliye kavuşmak yani vuslat olarak açıklıyor. O, bu çalışmasını bir vefa ve aidiyet duygusu ile hitama erdirmiş ve görevini tamamlamış. Elbette eserin yayınlanmış olması ve dolaşıma çıkmış olması önemli. Fakat hak ettiği teveccühü, ilgi ve alakayı da görmesi gerekmez mi? Böyle kıymetli bir çalışmanın hak ettiği ilgiyi görerek çok daha farklı alanlarda benzer kıymetli eserlerin çıkmasına vesile olacağına inanıyoruz.

Bengü Taşları; aynı zamanda kültürümüze, tarihimize, kısacası medeniyetimize dair her ne varsa topyekûn sahip çıkmamız gerektiğine yönelik bir uyarı ve işaret fişeği anlamı da taşıyor.

Nidayi Sevim
twitter.com/nidayisevim
* Bu yazı daha evvel dunyabizim.com'da yayınlanmıştır.

Yola düşenlerin hikâyesi

“Küçük kız ağlamadı. Ölüme göl kadar derin ve duru bir kederle baktı. Kocaman kara gözleri, bu kederi atlatmayı öğrenmekten başka çaresi olmadığını söylüyordu.”

Göçmek, kök salmaktan mahrum olmak anlamına mı gelir? Yoksa göçebe, polen taşıyan arı misali, gittiği yere kokusunu, tadını, tohumunu ekerek yol alan, tüm mekânların daimi misafiri midir? Yola revan olanların hikâyelerinde her daim beni çeken bir şeyler bulurum ve onlara eşlik ederken derin düşüncelere daldığım, kendi içimde başka kapılar açtığım anlar olur. Okur, Benden Öte’yle birlikte yol alırken kimlik, göç, göçebelik, Batı, aidiyet, sorumluluklar, hissizleşme gibi birçok temel kavram üzerine uzun uzun düşünme ihtiyacı hissedebilir.

Roman, okura bir nasihat ile açılıyor: “Bu romanda mekân ve doğa, en az karakterler kadar dikkat çekici, derinlikli ve imgesel ögelerle sarmalanıp avuçlarınıza konuyor. Başlamadan önce Nanga Parbat, Ultar, Karakurum dağlarına, Kunhar ve Saiful Muluk göllerine kısaca bakmanızı tavsiye ediyoruz.”

Romanın ilk sayfalarından itibaren, girişteki bu nasihatin ne kadar önemli olduğu anlaşılıyor. Okur, kitaptaki karakterlerin hikâyeleriyle birlikte Pakistan’ın dağlarının, göllerinin, mağaralarının sakladığı hikâyeleri de öğreniyor. Benden Öte, pekâlâ, kökleri Pakistan’da gömülü, gövdesi Amerika’da yeşermiş bir adamın, Nadir’in ötede kalan kimliğinin izlerini bulma hikâyesi olarak da okunabilir. Nadir, bu yolculukta yalnız değil; sanki dağılan her bir parçasını temsil ederlermiş gibi, birbirini tamamlayamayan 3 ruhla, İrfan, Farhana ve Wes ile ne ummayı bulduğunu bilmeden yola revan oluyor.

Romanın yazarı Uzma Aslam Khan, çok küçük yaşlardan itibaren edebiyata merak salmış, lisans eğitimini Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü’nde tamamlamış, metinlerinde ufak detaylar aracılığıyla derin mesajlar vermeyi tercih eden bir yazar. Örneğin, romanda Batı’nın Pakistan’a ve genel olarak kendi dışında kalan coğrafyalara olan yerleşik bakış açısı, Farhana karakteri üzerinden eleştiriliyor. Ancak bu avaz avaz bağıran ve öfkeli bir eleştiri değil: naif, sakin ve olgun. Nadir ise bilmediği bir toprakta, tanımadığı sulardan içerek büyümüş. Uzma Aslam Khan ile Nadir’in büyüme hikâyelerinin ortak noktaları bilinmez ancak hem yazarım hem de karakterin hayatla başa çıkabilmek için kendilerine birer sığınak yarattığını biliyoruz: edebiyat ve fotoğraf. Fotoğraf makinesi, Nadir için hayatla, diğer insanlarla ve kendisiyle arasında önemli bir sınır. Makine hem sığınak hem yuva hem koruyucu bir kalkan gibi; makinenin merceği, onu tüm tanıklıklardan ve yüklerden sakınır gibi.

Benden Öte, karakterler arası dengeleri ve denge değişimlerini takip eden, okuduğu kitapla birlikte başka bir coğrafyayı, oradaki insanların hikâyeleri aracılığıyla tanımaktan keyif alan ve yola devam etme tereddüdü yaşamayan okur için bir hayli çarpıcı bir roman. Okuru bol olsun!

Özge Uysal
twitter.com/ozgelerinuysal

Hayata dair bir keşif kitabı

"Bir insanın hayata adım atar atmaz kendisini içinde bulacağı maskeli balo hakkında haberdar edilmesi son derece önemlidir."
- Arthur Schopenhauer

Birçok kavramın tanımlaması üzerine okumalar yaparken karşımıza yığınla örnek çıkabiliyor. Mesela tarih nedir, tasavvuf nedir, şiir nedir, para nedir... Bu soruların bir hatta birden daha fazla birçok cevabı olabiliyor. Misaller verilirken sayısız isimden istifade edilebiliyor, onların verdiği tanımlardan yola çıkarak yeni tanımlar inşa edilebiliyor. Ancak hayat öyle mi? Hayat nedir diye sorduğumuz zaman aldığımız cevapların hiçbiri bizi tatmin etmiyor. Sanki bir şeyler hep eksik kalıyor. Yeterli cevabı alamamak çoğu zaman insanı mahzun bile edebiliyor. Birhan Keskin, Fakir Kene'de "Hayat bazen katırlara sümbül vermek filandı", rahmetli Ahmet Erhan "Bir yüzüm ayrılığa, bir yüzüm hayata dönük / bu gün de ölmedim anne", İsmet Özel Sevgilim Hayat'ta "Yüzümü değiştir, dağlı bir anlatım bırak / sen / her hafta oğlunu leğende yıkayan hayat" dizelerini söylerken neyi anlatmak istiyorlardı? Kim bilir? İşte sorun da burada. Kimse bilemiyor.

Ama ârifler öyle değil.  Onlar hayat üzerine konuşurken hem şairane hem de bir hoca etkisiyle, karşısındakilere uzun zaman saklayacakları bir mektup bırakıyorlar. O mektup dönüp dönüp tekrar okunuyor, okundukça yeni anlamlar bulduruyor sahibine. Böylece hayat yeniden anlamlanıyor. Zaten geçmişte de günümüzde de sorunun büyüklüğü oradaydı: hayatın manasında. İşte zamanın mutasarrıflık, valilik, müderrislik, profesörlük yapmış yöneticilerinden ve ehl-i irfan âlimlerinden olan Mehmed Ali Aynî'ye iki hanım, Kâmran Anıl ve Selma Kırcan "Hayat nedir?" diye sormuşlar bir zaman evvel. Fasılalar hâlinde cevap verirken Aynî, mülkiyede hocaları olan Recaizâde Mahmud Ekrem (edebiyat) ve Mizancı Murad (tarih) tarafından beslenmiş üslup ve anlatım kuvvetiyle tabiri caizse döktürüyor.

İsmail Dervişoğlu'nun hazırladığı Büyüyenay Yayınları tarafından neşredilen "Hayat Nedir?", diziniyle birlikte 173 sayfa. Birkaç bölüme ayrılan kitapta evvela Mehmed Ali Aynî'nin hayatı, eserleri ve "Hayat Nedir?" kitabının ortaya çıkış öyküsü yer alıyor. Sonrasında Aynî, "Bayan Kâmran Anıl ve Selma Kırcan'a Açık Mektup" diyerek kitabın meselesini anlatıyor. Önsöz niyetine ise hayattan bezginlik, şark edebiyatının zararlı tesirleri, kötümserliğin sebepleri gibi konular yer alıyor.

"Hayat Nedir?" sualini birinci bölümde üç faraziye üzerinden cevaplıyor Aynî: Animizm, vitalizm ve determinizme yahut fizikoşimik doktrin. İsimleri korkutucu gelmesin zira üslup son derece akıcı, yalın. İkinci bölümde "Hayatın bir gayesi var mıdır? Yoksa hayat manasız ve aldatıcı bir şey midir?" sorusu masaya yatırılıyor yazar tarafından. Bu sorunun cevapları günümüzde de birçok depresyon hastasının aslında bu hastalığa 'yakalanma' sebepleri. Hayattan neyin beklendiğini bilememek, hayata bir anlam yükleyememek. Aynî'den okuyalım: "Ne istiyordum? Hayat için ne düşünmek ve bunu nasıl kullanmak lazım geleceğini bilmek istiyordum. O hâlde gözümü eşyaya, şahıslara, hadiselere karşı kapayıp içime, ruhuma bakmalıyım."

Üçüncü bölümde Aynî, dinî ve tasavvufî ilmini irfanını ortaya koyuyor. Ledünni bilgiler bakımından hayatın gayesini, hikmetini ve sırrını açıklıyor. Burada Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretlerinin düşündükleriyle öğütlerinden yararlanıyor.  Aynî, ilk basamağı maddî ve ahlakî mutlak bir temizlik, istikamet ve iffet olan, cismanî sıhhatin muhafazasını tavsiye eden
leddünni metodun kaidelerini şöyle sıralıyor:

1. İnsanın, kendisinin kâinatın silsilesi içinde bir halka gibi olduğuna inanmasıdır.
2. Kendi fiilleri gibi düşünce ve duygularının bütün kâinat için aynı ehemmiyeti haiz olduğuna zahip olacak [bir zanna kapılan, bir fikre uyan] kadar ruhen mücahede etmesidir.
3. İnsanın hakikî mahiyeti, cismanî kalıbında değil bâtınî varlığında olduğunu bilmesi lâzımdır.
4. Bir defa girişilmiş olan işte devam ve sebattır.
5. Kendi vücudunu Hakk'ın bir ihsan ve nimeti bilerek şükür etmektir.
6. Bütün insanları ve bütün mahlûkları sevmeyi öğrenmektir.

Dördüncü bölümde "Yaşamak iyi midir, fena mıdır?" suali cevap bulurken beşinci bölümde "Hayatı sevmelidir" öğüdü çerçevesinde bir yol izleniyor. Altıncı bölüm, ölüm. Dolayısıyla konu oldukça derin ve kitabın en fazla sayfaya sahip bölümü de ölüm oluyor. Burada Aynî, Epikuros, Epiktetos, Marc Aurele, Descartes, Tagor gibi düşünürlerden, Kur'ân-ı Kerîm'den, hadislerden yararlanıyor. İntihar düşüncesi, içki düşkünlüğü ve küûl hastalığı üzerine de tespitlerini söylüyor.

Yedinci bölümde saadet üzerine düşüncelerini aktarırken, saadet yolunda akıl ve hikmetin hizmetlerini de anlatıyor. Mesud olmanın nasıl mümkün olabileceğini kısa ifadelerle, soruları yönelten hanımlara aktarıyor. Sekizinci bölümde Mehmed Ali Aynî, kendi öğütlerini veriyor. Buradaki beş öğüdünü kısaltmak suretiyle şöyle sıralayabilirim:

1. Her şeyden evvel sıhhati korumak için faydaları tecrübe ve ilimle sabit olmuş kaidelere riayet etmelisiniz.
2. Hiçbir gün boş ve tembel durmayarak mutlaka bir işle meşgul olmalısınız.
3. Ev işleri ve muayyen vazifelerin yapılması bittiği vakit kitap okumalıdır.
4. Hiçbir mahlûk yalnız yaşamıyor. Fakat insan bu ihtiyacı diğer hayvanlardan ziyade duymaktadır. Bundan dolayı adliyenin mahkûm ettiği caniler için vereceği cezaların en ağırı onu tek başına bir hücreye kapamak oluyor. Öyle, bir insanla konuşmaktan menedilen ve kendi kendine bırakılan bir mahkûm aç bırakılmadığı hâlde, o metrukiyete [terk edilmişlik] dayanamıyor, ya ölüyor, ya çıldırıyor.
5. Bahtiyar olmak isteyen bir kimse, her vakit, kendisini kontrol etmelidir. Eskiden bu işe nefsî muhasebe derlerdi.

Dokuzuncu bölümde bilgimizin azlığı, değersizliği ve son bir öğüt yer alıyor. Gerek batı gerek doğu felsefesinden çok önemli bilgileri bünyesinde toplayan Mehmed Ali Aynî, 14 Ağustos 1944'te bitirdiği mektuplarını "bütün büyüklerimizin tavsiye ettiği gibi kaza ve kader sırrını akıl menşurundan görmeyi denememenizi size hem tavsiye eder ve hem hayatta nasibiniz olan işiniz ve gücünüzle kalp sükûnu ve vicdan huzuruyla uğraşmanızı akıl, dirayet ve basiretinize bırakıyorum" diyerek bitirir.

İlk baskısını Nisan 2013'te yapan "Hayat Nedir?", her zamanda ve her şartta okundukça insanın hayatı olumlu taraflarıyla sorgulayıp yeniden anlamlandırma yapabilmesi için bir keşif kitabı niteliğinde.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Aşk ile adımları atmak, aşkla yolculuğa çıkmak

Büyüyenay Yayınları, kurulduğu günden bu tarafa medeniyetimizin klasikleri haline gelmiş hazine mesabesindeki kitapları yayınlıyor. Yanıbaşımızda bütün hızıyla akıp giden güncelliğe inat unutulmuş, unutturulmuş ya da görünmez hale gelmiş eski ama hiçbir zaman eskimeyen, değerini kaybetmeyen, insanı söyleyen, insana söyleyen kitaplar… İnsanlığın ortak değerlerini, erdemi, merhameti, adaleti… İşte bu hazinelerden biri de Şeyh Sadi-i Şirazi’nin Beş Meclis ve Akıl ve Aşk Risalesi…

Şeyh Sadi-i Şirazi, önemli şair ve İslam âlimlerinden. İran’ın Şiraz şehrinde doğmuş. Hem medrese eğitimi almış ve hem tasavvuf… Nizamiye medreselerinde eğitim görmüş. Ömrünün büyük bölümü ilim tahsil etmekle, öğrenci yetiştirmekle ve bildiklerini insanlara anlatmakla geçmiş. Döneminde Müslümanların Moğollara ve Haçlılara karşı mücadelesine katılmış ve savaşmış. Hatta bir keresinde Haçlılar’a esir bile düşmüş. Aynı zamanda birçok İslam beldesini gezmiş. Macar asıllı müsteşrik, Türkolog, seyyah Arminius Wambery, Sadi-i Şirazi hakkında şu tespitte bulunuyor: “Sadi yalnız İran’da değil, Asya’nın, Afrika’nın Müslüman milletlerin yaşadığı kıta ve ülkelerin hepsinde saygıya mazhar olmuş bir şairdir. Tarzı beyanının ölümsüz tazeliğini Avrupa ilim toplulukları çoktan beri teslim etmişlerdir.”

Beş Meclis Ve Akıl Ve Aşk Risalesi hacim olarak küçük bir kitap. Ama içeriği, anlamı, fiziki hacminin kat kat üstünde. “Beş Meclis” beş ayrı yazıdan oluşuyor. Bir vaaz esnasında ya da minberde söylenmiş sözlerin yazıya aktarılmış hali. “Akıl ve Aşk Risalesi” ise kendisine sorulmuş dokuz beyitlik sorulara cevap olarak yazdığı risale. Ayrıca İran asıllı gazeteci ve yazar, Servet-i Funun edebiyatçıları arasında yer alan, Arapça, Farsça, İngilizce ve Fransızca bilen, Galatasaray Lisesinde Farsça öğretmenliği, Darulfünunda Farsça ve İran Edebiyatı hocalığı yapan Hüseyin Daniş’in Şeyh’le ilgili uzun bir yazısı da kitapta yer alıyor. Şeyh Sadi’yi tanımak açısından önemli bir yazı.

“Beş Meclis” tabiri caizse taklidi imandan tahkiki imana yükselmenin doyumsuz lezzetini anlatıyor. İbadetlerin Allah korkusundan ya da kıyamet günündeki azaptan kaçmak için değil; Allah’ın her an bizi gördüğü, bizden haberdar olduğu bilinciyle yapılması gerektiğini söylüyor. Akılla Allah’ı tanımayı, kalple Ona bağlanmayı söylüyor Şeyh Sadi. Kalbin Allah’a ait olduğunu ve Onun yerinin de kalpte olduğunu… Aşk ile adımları atmayı, aşkla yolculuğa çıkmayı öğütlüyor.

Din nasihattir derler. Nasihat aynı zamanda samimiyet demektir de. “Beş Meclis”te hem ilim var, hem irfan var, hem de sonuna kadar samimiyet. Anlatılanlar ya da anlatılacaklar küçük hikâyelerle ve beyitlerle süsleniyor. Metin kuruluktan, sıkıcılıktan kurtarılıyor. Şeyh gönül diliyle konuşuyor, samimiyetle… Dünyanın geçiciliğinden, fenalığından söz açıyor. Dünyayı şamdana konulmuş bir muma benzetiyor. Şamdandaki mum geceleyin herkesi etrafına toplar. Etrafı aydınlatarak hükümranlığını ilan eder. Tâ ki sabah gelinceye kadar… Fecr-i sadık geldiğinde mum bütün güzelliğini, çekiciliğini yitirir. Işığının bir anlamı olmaz. Güneş âleme nurunu ve ışığını yayınca mumun bir kıymeti kalmaz. Aynı şekilde dünya hayatı da, dünyadaki saltanat da bu mum gibidir. Herkes, evlad-ı iyal, insanın etrafına toplanır. Ancak ecel-i sadık geldiğinde, ölüm gelip fani hayatın ışığını söndürdüğünde dünya saltanatının bir anlamı kalmaz. En gerçek olan ölüm geldiğinde yalan dünyanın gerçekliği sönüp gider. İşte burada gerçek olana hazırlık yapmak gerekir. İman ve takva… Ve ihlas…

Şeyh, sohbet konularıyla alakalı ayetlere de ver veriyor. Rivayetlere göre kendisi mutasavvıf olmayan Şeyh Sadi, tasavvuf ulularının menkıbelerini de kitapta bolca anlatıyor. Onlardan gerekli dersleri çıkarmamız konusunda uyarısını yapıyor. Cüneyd-i Bağdadi, Bâyezid-i Bistami, İbrahim Ethem, İbrahim Havvas, Bişr-i Hâfi gibi büyüklerin tecrübelerini aktarıyor.

“Beş Meclis” kitabı yüzyıllarca önce yazılmış olmasına rağmen her zaman ve zeminde dikkate alınacak şeyler söylüyor. Elbette bugün için de dikkate alıp üzerinde düşünmemiz gereken noktalara vurgu yapıyor. Dünyeviliğin insanın iliklerine kadar işlediği, kapitalist mantalitenin, din, kültür, ırk ayırmadan her yere sirayet ettiği günümüzde Şeyh’in anlattığı menkıbelere gerçekten ihtiyacımız var. Hipergerçeklik gerçeğin tabiatını da bozdu. Modern zamanlar, gerçeğin yerine ikâme edilen modern zırvalarla, hurafelerle dolu… Hepimizin morale, motivasyona ihtiyacı var. Ruhi bir arınmaya… “Beş Meclis” işte bize bu arınma yolunu gösteriyor. Bazılarımız anlatılanlara geçmişin meselleri, hikâyeleri diyebilir. Bugün insanlık modern hurafelerle, teknik masallarla, ilerlemeci söylemlerle aldanmıyor mu?

Şeyh Sadi, unuttuğumuz, uzaklara sürgün ettiğimiz bütün değerlerin yine içimizde olduğunu bir kez daha hatırlatıyor. Gönül köşkümüzü tarif ediyor… Halk ile yaptığımız her ticaretin zarar, Hak ile yapılan alış verişin her zaman kazanç olduğunu söylüyor. Bir damla gözyaşı ve endişenin Hak Teâla kapısından geri döndürülmeyeceğini de söylüyor. Yani burada halk ile kastedilen ticaret basit günlük ticaret değil. Bunu iyi anlayalım. Elin bize iyi ya da kötü demesi sorun olmamalı. Yapacağımız şeyleri el ne düşünür düşüncesiyle ve endişesiyle değil de Hak ne der endişesini gözeterek yapmak… Aslında bu müthiş bir özgürlük ve özgüven. Gerçekten inanır ve ihlasla hareket edersek bu özgürlük ve özgüvenin sonsuz lezzetini tadarız. Eğer gerçekten iman edememişsek yalan dünya üstümüze üstümüze gelir ve faniliğin kölesi oluruz.

Yazımızı Şeyh’in şu kelamıyla bitirelim:

“Ey Civanmert!
Ateş iki türlüdür: Mâişet (geçim) ateşi ve mâsiyet (isyan) ateşi. Mâişet ateşini gökten dökülen yağmurlar söndürür; Mâsiyet ateşini gözden dökülen yaşlar söndürür. Biri alnındaki toprak, diğeri pişmanlıkla dökülen gözyaşı. Alnına toprak, secdede bulaşır; pişmanlık gözyaşları ise Vedud olan Allah’tan korkudan dökülen yaşlardır.”

Muaz Ergü
twitter.com/muazergu
* Bu yazı daha evvel dunyabizim.com'da yayınlanmıştır.

Şaire ne soruldu, şair ne söyledi?

“Sanıyor musun ki, sormadan bir şey öğrenebilirsin. Ve sanıyor musun ki, susup durmakla bilgisizliğin geçer. Yanılıyorsun. Durma sor.”
- Abdülkâdir Geylânî Hz.

“Sorunun konusu değil soru sorabilecek endişelere sahip olmak önemli. İnsanın insanla ilişkisinde karşısındakini nesne olmaktan kurtarması lazım. Sağlıklı, verimli bir ilişki ancak soruyla kurulur.”
- İsmet Özel

Her şeyi anlamak istiyoruz. Dünyada olup biten, ölüm sonrası olacak olan durumları, günlük siyasi olayları, bir şiiri, romanı, karşımızdaki insanı… İnsan olarak -beşer değil- her şeyi anlayıp kendi dünyamızda anlamlandırmak istiyoruz fakat bunu yapmanın birinci kuralı olan soru sorma eylemini yapmıyoruz. Korkuyoruz, bencilliğimize yeniliyoruz, kibrimizden yukarı çıkmıyoruz, sonra da ‘biliyorum’ duygusuna kapılıp bilmediğimizi katmerliyoruz. İnsan olmanın önemli vasıflarından biri olan soru sorma eylemini maalesef ülkece gerçekleştirmiyoruz. Toplum yapımızın da bununla ilgisi çok fazla. Bizde soru soran insan sevilmez. Sorarak, sorgulayarak yaşayanlara bir ‘değişik’ gözüyle bakar okumuşlarımız da okumamışlarımız da. Belli kalıplar dahilinde sorulup alınmış cevaplarla tatmin oluruz. Çünkü büyüklerimize göre daha ilerisine bizim ‘aklımız ermez’. ‘Başımızdakiler’ –her anlamda- düşünmüştür bizim yerimize her şeyi. Biz de başkaları tarafından sorulmuş sorulara verilen veya verilmeye çalışılan cevaplarla hayatımızı devam ettiririz. Modern çağ –özellikle 2000'ler- bilgiye çok kolay ulaşılabilen bir çağ. Bunun getirdiği bir kibir de soru sormamızı engelleyen etkenlerden önemli bir tanesi. Artık internete ulaşamayan kimse kalmadı gibi. Doğru da yanlış da internette. Gençlerimiz soru sormuyor; çünkü saçma sapan sitelerden öğrendikleri bilgileri ‘kutsal’ belleyip her şeyi bildiklerini sanıyorlar. Soru sormayı aşağılık bir durum addedip herkes cevap verme peşine düşüyor. Anlaşmazlıklarımızın, bilgisizliklerimizin birçoğu eksik soru sormaktan ya da hiç soru sormamaktan –BEN bilirim duygusundan- kaynaklanıyor. Okullarımız soru sormayı neredeyse yasaklayan bir eğitim veriyor. Daha ilkokul çağlarında soru sormadan sürekli enformasyona maruz kalan çocuk büyüdüğünde de bunu değiştiremiyor. Neyse ki soru soran muhabirler, gazeteler, dergiler var da bu eksiğimizi gideriyoruz. Daha doğrusu varmış. Artık bunlar da yok. Modern çağ hepsini yedi. Neyse ki bu kitap var elimizde.

Sorulunca Söylenen, İsmet Özel ile 1977-1999 yılları arasında yapılan mülakatları içeriyor. Bu zamanlar arasında önemli görülen birçok gazetenin, derginin ve buralarda çalışan önemli kişilerin İsmet Özel’e yönelttikleri sorularıyla birlikte İsmet Özel’in fikir dünyasına dahil oluyoruz. Birinci baskısını 1989 yılında yapan kitap TİYO’dan ilk olarak 2014 yılında neşredilmiş. 1999’dan 2014’e kadar yeni baskı yapılmadığını görüyoruz. Bunun cevabı İsmet Özel’de; fakat bir okur olarak her yıl baskı yapıp okunması gereken kitaplardan olduğunu düşünüyorum.

Kitapta İsmet Özel’le mülakat yapan yayınlar arasında Hürriyet, Milliyet, Cumhuriyet gibi Türkiye’de bilinen birçok gazete, İslami ya da İslami olmayan birçok dergi mevcut. İsmet Özel’le aynı fikirde olmasa bile İsmet Özel’in ne dediğiyle ilgilenen insanlar şaire birçok soru yöneltmiş ve şairden önemli cevaplar almışlar. İsmet Özel Türkiye’nin en önemli şair ve yazarlarından biri. Durum böyle olunca birçok mülakat kısa soru-cevaplardan çok uzun yazılarla dolu. Bazı sorulara İsmet Özel öyle cevaplar vermiş ki bir deneme konusu olabilecek yazılar çıkmış ortaya. Yanıtlar İsmet Özel’i tanıyanlar için hiç şaşırtıcı değil. Şair lafı eveleyip gevelemeden ne düşünüyorsa ne biliyorsa ortaya koyuyor mülakatlarda.

Mülakatların hepsi belli bir konu üzerinden devam ediyor ama tabi ki özellikle uzun mülakatlarda konu konuyu açıyor ve şairin birçok konudaki fikirlerine vakıf oluyoruz. Kitabın ilk mülakatlarında daha çok ‘şiir nedir ne değildir, gerçeklik ve şiir bağlantısı, Cumhuriyet dönemi Türk şiiri vb.’ gibi teknik konular yer alırken özellikle 1985’ten sonraki mülakatlarda işin içine siyasetin girdiğini görüyoruz. Bazı mülakatlar İsmet Özel’in o dönemde çıkardığı kitaplar üzerine (Bakanlar ve Görenler, Üç Mesele, Tavşanın Randevusu vb.) veya şiirler ve kavramlar üzerine (Of Not Being A Jew, Yahudilik) gerçekleştirilmiş. Fakat şunu görüyoruz ki mülakatların çoğunda edebiyat ve politika bir yerlerden birleşiyor, bu da bize -takribi 1960 ile 1999 arası- zamanın edebi-politik çerçevesini çiziyor. Bunların dışında Müslümanlar ile ilgili hayati tespitleri de buluyoruz bu kitapta Madımak’la ilgili düşünceleri de. Kadın ve aile hakkında çok esaslı mülakatlardan siyasal İslama, Refah Partisi'ne, şairin şiire başlama hikayesine kadar her şey var. Birbirine benzer konulardan tamamen farklı konulardaki mülakatlara kadar konu yelpazesi çok geniş olduğundan bu kitapta İsmet Özel’in hemen her konudaki görüşlerinin mevcut olduğunu düşünüyorum.

Mülakat okumak farklı bir şey. Bir kişinin düzyazısından fikirlerini anlayabiliriz ama bu fikirler hakkındaki detayları mülakatlarda yakalayabiliriz diye düşünüyorum. İsmet Özel’in birçok kitabı mevcut ama şairi hiç okumayan bir insan sadece bu kitabı okusa Özel hakkında etraflı bir fikre sahip olabilir. Bu da kitabın değerini bir kat daha artırıyor. Benim kitapla ilgili tek üzüntüm mülakatların 1999 yılıyla sınırlı kalması. Halbuki İsmet Özel 2000'li yıllarda da mülakat verdi bazı dergi ve gazetelere. Keşke onlar da yer alsaydı da daha kapsamlı bir kitap elimizin altında olsaydı. Neyse ki o mülakatlara tek tek de olsa hala ulaşabiliyoruz.

Yazımı kitaptan şairin İslam’a bağlanması, hümanizm, düşünmek vb. ile ilgili bazı alıntılarıyla bitiriyorum. Bunlar sadece küçük bir kısım. Kitabı okuyanlar bunlardan çok daha fazlasını kitabın içinde bulacaktır. Keyifli değil, fikri açıdan rahatsız edici okumalar dilerim.

“İnsan iki şey peşindedir, ya özgürlüğünü arar ya güvenliğini. Aslında birini bulmadan öbürünü sağlaması mümkün değil, özgürlük büyük ölçüde dışa doğru, güvenlik içe doğru bir edimdir. Ben bugün Kur’an’a bağlanmakla varoluşsal güvenliğime kavuştuğum inancındayım. Ancak bu güvenlik noktasından sonradır ki özgürlük elde edilebilir. İslam benim için bir şifadır. Yaralı olmayan veya yarasını tanımayan bu şifadan nasibini alamaz.”

“Modern çalışma ve yaşama biçimi, insanı bir sene çalıştırıyor ve derhal tatil veriyor. Aslında bu dinin yerine geçmek isteyen yeni bir dinin -hümanizmanın- iddiasıdır. Kendi kutsalını yaratma çabasıdır.”

“Boyun eğen insanlar köleliği güçlendiriyor, iş kölede bitiyor. Bir gün köle: Hayır ayakkabılarını boyamıyorum dediği anda, fırça kullanmasını beceremeyen efendi çaresiz kalacaktır.”

“Türkiye’de düşünerek karar verme vakıası ortadan kaldırılmak isteniyor. Düşünerek karar verme ortadan kalkınca yerine ya şartlanarak ya da zorlanarak karar verme geçiyor. Bu ikisini birlikte yapıyorlar. Yani bugün insanlar seçmelerini ya şartlanmalar, ya da mecburiyetleri doğrultusunda kullanıyorlar.”

“Bir şeyi yeşile boyayınca o İslami olmaz.”

“..Şimdi araç deyip bazı şeyleri kamufle de edebiliriz. Yani aslında o araçların bizimle olan ilişkisi çok önemlidir. Bu yüzden mesela teknoloji meselesini ciddiye alıyoruz. Çünkü teknoloji nihayet bir amaçtır diyorsa bazıları, hiç de öyle değildir. Teknoloji sonunda insanların hizmetine girmekten ziyade insanları kendi hizmetine sokan bir özellik taşıyabilir. Yani bugün kendi evlerimize bakın, vaktimizin ne kadarı o aletlere hizmetle geçiyor. Onu bir düşünün. Yani o aletler bizim işimizi mi kolaylaştırıyorlar, yoksa biraz da hayatımızı mı belirliyorlar? Yani biz biraz da onlarsız yapamayacak hale mi geliyoruz? Onların dertleri bizim dertlerimiz mi olmaya başlıyor? Onu bir düşünmek lazım.”

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Filozoflar da yanılır (mı)?

"Doğuştan gelen tek bir yanılgı vardır: Mutlu olmak için burada, dünyada olduğumuzu sanmak."
- Arthur Schopenhauer

"Kişi neyi severse sevsin, neyi yererse yersin, neye inanırsa inansın, neyi inkar ederse etsin, kısaca ne ederse etsin bilerek etsin."
- İhsan Fazlıoğlu

Coğrafyamızın tarihiyle, bilhassa düşünce ve fikir tarihiyle bir türlü buluşamadık. Günümüzde kültür-sanat faaliyetlerinin de bu meseleye dair bir karış yol gidemediği, emek veremediği, katkıda bulunamadığı da ortada. Oysa Avrupa (isterseniz batı diyebilirsiniz) İslâm düşüncesinin Gazâlî, İbn Rüşd, İbn Meymun, Aristoteles, Kindî, Farâbî, İbn Sînâ gibi büyük düşünürleriyle çağlar öncesinden tanışmıştı.

Orta çağda Latin dünyası, İslâm dünyasının düşünürlerinin söylediklerine de yazdıklarına da kıymet veriyor, çoğu zaman 'çaktırmadan' istifade ediyordu. Lakin bunun farkında olan düşünürleri de mevcuttu ve ortaya çıkarmaktan da kıvanç duyuyorlardı. XIII. yüzyılın ünlü teologlarından Romalı Giles, İslâm düşünce geleneğinden haberdar biri olarak, 1270'lerde Errores Philosophorum'u kaleme aldı. Bu eser, çeviri yoluyla Batı'ya intikal eden bu İslâm eserlerinin ve fikirlerinin bir nevî tenkididir, hatta tepki de denebilir. Elbette bu tepki, Hristiyanî bir tepkidir.

Romalı Giles dışında Paris Başpiskoposu Etienne Tempier de birer tenkit yayımlamıştır. 1270 ve 1277 Paris Kınamaları adlı bu eserler de Filozofların Yanılgıları adlı kitabın muhteviyatını kapsıyor. İslâm dünyasından çevrilen eserlerin Batı dünyasında büyük karşılık görmesi ve bunlardan istifade edilmesi, koyu Hristiyanlarda endişeye sebep olmuştu. Kaknüs Yayınları tarafından Özcan Akdağ çevirisiyle neşredilen Filozofların Yanılgıları, hem Romalı Giles'in hem de Etienne Tempier'in tenkitlerini okuyucuyla buluşturuyor.

Romalı Giles tenkitlerinde şu isimleri hedef alıyor: Aristoteles, İbn Rüşd, İbn Sînâ, Gazâlî, Kindî ve İbn Meymun. Augustine tarikatına bağlı olan Romalı Giles, tenkitlerini 'sağlam bir temele' bağlama hevesiyle yanlış bir öncülün pek çok yanlış sonucu doğurduğunu, bu yüzden de söz konusu isimlerin fikirlerinin mutlaka tenkitten geçirilmesi gerektiğini belirtiyor. Özellikle en önce Aristoteles bundan nasibini alır. Mesela bir maddede Giles şöyle diyor: "Aristoteles, zamanın hiçbir şekilde bir başlangıcı olmadığını iddia ederek hataya düşmüştür. Zira zaman, hareketin bir sonucu olarak var olur. Eğer hareketin bir başlangıcı yoksa zamanın da bir başlangıcı yoktur. Bununla birlikte o, zaman meselesinde hususi bir güçlük olduğu kanaatindedir. Çünkü bu an, her daim geçmiş zamanın sonu ve gelecek zamanın da başlangıcıdır. Şu hâlde bir ilk an var olmayacaktır. Bu açıklamaya göre, her andan önce bir zaman olacaktır ve her belirlenmiş bir andan önce de bir an var olacaktır. Dolayısıyla zamanın bir başlangıcı yoktur ve zaman ezelîdir."

İbn Sînâ için yazdığı yanılgı notlarından birinde ise "nefslerimizin en alt derecedeki akıl tarafından yaratıldığını ve ruhlarımızın idaresinin ve nihai mutluluğumuzun da ona bağlı olduğunu söylemekle yanılmıştır" diyor Romalı Giles. Gazâlî yönelttiği tenkitlerden birinde ise şöyle diyor: "O, ruhumuzun mutluluğu elde etmesinin ancak en son aklı (faal aklı) temaşa etmeye bağlı olduğunu dile getirmekle yanılmıştır."

Romalı Giles tenkitlerini yaparken kendi tezleri üzerinden ilerliyor. Böylece onun da tezleri üzerine bir tenkit geliştirilmesi gerekiyor. Kaldı ki bu zamanla yapılmış ve Giles'in tespitleriyle tenkitleri ciddi bir yere varamamış. Aslında onun bu tenkitleri yapmasındaki en büyük sebep, İslâm düşüncesinin batıda çok güçlü yankı bulması ve ilgi görmesi. Bu da haliyle Giles zihnine sahip olan ilim insanlarında şüpheleri, endişeleri, korkuları beraberinde getirmiş. Hristiyan akidesine zarar vereceği endişesiyle Paris Başpiskoposu Etienne Tempier de 1270 yılında 13 önermeden oluşan bir kınama mesajı yayınlar. 7 yıl sonra bu 13 önerinin yetersiz kaldığını düşünerek 219 önermeden oluşan 1277 Paris Kınamaları'nı yayınlar. Hedefinde Aristotelesçi âlem anlayışı, âlemin işleyiş tarzı, Tanrı'nın tikelleri kendi zatlarında bilip bilmediği ve faal aklın birliği gibi meseleler yer alır.

Bu iki kınama metninin de kitaba eklenmesi oldukça yerinde bir fikir olmuş. İlki her ne kadar hızlı, yüzeysel görünse de ikinci kınama metni oldukça derin. Okuyucu, hem batı düşünce dünyasındaki İslâm düşünürlerinin etkilerini görebilir hem de nasıl bir kontra geliştirildiği konusunda daha farklı araştırmalarla yüzleşmek için bir başlangıç yapabilir.

96 sayfalık bu kitapçıkla düşünce dünyamıza önemli bir katkı yapan Kaknüs Yayınları'nı tebrik ediyorum.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf