"Roman'tik deneme" ya da realist yüzleşme

Daha önce Bellekteki Huriler isimli kitabı Türkiye’de hidayet romancılığının serencamı başlıklı yazıda değerlendirmeye çalışmıştım. İzleri öncesine gitse de bir tarz olarak 1960’ların sonlarında belirgin bir çıkış yakalayan hidayet romancılığında dindar/muhafazakâr kesimin ‘ideal Müslüman bireyi’ üzerinden tebliğ yöntemi işlenir. İdeal bireyin söz ve eylemleri doğal olarak ideal dini anlayış ve yaşayışa işaret eder. Ortaya çıkan görüntü dinin ideolojileştirilmiş biçimlerinin militarist denebilecek ölçüde sunulmasından ibarettir. Söz konusu eserlere baktığımızda edebi açıdan son derece zayıf olduğunu görürüz. Bu zaaf hidayet romanlarının hedef kitle üzerindeki etkisini azaltmadığı gibi o kitlenin dünya algısının ve yaşam kültürünün yüzeyselliğini de yansıtır. Dönemin fikir kitaplarının zamanı algılamasındaki sorunlar ve entelektüel derinliğindeki eksiklikler bugünü etkileyen yanları dikkate alınarak değerlendirilmeli diye düşünüyorum. Zira tercüme eserler dışındaki fikir kitaplarının geneli hidayet romanlarıyla aynı seviyeyideler.

Önceki yıllara nazaran 1990’larda düşünce ağırlıklı eserlerin kat ettiği yolu edebi eserlerde göremiyoruz maalesef. Ta ki ‘üretim hatası’ ya da ‘cins kafa’ diyebileceğimiz bir kaç istisnai yazar/eser dışında. Mehmet Efe ve eseri Mızraksız İlmihal o bir kaç istisnadan. İlk baskısı 1993’te yapılan Mızraksız İlmihal, Kapı Yayınları tarafından tekrar basılarak (2016) okuyucunun istifadesine sunulmuş. 1980’lerin İslami anlayışı ve hareket yöntemini gözler önüne seren eser daha çok bir özeleştiri niteliğinde. Özeleştiri için seçilen kişilerin üniversiteli olması sembolik anlam taşıyor. Değişimin güç kullanarak veya sistemi ele geçirerek gerçekleştirileceğine ‘inanan’ anlayış yerine değişim eğitimli insanlar aracılığıyla gerçekleşecektir anlayışı kendini gösteriyor.

Mızraksız İlmihal’in en önemli özelliği sıradışı çıkışlarıyla ezber bozması diyebiliriz. Hem geleneksel din anlayışının işleyiş biçiminin hem de bu anlayışın topluma dayattığı kadın ve erkek profilinin sorunlu yapısını deşifre ediyor. Eserin isimlendirilmesinde Müslümanların hayatında önemli bir yer tutan ‘ilmihal’ kavramının özellikle seçildiği görülüyor. İlmihal, dinin özümsenerek yaşamsal bir öz formuna getirilmiş hâlidir. Çocukluğumda babamı okurken gördüğüm iki kitaptan biri Kur’an, diğeri ise Arap harfleriyle yazılı, Türkçe okunuşlu Mızraklı İlmihal idi. Mızraklı İlmihal Anadolu’da asırlardır itibar edilen dini bir metin olma özelliğine sahiptir. Anonimliği yazarının bilinmemesinden ziyade halka malolmuşluğuna karşılık gelir. Yazıldığı dönemin (muhtemelen XVI. yüzyıl) katı Sünni yorumunu dayatan ve dönemini aşamayan bir eser Mızraklı İlmihal. Dolayısıyla eksik ve/veya yetersiz ‘yorumları’ barındırıyor. Hâliyle tersinden anakronik bir anlam darlığı çıkıyor ortaya. Mehmet Efe bu özellikleriyle toplumda itibar ve ittiba edilen Mızraklı İlmihal’e atıf yaparak Müslümanların din anlayışındaki donukluğa ve yaşayışındaki şekilciliğe işaret ediyor diyebiliriz. Zaten roman kahramanları not aldıkları defterleri (Nurhan’ın İlmihali/İrfan’ın İlmihali) kendi ilmihalleri olarak değerlendiriyor. Burada (Doğu toplumlarında gerçekleşmeyen) bireyin belirginleşmesinin yanında hayatın değişkenliği karşısında dinin gösterebileceği esnekliğe dikkat çekiliyor. Mehmet Efe zamanı doğru okuması neticesinde ilmihaldeki mızrağı kaldırarak değişimin gerekliliğini vurguluyor. Mızrak kelimesinin anlam dünyası da düşünüldüğünde anlatımda muazzam bir derinlik söz konusu.

Romana gelirsek, eylemden panele, panelden açık oturuma, açık oturumdan gösteriye koşan İrfan ile yalnızca üniversite okumayı düşünen Nurhan aynı üniversitede öğrencidir. Eyleme ve okula diye gittikleri üniversitede karşılaşırlar. Tanışma sürecinden sonra duygusal bir yakınlaşma başlar. Birbirini seven bu iki insan arasındaki ilişki baskın din anlayışının tesiriyle yok olmaya yüz tutar. İrfan kendini dini savunan ve uğrunda her şeyini feda edebilecek bir savaşçı olarak görmektedir. Nurhan’a göre ise İrfan’ın savaş dediği bu şey hem anlamsız hem de sonuç alınamayacak bir uğraştır. “Savaşmak zorundayız” diyen İrfan’a “ben barış istiyorum” diyen Nurhan niyetini açıkça belirtmiştir. Aralarındaki gerilimde toplum içinde kadın ve erkeğin rollerinin etkisi büyüktür. İrfan bu durumun doğal olduğu düşüncesindedir fakat Nurhan’a göre kadınlar erkeklerin iktidar mücadelesinde bir aparattan başka bir şey değildir.

Nurhan’nın bir deftere not tuttuğunu fark eden İrfan kendisi hakkında da bir şeyler olacağı düşüncesiyle defteri gizlice alır (çalar). İrfan’ın hayali Nurhan’nın kendisiyle ilgili hislerini okumaktır fakat defterde hiç de alışılmış olmayan bir Müslüman kadın profiliyle karşılaşır. Nurhan’ın notlarındaki sıradışı ama gerçekçi çıkışlar ve çözümlemeler onu şaşkına çevirir. Bu durum İrfan’ın herşeyi yeniden songulamasına neden olacaktır. Birden Müslümanların sahip olduğu zihniyet ve uygulamalarındaki sorunları görmeye başlamıştır. Hayat artık eskisi gibi değildir, baskısı daha ağır ve yaşaması daha zordur. Diğer taraftan okudukları Nurhan’a daha fazla ilgi duymasına neden olmuştur. Bir süre sonra bu düşünce ve beklentilerindeki farklılığı öne süren Nurhan görüşmemeyi önerir. Sonraki yıl ise başka bir üniversiteye kayıt yaptırır. İrfan bu süreçte uzun uzun düşünmüş Nurhan’a tekrar açılmayı aklına koymuştur. Büyük bir hevesle yanına gider fakat beklemediği bir tepkiyle karşılaşır. Nurhan yeni üniversitesinde yeni bir hayata adım atmıştır ve kendisini geriye götürecek davranışlar içine girmeyecektir. İrfan okulun kantininde herkesi karşısına alan bir manifesto yazar ve yüksek sesle okur. İçini dökmekten başka bir faydası olmamıştır. Bunalımlı günler geçirir ve bir sabah namazından sonra camiden çıkarken hayatının sürpriziyle karşılaşır.

Eseri okurken o dönem Müslümanların topluma, devlete, siyasete ve kadına bakışını görüyorsunuz. Görülen başka bir şey de, devletin dindarlara nasıl baktığı elbette. Ayrıca medyanın malum tavrı hiç değişmemiş. Kitaba dair üzerinde durulması gereken en önemli şey Müslüman kesim açısından erkek egemen anlayışın belirleyiciliği ve derinliği olmayan katı şekilcilik diyebiliriz. Söz konusu şekilcilik gerek hareket yöntemi gerekse yaşam pratiği anlamında tek tip din anlayışını dikte etmektedir. Bu anlayış insanın varoluşsal zenginliğini ortadan kaldırarak toplumu tepkisiz durgunluğa ve atıl bir donukluğa mecbur kılmaktadır. Erkeği üstün tutan bu anlayışa göre araçsallaştırılarak pasifleştirilen kadın kendine biçilen rolün dışına çıkmaya cüret edemez.

Mızraksız İlmihal dindar/muhafazakâr toplumumuza dair o kadar çok şeyin iç yüzünü ortaya koyuyor ki yazarın o dönemi analizine şaşırıyorsunuz. Vakıf ve cemaatlerin iç yüzü, Müslümanlar arasındaki kronik iletişimsizlik, farklı olduğunu iddia eden ama birbirini tekfir ederek aynı tutumu takınan oluşumlar, dini ve ahlaki yozlaşmanın sebep olduğu toplumsal çürümüşlük, sağduyuyu yok eden reaksiyonel tavır, insani değerleri araçsallaştıran hamaset, siyasetin kokuşmuşluğu, söylem ve eylemin uyumsuzluğu, ilkesizlikliğin içselleştirilişi, sanata karşı kayıtsızlık gibi can alıcı meseleler etraflıca konu ediliyor romana.

Üslup açısından şiirsel bir dil kullanan yazar alıntı ve sembolizmden olabildiğince faydalanarak metne edebi bir vasıf kazandırmış. Sözünü sakınmayan muziplik okumayı keyifli hâle getiriyor. Yazarın, sanatının yanında düşüncelerinde döneminin ötesinde bir vizyona sahip olduğunu görüyorsunuz. Mehmet Efe, bir aşk romanı içine dindarların son sürat kaçtıkları toplumsal gerçekliklerini yerleştiriyor. Mızraksız İlmihal 1980’lerin Türkiyesi’nden bugüne anlamlı bir projeksiyon tutuyor. Okura, değer yargılarınının, tasavvurların, düşüncelerin, yaşamların dönüşümünü gösteriyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

İnsanın bitmek bilmeyen ağrısı: var olmak

“İçerisinde düşüncenin kalbe tabi olduğu bu parçalar, gönülle söyleşmek ihtiyaç olduğu zamanlarda yazıldı ve birkaç dergide zaman zaman çıkartıldı. Gönül, yerini düşünceye terk ettiği devirlerde onlar unutuldu. Hareketler, gönüldeki izleri ezip de örselediği zaman gelince, yeniden onlara hasret duyuldu. Şimdi gözyaşı ayak izlerine damlıyor. Hareketlerin harabettiği gönülde sade bir yetim iniltisi var. Tellerine bazı yenilerini de ilâve ettiğimiz bu eski sazın terennümlerini dinleyecek kulak varsa, onda kırık bir kalbin akislerinden başka bir şey duymayacaktır.” diye yazmış Nurettin Topçu, kitabın giriş kısmındaki “Birkaç Söz” başlığı altına.

Var Olmak, “Düşünceler” ve “Duyuşlar” olmak üzere 2 bölüm ve 33 yazıdan oluşuyor. Kitaba adını veren “Var Olmak” adlı denemede Nurettin Topçu; var olmanın istemek, sevmek ve düşünmekle ilgili olduğundan söz ediyor. Bu süreçlerin hepsi ağır ve dahi ‘ağrılı’ süreçler olduğu için, var olmayı insanın bitmek bilmeyen ağrısı diye tanımladım. Yazar ise “İnandığımız varlık, Bir, âlemşümul ve sonsuz Varlık, aşkın var kıldığı eşsiz eserdir. Biz ise O’nun en mükemmel parçasıyız.” diyerek insanın sonsuz varlık içindeki yerini tanımlamış.

Hayatımız bir inanç üzerine kurulu, bu inanç ile ilerliyor ve bu inanç ile dünyaya katlanıyoruz. Yola devam ederken en kuvvetli itici gücümüz, inancımız. Hayatımıza sirayet etmemiş bir inancımız yoksa eğer yaşamayı da sevmeyi de içselleştiremeyiz. ‘Kuru gürültüden ibaret’ olur aldığımız her nefes. Nurettin Topçu ise bu konuyla ilgili “İnanmak ve Sevmek” başlıklı yazıda şunları söylemiş: “Millet kültürünün ağacını dikecek ve millet ruhuna hayat getirecek nesiller, inanışla sevgi mâbedinin mihrabında önce tövbe etmeli, sonra da inanmayı ve sevmeyi öğrenmelidirler.”

Hepimiz biriz, ‘Bir’ sonsuz varlığın eseriyiz. Hâl böyleyken hâlâ insanları ve toplumları düşüncelerine göre, renklerine göre, ırklarına göre kategorize etmek; dünyaya nifâk tohumları saçmaktan başka bir şey değildir. “Düşünüşlerimizde birer isim hesabına döğüşen çocuklardan farklı değiliz. İnsanlar arasında yeni yeni ihtiras kıvılcımları serperek ayrılıkları artıranlar, insanlığın gerçek düşmanlarıdır.” diyor yazar ve bu dünyada kardeşçe yaşamak varken neden hâlâ ayrılıkları artırma gereği duyulduğu konusu üzerinde bizi uzun uzun düşünmeye davet ediyor. Cevap niteliğindeki şu cümleleri okumak ise düşünürken bize yardımcı olacaktır diye ümit ediyorum: “Hâkikati bizden saklayan ve birbirimize yabancı hattâ düşman yapan bu perdelerin bir kısmı nefsimize ait iştihalardır, bir kısmı alışkanlıklarla telkinlerin eseridir, bir kısmı da ancak ibadetin dağıtabileceği gafletlerdir.”

Bilmek deyince aklıma Ayşegül Büşra Çalık’ın “Bilmek bazen acıdır, bilmek inandıklarının yıkılmasıdır.” cümleleri gelir. Bilmek bazen bir düğümü çözerken bazen de inandığımız değerlerin aslında tamamen uzak durmamız gerekenler olduğunu bize gösterir. Bu bağlamda kitaba dönecek olursak Nurettin Topçu, “Bilmek” başlıklı yazısında “Bilmek seyretmek değildir, bir sırrı çözmektir.” diyor ve ekliyor: “Cüz’i ölçülerden sıyrılıp bütünle boy ölçüşen, içsel merak ve sıkıntıdan doğarak ebedî ve sonsuz saadete ulaştıran, dünyayı cennet yapan, çokluğu Bir’e ulaştıran bu cevher, bu hizmet, bu kudret, bilmek ihtirasında olanların asla bilmediği bir şeydir: Bilmek.”

Kitapta diğerlerine göre biraz daha ilgimi çeken “Düşüncenin Derinlikleri” başlıklı yazı oldu. Yazar burada akıl, duygu, sezgi, aşk, ihtiras ve merhamet kavramları üzerinde duruyor. Akıl için “İnsanoğlunu dünyaya sultan yapan cevher.” diyor. Duygular için kurduğu şu cümleler, aklı tamamlar nitelikte: “Duygu, aklı kımıldatan kuvvettir. Hem de kendi varlığının farkına vardırandır. Duygular, insan denen bu ağacın güzel, çirkin çiçekleri ve kokularıdır. Onlarla avunur, onlarla hayata tahammül ederiz.” diyor ve “Merhamet, bu ruh hallerinin hiçbirine karışmadıkça onlar sakat ve sefil kalırlar.” diye ekleyerek merhamete bütünleyici bir özellik yüklüyor. “Duygu, bizi katı cisimlerden ve kalpsizlerden ayıran acıyış.” tanımı ise beni İbrahim Tenekeci’nin “Hiçbir şey olmamış gibi davranmak, yalnızca taşlara mahsustur.” cümlesine götürüyor. Dünyada sürekli ‘bir şeyler’ oluyor ve biz elimizi taşın altına koymadığımız müddetçe vicdanlarımızın sesini susturamıyoruz.

“Affın asıl sahibi Allah’tır. İnsan da Allah sevgisiyle affediyor ve ancak Allah sevgisine sahip olanlar affetmesini biliyorlar. İntikam duygusu af ile asla bağdaşmıyor.” cümlelerinin özündeki düşünceye dayanarak da aslında insanların bize yaptıklarını unutmasak bile unutmuş gibi yapabiliyoruz. Çünkü unutmayan ‘Bir’i var, buna tüm kalbimizle iman ediyoruz.

Kitap, kısa kısa yazılardan oluştuğu için okuyucusunu sıkmıyor. Bununla birlikte okuyucuyu bol bol düşünmeye teşvik ediyor. Düşünmeye belki de en çok ihtiyacımızın olduğu günümüzde, yolumuzun bir yerde kesişmesi gereken ‘ilaç gibi’ bir kitap; Var Olmak.

Son olarak, “Üç hâkimin hükmünde hata aranmaz.” diyor, Nurettin Topçu. “Kalbin, kaderin, ölümün.” Ve ekliyorum: Bir haksızlık karşısında hâlâ sızlayabilen bir vicdanımız varsa kıymetini bilmeliyiz; önce gönlümüzün, sonra ise ömrümüzden geçip giden her günümüzün.

Nur Özyörük
twitter.com/nurozyoruk

Dinin hayatımızdaki değişen-dağılan yerine dair antropolojik denemeler

Hakikatle güncelin, inançla aktüelin, sabırla paniğin birbirini yediği, didik didik ettiği, har vurup harman savurduğu hepimizin malumu. Bu 'malum' zamanları açıklarken teknoloji, iktisat, siyaset gibi konularla ayrı ayrı ilgilenmek gerekebiliyor. Bu durumda antropoloji de daha sıhhatli bir yol sunuyor bizlere. Bir okumayla birçok başka okuma, bir frekansla birçok frekansı yakalama gibi imkânlar, antropoloji metinlerinin içinden göz kırpıyor. Tayfun Atay, "Batı'da Bir Nakşi Cemaati: Şeyh Nâzım Kıbrısî Örneği" kitabıyla ciddi bir antropolojik inceleme yaparken 'genişledikçe bölünen ve ayrışan' günümüz İslam dünyasını gözler önüne sermişti. "Din Hayattan Çıkar" hem bir yakın toplum tarihi hem de dinin hayatımızda değişen-dağılan yeri anlamında özel bir antropolojik denemeler kitabı.

Herkesin kolayca okuyabilmesi için kitabını kavramsal temeller üzerinden başlayarak inşa etmiş Atay. İnsanda dini ve dinde insanı görebilmek, keşfedebilmek açısından bu bölüm dikkatle okunmalı. Paganizmden cadılığa, şamanizmden rahipliğe kadar giden bu güzergâhta ritüeller ve mitler de önemli bir yer tutuyor. Burada insanın dinle olan ilişkisinin nasıl geliştiği ve neden değiştiğine dair önemli analizler var. Din ve antropoloji konusunda bir geçiş yaparken, bir anısından yararlanıyor Atay: "Teolojik perspektiften bakıldığında hayat, dinden çıkar. Yani varlıkların ve eşyanın insan-üstü bir etken tarafından yaratılmış olduğu inancı temelinde, hayat açıklanır. Bunu en çarpıcı biçimde Ramazan ayında camilerin minareleri arasına asılan mahyalarda göze çarpan "Din, hayattır!" deyişi yansıtır."

Türkiye çözümlemeleri, kitabın ikinci böümü. 1923'ten 2000'lere din, kültür, siyaset tahlilleri yapıyor Atay. Burada seçimlerden ekonomik krizlere, medyadan (ayet ve reklam) medyatikleşmeye (tesettür modası) kadar günümüzde bile üzerine ciddiyetle gidilmesi gerektiği hâlde cesaret edilmeyen konular var. Ayete reklam gözüyle bakılan devirlerden günümüze geldiğimizde değişen çok bir şey de yok aslında. Kutsal kitap, ayetler, hadisler ve özlü sözler çoğu zaman siyasetin bazen de türlü fırıldaklıkların kılıfı hâline getiriliyor hiç çekinilmeden. Tesettürün Türkiye'deki macerası da bu anlamda önemli. Tayfun Atay bölümün sonunda 2015 yılının yaz aylarında televizyon ekranlarında izlediğimiz bir reklama atıfla açıyor meseleyi. Evet, Moda Nisa'nın reklamı. "Bulunmazdı yaz ayı gelince / uzun kollu tunikler / düğün nişan abiye ararken / hep o meşhur panikler / Moda Nisa nokta komda / bulurum ben her bir şeyi / Moda Nisa Moda Nisa / giymem artık hep aynı şeyi" sözleriyle, biraz derin bakabilen ve derini görebilen her insanı gerim gerim germişti. Evvela bu şarkı Füsun Önal imzalı o meşhur "Senden Başka" şarkısının melodisiyle söyleniyordu. Peki orijinal şarkının sözleri nasıldı? "Daha mutlu olamam ömrümde / beni öpüşün var ya / aklımdan çıkmaz bütün ömrümce / o çapkın gülüşün var ya / yaktı bir ateş gibi inan ki / o kor dudakların var ya"... Her izleyenin ve dinleyenin beynindeki çağrışım mekanizması harekete geçmiş olsa gerek o yıllarda. Reklam elbette artık bir köşeye çekilmiş hassasların dikkatini çekti ve yayın hayatı çok uzun sürmedi. Eh, zaten işlevini yerine getirmişti. O zamanlar "en popüler muhafazakâr moda sitesi" sloganını benimsemiş adreste artık daha 'ciddi' hakkımızda metni mevcut. Lakin her yıl muhakkak bir şekilde gündeme geliyorlar. Çünkü moda, hortlayan bir şeydir. Unutmadan, reklamdaki şarkının "giymem artık hep aynı şeyi" sözlerinin de ne kadar İslamî hassasiyetlerle ve Muhammedî ahlakla yazıldığı da barizdir, yoruma bile gerek yoktur.

Tayfun Atay, "Türkiye'de Galile Olmak" bahsinde merhum Şerif Mardin hocayı, 'bildiği gibi' anlatıyor. Burada akademik yalnızlık, sosyalist yakınlık ve ideolojik muhafazakârlık gibi farklı pencerelerden Mardin'e bir bakış var. Merhumun Din ve İdeoloji kitabını yaklaşım biçimindeki özgünlük açısından, 'Türkiye'de dine ve onunla ilişkili kültürel, toplumsal, siyasal olgu ve sorunlara tarihsel süreklilik içinde bakan ve sonuçlar çıkararak görüşler ileri süren bir ilk çalışma' olarak değerlendiriyor Atay. Dinin hem ideolojik hem de sosyolojik anlamda epey yol kat etmesine rağmen dini anlama noktasında yaygın 'pozitivst-laisist' anlayışın hiç değişmediğinden bahsediyor. "Din ve dinsellik fersah fersah yol alırken 'bürokrasi' ve onun sivil uzantılarının dine bakışı, ne yazık ki bir arpa boyu bile ilerlemedi" diyor. Şerif Mardin'in önemi de burada ortaya çıkıyor. Atay, İsmail Beşikçi'yle birlikte Şerif Mardin'i şöyle özetliyor: "Türkiye'ye 'siyaseten' hâkim, etkili ve yetkili çevreler, bu memleketin gidişatı açısından en yararlı olacak, doğru bildiğini söyleyen bilim insanlarını Galile'nin engizisyon karşısındaki durumuna düşürmekten çekinmediler hiç."

Alan çalışmalarından oluşan üçüncü bölümde şeriat-tarikat ve gelenek-modernlik ikiliğine güncel bakışlar var. Ulemâ, saray, imam, mürit gibi birbirinden ayrı 'ses'lerden farklı 'İslâm'lar çıkabildiğini, bunun da halk nazarında neyin nereye konacağı hususunda ciddi bir polemik oluşturduğunu söylüyor Tayfun Atay. Tasavvuf ve tarikat iklimindeki gönül sesinin, kitab'a dayalı ciddi-sert sesten daha makbul olduğunu ve bunun Müslümanlar nezdinde de hâlâ kabul gördüğünü, Şeyh Nazım ve müridleri örneğinden şöyle özetliyor: "İmamlar sahip oldukları şer'i bilgiyi otoritelerinin kaynağı olarak öne sürseler de bu, müridlerin nezdinde bir anlam ifade etmez. Örneğin müridler ile aralarında çıkan tartışmalarda, onlardan birinin kendi haklılığını yirmi yıldan beri imamlık yaptığına dayandırması, diğerinin ise El Ezher'de ilim tahsil ettiğini vurgulaması pek etkileyici olamaz. Çünkü karşılarında muhatap olarak, ilkokul mezunu olmasına karşın yaklaşık yirmibeş yıldır Şeyh'le beraber olan, onu 'dinleyen' bilgiyi bu yolla edinen 'Başmürid' vardır. Kalpten kalbe aktarılan bu bilginin, imamların 'Kitap'a dayalı bilgilerinden daha muteber olduğuna inanılır. Bu, "Müftüler fetva verse de sen yine kalbine danış!" (Erol Güngür, İslam Tasavvufunun Meseleleri, 1991, sf.113) diyen geleneğin İslâm bünyesinde halen canlılığını ve dinamizmini koruduğunun bir göstergesidir."

Tayfun Atay kitabın ilerleyen sayfalarında evrimden, Darwin'den yaratılıştan, teolojiyle biyolojinin ötesine dek uzanan metinlerle okuyucuyu tabiri caizse hırpalıyor. Tarihten önemli sayfalar sunuyor, halifeliğin kaldırılmasını kazanç-kayıp perspektifinden değerlendiriyor. Akabinde İran İslâm Devrimi'nin arka planına uzanıyor ve Müslüman Kardeşler'in kökenine eğiliyor.

Din Hayattan Çıkar, geçmişten günümüze uzanarak sunduğu antropolojik denemeleriyle üzerinden yıllar geçse de okunan, okunması gereken bir İslâm düşünceleri-toplumları haritası. Kitap bu sebeple ilk baskısını 2004'te yapmasına rağmen genişletilmiş yeni ve 6. baskısına 2017'de ulaştı.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Türk masallarında ve efsanelerinde şeytanî varlıklar

Seçkin Sarpkaya ve Mehmet Berk Yaltırık’ın beraber kaleme aldıkları Türk Kültüründe Vampirler adlı eseri daha önce incelemiştik. Şimdi Sarpkaya’nın yüksek lisans tezi olarak sunduğu ve ardından Karakum Yayınevi etiketiyle piyasaya çıkan Türklerin Şeytani Masalları’nı inceleyeceğiz.

Kitap raflarda yerini alalı çok olmamışken üçüncü baskısını gördü zaten. Eseri okuduğunuzda bunun tesadüf olmadığını göreceksiniz. Başarılı bir müzisyen ve akademisyen olan Sarpkaya’nın çalışması Türkiye sahasında geçen masal ve efsanelerdeki canavarları deyim yerindeyse avlıyor ve ardından bir çatı altında topluyor. Kitabın son sayfalarındaki kaynakçanın sayfalarca sürmesi de bunu ne kadar özenle yaptığını gösteriyor.

Çalışma Sarpkaya’nın hocası Metin Ekici tarafından yazılan bir sunuşla başlıyor ve yine Sarpkaya’nın önsözüyle devam ediyor. Yazar özellikle giriş bölümünde canavarları neden “uydurduğumuz” üzerinde duruyor, korkunun ne olduğunun dahi temeline iniyor ve sizi “canavar uydurma sanatı”nın gerekliliğine inandırıyor. Bunları anlatırken de Samed Behrengi’den Stephen King’e kadar geniş bir skalada sanatçı isimlerine ve alıntılarına yer veriyor. Giriş bölümünden sonra demonik varlıklarla ilgili temel kavramlara geçiyor ve yine burada da çoğu mitolojik bilginin alt yapısını kazanıyoruz.

Sarpkaya’nın diğer eseri Türk Kültüründe Vampirler’de de olduğu gibi bu eserde de yazar hem önemli gördüğü bilgileri (yaygın olarak bilinse de) es geçmiyor ve özellikle kelimelerin etimolojik kökenine inmeden bırakmıyor. Yani elinize aldığınız herhangi bir Sarpkaya çalışması için korkmanıza gerek yok; yazar sizi hiçbir şey bilmemiş biri gibi masaya oturtup kitabını okutturuyor ve masadan kalktığınızda da Türk Mitolojisi uzmanı olarak kalkmanızı sağlıyor.

Eser Türk Masallarında Demonik Varlıklar ve Türk Efsanelerinde Demonik varlıklar olarak inceleniyor. İki ayrı bölümde aynı yaratıklara rastlamak mümkünse de anlatılanlar bakımından birbirlerinden ayrılıyorlar. Özellikle ikinci bölümün sonlarına doğru henüz tanımadığım Pispatik, Congulus gibi nice canavarla tanıştığımı da söylemeden geçmeyeyim.

Unutmadan hemen belirtmek istiyorum, yazar araştırma sahası dışında Hint, Yunan, Mezopotamya gibi sayısız kültür ve uygarlık adına karşılaştırmalı bir araştırma sunuyor ve tüm bilgilerin toplandığı güzel bir sonuç yazısıyla da eser bitiyor.

Siz de su gibi akan bu kitabı elinizden bıraktığınızda etrafta küplere binip uçan ve güneşle ayın arasını bozan nice cadı, cinler tarafından para sayılan soğan kabukları, kıl şeklindeki al karıları ile baş başa kalıp önce Türk kültüründeki canavarlara ardından çalışmaya hayran kalıyorsunuz.

Hilal Arslan tarafından yapılan kapak tasarımını eserle paralel bulmakla beraber oldukça beğendim. Arka kapak yazısının çerçeve içine alınması dışında göze batan herhangi bir şey yok. Eserin editörlüğünü Ömer Ünal, yayına hazırlığını Haydar Barış Aybakır yapmış, bu isimler Sarpkaya’nın girişte de destekleri için teşekkürde bulunduğu isimler. Ufak tefek birkaç harf yanlışı dışında (1296 ayrı dipnot için bağışlanabilir bir miktar) sorun bulamadım.

Sadece Türk Mitolojisi’ne değil fantazyaya da ilgi duyuyorsanız hemen koşup kitabı edinmeli ve yayınevinin önceki kitaplarına da bir bakmalısınız. Karakum Yayınevi’ni sosyal medya hesaplarından gördüğüm üzere “Türk Mitolojisi Roman Serisi” adlı bir dizi çıkarma hazırlığı içindeler ki zaten yayınevi halkbilim konusunda her geçen gün kitaplarına bir yenisini ekliyor. Bu seriye de bir göz atın diyerek incelememi sonlandırıyor ve Sarpkaya’nın sonraki çalışmalarını merakla bekliyorum.

Uygar Özdemir
* Bu yazı daha evvel Kayıp Rıhtım'da yayınlanmıştır.

Sanatın toplumsal işlevi üzerine

“Onun sanatı daha çok toplumsal ve insan severlik boyutları taşıyordu; halkına hizmet etmek istiyordu ve seçtiği yol resim yapmaktı.”
- Bozorg Alevi, Gözleri

Frankfurt Okulu düşünürleri Marksizm’in insanlığa gereken çözümü sunma noktasında yetersiz kaldığını söyler. Marksist felsefe adına itiraf niteliği taşıyan bu revizyonist yoruma göre Marksizm sosyolojik gerçekliği ve kültürel farklılığı gerektiği ölçüde dikkate almamış, insanın manevi yönünü es geçmiş ve dolayısıyla yetersiz kalmıştır. Bu başarısızlık burjuvanın daha da güç kazanmasında etkili olmuştur. Frankfurt Okulu sosyal bilimler alanında çok fazla fikir üretmiştir fakat çalışmalarına yön veren temel kavramlar kültür, sanat ve estetik olmuştur diyebiliriz. Kültür ve sanat faaliyetlerinin toplumsal yapı üzerindeki etkisi ve/veya tam tersi yöndeki etkileşimi üzerinde duran ‘Okul’ temsilcilerinin çoğunluğu, dünyayı yaşanmaz hâle getiren burjuva sorunundan kurtulabilmek için sanatın yegane sığınak olduğu görüşündedir. Bu konuda daha fazla mesai harcayan Theodor W. Adorno (1903-1969) kapitalizm ve burjuvanın toplumunu yabancılaştıran işleyişi ve emperyalist yapısına karşı çare olarak sanatı önerir. Aydınlanma ve pozitivizmin getirisi olan modernizmin insanlığı sürüklediği felaketten kurtuluş sanat sayesinde olacaktır. Ortaya konulan görüşlerin teknik yönleri için Besim F. Dellaloğlu’nun Frankfurt Okulu’nda Sanat ve Toplum adlı eserine bakılabilir. Müellif, konuyu fazla detayına girmeden çerçeve bir metinle ele alıyor.

Çağdaş İran Edebiyatı’nın önde gelen isimlerinden Bozorg Alevi’nin (1904-1997) Gözleri isimli eserini okurken Frankfurt Okulu’nun sanat hakkındaki görüşleri hatırıma geldi. Romanda siyasi, ekonomik ve toplumsal olarak çalkantılı günler geçiren İran’da suyu tersine akıtmak için seçilen kişi ünlü bir ressamdır. Dolayısıyla sorunların çözümünde sanatın itici bir güç olarak belirlendiği görülüyor. Fabula Kitap etiketini taşıyan iki yüz elli sayfalık eser Mojgan Dolatabadi tarafından tercüme edilmiş. Hikâye, Şah Rıza Pehlevi’nin (1878-1944) İran’ı yönettiği dönemde (1930’lar) yaşanıyor. Bu bağlamda tarihsel gerçekliklerle örtüşen bir roman kurgulandığı görülüyor.

Şah Rıza Pehlevi’nin darbe yaparak iktidara geldiğini ve İran’ı ‘istibdat’ ile yönettiğini biliyoruz. Roman meseleye buradan dâhil oluyor. Şah, polis gücüyle baskı rejimi kurmuştur ve keyfi uygulamalarla iktidarını devam ettirmektedir. Konjonktüre uygun olarak (o dönem Türkiye Cumhuriyeti’nde de olduğu gibi) Batılılaşma, modernleşme ve çağdaşlaşma bağlamında yapılan inkılaplar ön plandadır. Yönetimin icraatlarının toplumun değerleriyle uyuşmaması açık bir direnme noktası oluşturur fakat bu uyumsuzluk önemsizdir. Devlet eliyle toplumun dizayn edilmesi yönündeki katı uygulamalar kararlı şekilde devam etmektedir. Diktatörlüğe karşı çıkan muhaliflerin ya hapse atıldığı ya da sürgüne gönderildiği ülkede korku ve endişe hâkimdir. Paranoya hâlinde yaşayan halk bitkin düşmüş, ümitsiz ve çaresiz bir suskunluğa gömülmüştür. Gazeteler sorunları görmezden gelerek şah yanlısı yayın yapmakta, aydın ve sanatçılar şaha övgüler dizmektedir.

Bu sosyo-politik durumda ünü İran sınırlarını aşmış muhalif bir ressama (Makan Hoca) toplum nezdindeki saygınlığı nedeniyle henüz dokunulamamıştır. Ayrıca Avrupa’da da tanınan bu sanat insanının Batı’da güçlü bağlantıları vardır. Şah yönetimi hem toplumdan tepki çekmemek hem de Batı’yla ters düşmemek adına meseleye temkinli yaklaşmaktadır. Makan Hoca ise şaha karşı faaliyetlerini büyük bir gizlilik içinde yürütmektedir. Bir süre sonra Makan Hoca’nın şah karşıtı faaliyetlerinin kanıtlarına ulaşan yönetim onu tutuklar. Hapisle cezalandırılacağına kesin gözüyle bakılan Makan Hoca beklenmeyen bir kararla sürgüne gönderilir ve bir kaç yıl sonra ölür. Ünlü ressamın ölümü ülkede geniş yankı bulur. Anmak için devlet tarafından konferanslar, sergiler düzenlenir ve hatta bu organizasyonlara katılmak milli bir seferberliğe dönüştürülür. İlginçtir ki, bu seferberlik daha sonra halktan gördüğü ilgi yüzünden muhaliflerin oyunu olarak değerlendirilerek yasaklanır.

Hayatında kadınlara yer vermemesiyle bilinen Makan Hoca’nın ölmeden önce yaptığı bir tablo insanların dikkatini çekmiştir. Gözleri dışında belli belirsiz bir kadının resmedildiği tabloda diğer kısımlar ne kadar belirsiz ve etkisiz ise gözler o kadar belirgin ve etkileyicidir. Kim olduğu bilinmeyen kadın hakkında çok fazla dedikodu üretilir. Makan Hoca’nın tablolarının sergilendiği okulda görevli olan bir yönetici tablodaki gözlerin tesiri altında kalarak kadının peşine düşer ve yıllar sonra olayın iç yüzünü öğrenir.

Genel olarak ‘ben anlatım’ tekniğini kullanan yazar, ülkenin sosyo-politik durumunu okulda görevlendirilen yöneticinin iç konuşmaları üzerinden yansıtıyor. Yer yer diyalogların bulunduğu metinde kadın karakterin hikâyesi kendi ağzından aktarılıyor. Bu yönüyle diyalog ve monologların iç içe geçtiği görülüyor. Eserde merak hissi baştan sona etkisini yitirmiyor fakat muhtemelen çeviriden kaynaklanan bazı kurgusal sorunlar ve küçük anlam karışıklıkları var.

Kitabın ana konusu aşk olsa da şah yönetimi altındaki İran toplumunun yaşadığı zorluklar sanat ve modernleşme ekseninde kurgulanmış. Özellikle sanata yüklenen misyon düşünüldüğünde Batı orijinli bir alt metin okura eşlik ediyor diyebiliriz. Gerici, despot, fakir, eğitimsiz Doğu’nun karşısında hümanist, çağdaş, zengin ve eğitimli Batı bulunuyor. Yazarın tip ve karakter seçimi ile akıştaki detaylar bu düşünceyi destekler nitelikte. Örneğin diktatörü devireceği düşünülen aydın gençler Avrupa’da örgütlenmektedir ya da İran’dan kaçmak gerektiğinde gedilecek hatta kamuoyu oluşturulacak yer Avrupa’dır. Eserdeki en belirgin karakter diyebileceğimiz Makan Hoca Avrupa’da eğitim almış, idealist ve vizyon sahibi bir sanatçıdır. Toplumunun iyiliğini her şeyin üzerinde tutan Makan Hoca davası için hayatını feda etmekten kaçınmayacak biridir. Romanın kadın karakteri zengin, hayatın gerçeklerinden habersiz, sıkıntı yaşamamış, kötü niyetli olmasa da sadece kendini düşünen biridir. Kadının annesinin geleneksel din anlayışına sahip olması onu dünyaya kapalı hâle getirmektedir. Bu açıdan donuk hâlde yaşanan din hurafelerle iç içedir. Kadının babası ise zenginliğini verdiği güçle yaşayan, din ile pek alakası olmayan bir tiptir. Bu bağlamda romanda kullanılan kişi, kavram ve hikâyenin akışında bol miktarda sembolizm kullanıldığı görülüyor.

Yazar, ülkenin siyasi durumu, toplumsal yapısı ve iktidar olma biçimi ustaca tarif ediyor. Toplum siyasi baskıyı görünce susmayı seçmektedir. Gazeteler spekülatif ve yanlı yayın yapmaktadır ve bürokrasi çıkar ilişkileri içindedir. İktidar ise acımasızlığını ve adaletsizliğini her fırsatta göstermektedir. Yönetim her meseleyi çıkarına dönüştürebilme cüretini zorbalığından almaktadır. Örneğin sürgüne gönderdiği Makan Hoca’nın cenazesini kullanmaktan geri durmamış, ‘resmi tören yaparak sanata gösterdiği önemi’ ortaya koymuştur. Oysa benzer şekilde bir çok muhalifin hayatını kaybetmesine sebep olan yine aynı devlettir.

Doğu toplumlarının sorunlarını ele alırken kullanılan dilin daha bir önem kazandığını düşünüyorum. Mevcut sorunlar ve çözüm önerileri belirtilirken Batı’nın epistemolojik üretiminden faydalanıldığında ister istemez oryantalist bakış harekete geçmiş oluyor. Oryantalizm en basit tabiriyle Batı’nın Doğu’yu görme biçim(ler)i ve epistemolojik gücünden ontolojik üstünlük devşirme yöntemidir. Bu yöntemin Batı lehine başarısı tartışılmaz lakin ilginç olan, Doğu içinde bu anlayışı içselleştirenlerin azımsanmayacak derecede fazla olması sanırım. Ortaya çıkan vakayı yine Batı literatürüyle açıklamak gerekirse ‘Stockholm Sendromu’ olarak tanımlamak mümkün. Benzerleri gibi Gözleri adlı eserde de bu anlayış fazlasıyla görülüyor. Yazar, mensubu olduğu topluma karşı diktatörün zalimane uygulamalarını ortaya koyarken ötekileştirdikleri üzerinde tahakküm kurmayı ilke edinmiş bir başka anlayışın etkisi altına girmekten kurtulamıyor.

Bozorg Alevi eserinde yozlaşmış toplumsal yapıya ve sınıfsal farklılıklara yer veriyor. Buna göre toplumun alt tabakaları zor şartlar altında yaşam mücadelesi verirken zengin kesim rahat bir hayat sürmektedir. Diğer yandan iktidar ‘makul vatandaş’ üretme peşindedir. Toplumun talepleri ve değerlerinin yok sayıldığı görülüyor fakat imkan bulan vatandaşın yönetimle işbirliği yapması toplumsal yozlaşmayı açığa çıkarıyor. Bu durumun sadece İran’a özgü olmayıp bölgedeki diğer toplumlarda da görülmesi bir tesadüf olmasa gerek. Bu açıdan eser İran özelinde geniş bir coğrafyanın analizini yapıyor diyebiliriz. Sadece bir aşk romanı olmayan Gözleri, İran toplumuna farklı açılardan bakmayı mümkün kılıyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Mitoloji, antropoloji, edebiyat ve felsefe eşliğinde aşk

Amansız bir psikoloji meraklısı ve okuru gayet iyi bilir; insan ilişkilerindeki çıkmazlar daha fazla okuma ve araştırma yapmayı gerektirir. Bu da gün geçtikçe evde, işte, yolda daha fazla insan inceleme, konuşma ve bakma biçimlerini irdeleme gibi 'tuhaf tuhaf' huylar kazandırır. Zaman zaman çevremizdeki insanların dert anlatıları daha da yoğunlaşır, sizi haşa huzurdan terapist yerine koymaya başlar ki sonu felakettir. Durduk yerde üzerinize yeni yükler düşer, yaşam başlı başına koca bir yükken üstelik. Böyle bir durumda yapılacak tek şey okumayı telkin etmek olabilir bizim gibiler için. Zaten Jung da boşa konuşmaz: "Herkes kendi yükünü taşısın. Kendi yükünü başkasına yüklemek isteyen onun kölesi olur."

İnsan bir şarkı dinler çünkü bir başkasından yana umudu vardır. İnsan bir resim yapar çünkü bir başkasının onu görebileceğini düşünür. İnsan bir söz söyler çünkü bir başkası tarafından anlaşılmak ister. Ötekidir insanın varlığını anlamlı kılan. Bu durumda insan ilişkileri doğumdan itibaren sonsuz, sınırsız bir öneme sahiptir. Metin Münir, "Michelangelo'nun mutsuzluğu" başlıklı yazısında çok güzel özetlemişti aslında: "Herkesin bir mutlu olma kapasitesi var. Bu kapasite çocuklukta oluşur ve çocukluğun iyi mi yoksa kötü mü geçtiğine bağlıdır, bence. Çarpık bir çocukluk geçirmiş birisi; dâhi, zengin, güçlü, ünlü veya ne olursa olsun mutlu olamaz."

Alper Hasanoğlu, 'ikili ilişkilere farklı bir bakış' atıyor Aşkın Halleri'nde. Remzi Kitabevi'nin ilk kez 2010 yılında okuyuculara sunduğu kitap, Mayıs 2016'ta Doğan Kitap tarafından genişletilmiş baskısıyla yeniden raflarda yerini almıştı. Aşkın tarihi, psikolojisi, gerilimi, hayalleri ve hayal kırıklıkları, günlük yaşamdaki ve iş yerindeki durumu, cinselliği, sadakatsizliği, ailenin antropolojisi yalnız Türk toplumu üzerinden değil hem tarihöncesi dönemden hem de diğer kültürlerden bahisle tane tane anlatılıyor bu kitapta. Özellikle belirtmek istediğim şey ise şu: kitabın sonsözü aslında bir ilksöz. Çünkü insanın kendi uçurumuna bakabilmesi, yaşayacağı her şeyi etkiliyor. Kendi hikâyesine dürüst ve samimi biçimde bakabilen insan, diğer insanlarla olan ilişkilerinde daha gerçekçi  olabiliyor. Burada hayalperestliğe bir reddiye olduğu sanılmasın. Hayalperest olmak, terazide ölçünün kaçmasıyla ilgili bir şey bana kalırsa. İnsan eğer düşünceleriyle yaşadığı hayatı bir şekilde kesiştiremiyorsa, hayallerle daha yoğun temas kurup hayalsiz yaşayamama durumuna düşüyor. Tüm bunların yerine esaslı bir düşkırıklığını tercih ederim. Freud'un bir sözüdür: "Yaşamın amacı düşkırıklığıdır."

Aristofanes'e göre günümüz insanı bütün hayatı boyunca kendisini tamamlayacak insanın arayışı içindedir. Seksenli yaşlarını tırmanmakta olan din felsefecisi ve düşünür Jacob Needleman da insanın tamamlanmamış olarak doğduğunu ve hayattaki bütün savaşının da kendini tamamlamak üzere olduğunu söyler. Doğum yıllarını düşünecek olursak işin içinden çıkamayız lakin bu iki adam da günümüzün en büyük açmazını hatırlatıyor: varolmanın anlamı. Birçok insanın gün içinde yaşadığı ruh dalgalanmalarından tutun da sürekli yeni bir şeyler almaya, kısacası tüketmeye olan düşkünlüğü bu ölçüde değerlendirilebilir. Keza her fırsatta evinden kaçıp dışarıda gezerek iyileştiğini düşünmek de çok kısa bir rahatlamanın tezahürüdür. Kolayca anlaşılabileceği gibi "varolmak" tamamen insanın manevi boyutuyla alakalı. Diğer verdiğim örneklerse geçici olan, maddi olan 'şey'lerle alakalı. Bu şeyler maalesef ki günümüz insanını tahakkümü altına almıştır, onu derin bir uykuya yatırmıştır. Uyku insana iyi gelir, kendini iyi hissettirir. Ancak her uyku faydalı değildir ve birçok inanışın büyükleri tarafından fazla uykunun da tıpkı fazla yemek gibi 'hayvan nisbeti'ne delalet ettiği söylenegelir. Bir gerçek daha var ki günümüzde yaşamak zorunda kaldığımız hayatta insanlığa dair bir şeyler bulabilmek çok zor. Sanki illede hayvan(lar) gibi yaşamak zorundayız. Yani tek gayretimiz yemek yemek, biraz dolaşmak, uyumak olmalı. Artık kapitalizm, neoliberalizm ya da diğer başka kavramlar üzerinden konuşulamayacak bir noktadayız sanki. Yani her şeyin bittiği yerde. Heyecanın kalmadığı, gerçekçi üretimlerin yer almadığı bir dünyadayız. Gelip geçici bir hayatta gelip geçici işlerle uğraşan ve uzaktan bakıldığında ördek sürülerini hatırlatan bir hâle büründük. Burada oraya, oradan şuraya. Vak vak.

Aşkın Halleri'nde en önemli konulardan biri bağlanma. Yani çocukluktan başlayan, başlaması gereken ve ömür boyu kişinin hâl ve hareketlerini etkileyen mesele. Bağ meselesi çoğu zaman anne ve çocuk arasındaki ilişki üzerinden temellendirilir. Hasanoğlu, günümüzde yapılan birçok araştırmadan çıkan sonucu yeniden hatırlatıyor: "Uzun süre, babanın çocuğun gelişimindeki rolü dikkate alınmamıştır. Son yıllarda yapılan çalışmalarda, babaların iki yaşlarındaki çocuklarıyla kurdukları oyun ilişkisi, çocukların 10 yaşlarında olumsuz duygularıyla nasıl başa çıktıklarını, 16 yaşlarında bağlanmayla ilgili konularda nasıl bir algı geliştirdiklerini belirler. Eğer baba oyun sırasında yeteri kadar duyarlı değilse, çocuk ergenlikte ilişkilere karşı reddedici bir duruş sergileyebilir."

Bağlanma ve bozuklukları kitabın başından sonuna kadar farklı farklı konu başlıkları altında karşımıza çıkıyor. Bu da konunun ne kadar önemli olduğunu ortaya koyuyor. Hasanoğlu, çocukluktan itibaren gelişen güvenli olmayan bağlanmanın ortaya çıkma sebepleri olarak şunları söylüyor: gerçek ayrılık deneyimleri (boşanma, sık yalnız bırakılma gibi), yoksunluklar (açlık, susuzluk kadar korunma ve şefkat), yardıma gereksinim duyulduğunda geri çevrilme (reddedilmenin sonucunda çaresizlik), kötü muamele (ciddiye almamak, cesaret kırmak, sert davranmak), dikkate almama (takdir etmemek, dinlememek), yüklenme (aşırı kontrol, fazla çalıştırma, sorumluluk vermeme), agresif engellenme (duygularını dışa vurmasını engelleme: erkekler ağlamaz!), anne babanın keyfî ve önceden kestirilemeyen davranışları (güvenli hissedememe, her başvurduğunda yardım ve teselli bulamama). Bu sebeplerin üç önemli de sonucu var: ömür boyunca sürebilecek kaybetme korkusu, insan ilişkilerinde karşısındaki herkese hak ettiğinden fazla ve neredeyse hayatî değer verme, kaybetmemek için her şeyi yapma. Her üç durumda da görülebileceği gibi çocuklukta sağlanamayan güvenli bağlantı, kişinin hayatını berbat edebilecek sonuçlara gebe. İş, aşk, akraba, eş, dost ne olursa olsun kişiye her an zorluk çıkarabilecek bir sıkıntı, çözülmesi gereken bir büyük problem. Çok insan var ki bu problemi çözmek için 'türlü türlü' terapiste servet döküyor, 'yeni dünya dinleri'ne merak sarıyor, haplara yahut uyuşturuculara saldırmak zorunda kalıyor. Bir süre sonra da yaşamına amansız bir melankolik olarak devam ediyor: "Melankolik birey çocukluğunda kişiliğine yönelik çok az takdir gördüğü, duyguları ve canlılığıyla ilgili çok az sevgi dolu bir aynalama deneyimlediği için, güçlü bir kendilik bilinci ve kendilik değeri geliştiremez. Bunun sonucunda da kendi değerinden durmaksızın kuşkuya düşer, sevilmeye layık olmadığını sorgular. Kendiyle ilgili ikircikliğinden kurtulabilmek için de başkaları için vazgeçilmez, yani onların işine yarar biri olmak için çırpınıp durur."

Aşk, dünyanın en çetrefilli meselesi. Zorluklarıyla, gizemiyle, yaşattıklarıyla, yani ve kısacası her şeyiyle. İki insan arasındaki bu 'olağanüstü duyguların' ilişkisi, bir ilişki olduğu için, yani iletişimin tüm sırlarını barındırdığı için aslında çocukluktan gelen tüm eksiklikleri ve tamlıkları da yanı başında taşıyor. Bu anlamda çocukluk bir kez daha değer kazanıyor. Birini 'ölümüne' sevmek ne kadar ürkütücüyse, ilgiye doyamamak da o kadar ürkütücü. Her ikisinin de çocukluktan başlayan bir 'öykü' olduğunu söylemeye gerek var mı? Büyüdükçe, yani aşkla tanışmaya başlayınca ise dilin önemi çıkıyor ortaya. Konuşmanın, dinlemenin ve dolayısıyla anlamanın, 'bir' olabilmenin: "İnsan ruhu doğrudan gözlenebilen bir nesne değildir. Ruh ancak bıraktığı etkilerle anlaşılabilir, dil aracılığıyla görünür kılar kendini. Dil aracılığıyla birey ruhsal süreçleri anlatabilir ve kavrayabilir. Ruh kendini Öteki'ne dil aracılığıyla gösterir ve tanıtır. Dil bireyin kendisine ait olan bir şey değildir, birey ile Öteki arasındaki o karşılaşmanın ürünüdür. Dil ilişkidir. Aşk, ruhun kendini en özgür hissettiği, kendini en rahat ifade ettiği, hatta gevezeleştiği ve dolayısıyla gelişme olanağı bulduğu yerdir. Ruha bu fırsatı vermeliyiz."

Alper Hasanoğlu, birkaç yıl önce ölen annesinin bir gün, bundan yirmi küsur yıl önce ölen babasıyla ilgili sözlerini aktarıyor. "Biliyor musun oğlum, bugün beni baban uyandırdı. Sesi o kadar gerçekti ki, başımı kaldırıp kapıya baktım.". Birbirine ait olma durumu aşkın en büyüleyici unsuru. Meseleye dışardan bakanlar ve "ben kendime yeterim!" diye(bile)nler için ne kadar da mistik! Oysa Goethe, 1776'da dostu Wieland'a, Charlotte von Stein'a olan aşkı üzerine şunları yazmıştır: "Bu kadının benim için anlamını, benim üzerimdeki gücünü ruh göçü tanımı dışında hiçbir şekilde açıklayamam. Evet, biz erkek ve kadın, bir'iz! Bize verebileceğim bir ad yok; geçmiş, gelecek, şimdi; her şey."

Sosyolojiden, antropolojiden, felsefeden, edebiyattan ve mitolojiden yararlanılarak aşkın her türlü hâlinin döküldüğü, her hâliyle güzel bir kitap. Aşk denen o sırlı kapıdan içeri giren her cesurun kalbine dokunacaktır muhakkak.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

İslam epistemolojisini değişen zamana uyarlama girişimi

“Tarihin akışına müdahale etmek Müslümanların görev ve sorumluluğu içindedir.”
- İsmail Raci Faruki, Niçin İslam?

Bilim tarihi ‘dinin terakkiye mani’ olduğu düşüncesini tekzip ediyor diyorsak eğer ilk yedi asır sonrasında İslam dünyasının evrensel ölçülerde bilim insanı/düşünür/teorisyen çıkaramamasının mantıklı ve tutarlı bir karşılığı olması gerekir. Müslümanların bu denli geri kalmalarını açıklayacak anlamlı gerekçeler(i) olmalı! Son yüz elli yıldır bu konuyu irdelemeye çalışarak sorunların neler olabileceğine dair görüş bildiren insanların olduğunu biliyoruz. Bu kişilerin farklı mezhep, meşrep ve menhece (Sünni, Şii, Selefi, gelenekçi, muhafazakâr, sufi, modernist, reformist vb.) sahip olması farklı yöntem ve çözüm önerilerinin ortaya çıkmasına neden oluyor. Ses getiren hareket ya da önerileri yüzeysel analiz, katı yöntem ve/veya hamaset içerikli söylemler oluştururken genelde etkin olanların verdikleri ödün mesabesinde mevcut güç odaklarıyla uyumlu hâle gelerek sisteme eklemlenenler olduğunu görüyoruz.

İslami bilimler açısından ilmi yetkinliğe, evrensel düşünce ve hukuk bakımından felsefi derinliğe, birlikte yaşama kültürü bağlamında entelektüel içeriğe sahip düşünceler ve fıtratla örtüşen görüşler çok fazla ilgi çekmiyor. Üzerinde uzun süre çalışılması gereken bu tür öneriler meşakkatli aşamalardan geçmeyi gerektiriyor ve sonuç almak oldukça zor. İsmail Raci Faruki (1921-1986) böylesi bir hareketin (Bilginin İslamileştirilmesi) temsilcilerinden. Eserlerinde sağduyuyu elden bırakmayan Faruki, yeni bir İslami söylemin gerekli olduğunu ve bu söylemle birlikte tüm dünyayı dönüştürebilecek (çünkü İslam o potansiyele sahiptir) bir kültürün oluşabileceğini savunuyor. Faruki, Mahya Yayınları tarafından neşredilen "Niçin İslam?" adlı eserinde Müslümanların bu yeni söylem ve kültürü hayata ikame etmelerinin zorunluluğunu gerekçelendirmeye çalışıyor. Yasemin Savur tarafından tercüme edilen yüz on sayfalık kitap kısa kısa yedi bölümden oluşuyor. Açıkça söylemek gerekirse “Sunuş” kısmı eserin genel çerçevesini aşarak çok daha doyurucu hâle gelmiş. Müslümanların içinde olduğu edilgen/pasif durum Batı ile girdiği epistemolojik etkileşim üzerinden özgün şekilde özetlenmiş. Faruki bu bölümde Malik Bin Nebi’nin (1905-1973) “İslam coğrafyasının sömürülmesinde esas sorumluluk Müslümanlara aittir çünkü sömürülmeye izin vermişlerdir” tespitinin teorik açılımını yapıyor. Sonraki bölümlerde müellifin yer yer özgün analizleri görülüyorsa da pratikte uygulanacak çözüm açısından yetersiz kaldığını söylemek gerekiyor. Beni bu çıkarıma sevk eden en önemli şey, çalışmadaki teorik vurgular diyebilirim. Bu bağlamda tipik bir ‘İslam Nedir’ kitapçığıyla karşı karşıya olduğumuzu söylemek mümkün. İçerikte çerçeve bir din (İslam) anlatılmış olması Müslümanlardan ziyade gayrimüslimler için yazıldığı izlenimi veriyor. Zira İslam’a nispetle yazılanlar ortalama bir Müslümanın bilmesi gerekenleri kapsayan ‘teorik’ bilgiler. Fakat burada ‘dini anlayış biçimi ve yaşayış kültürü’ şeklinde özetlenebilecek kronik sorun göze çarpıyor. Bir türlü çözüme kavuşturulmayan bu sistematik sorun ‘yetkililer’ tarafından ya halının altına süpürülüyor ya da büyük bir özenle sorunun üzeri örtülüyor. Böylesi bir manzarada yazara hak vermek mecbur hâle geliyor: Müslümanlar, teorik yani ideal olanı pratiğe dönüştürme noktasında ne yeterli bilgi, anlayış ve kültüre sahip ne de gereken çabayı gösteriyor. Kısacası o kültürü elde etmek gibi bir derdimiz yok.

Eserde meselelerin teorik olarak ele alınışı dışında ayırt edici bir fark olarak yazarın şahsına münhasır yöntemi/üslubu olduğunu söyleyebiliriz. Bu özellik metni olabildiğince zenginleştirmiş. Özetlemek gerekirse, yazar çalışmasında yer verdiği konuları tarihsel bir zeminde Batı felsefesi ile Hıristiyan ve Yahudi teolojisiyle karşılaştırmalı olarak ele alıyor. Benzer çalışmalar karşı tarafı şeytanlaştıran bir nefret söylemi üzerinden ‘reaksiyonel’ bir üslupla oluşturulurken Faruki çalışmasında uzlaşmacı bir dil kullanıyor. Kitabın amacını “insanlığı anlamayı kolaylaştırmak” şeklinde özetleyen yazarın yer yer değindiği, ‘diğer toplumlarla Müslümanları yakınlaştırma’ düşüncesini hem Müslümanların hem de gayrimüslimlerin mevcut durumuna bakıldığında fazlaca iyi niyetli bulduğumu söylemeliyim. Diğer yandan Faruki’nin, İslam’ın özünde bulunan ‘adelet merkezli birlikte yaşama kültürü’nden mülhem böyle bir görüşe sahip olduğunu düşünüyorum. Yani, Faruki ‘sınırsız hoşgörü ve koşulsuz diyalog’ safsatası üzerinden değil İslami ilkeler üzerinden hareket ediyor.

Kitapta, İslam ve Müslüman, İslami Yaşamdan Kesitler, Müslümanların Bazı Kutlamaları, İslam’da Aile, Müslümanın Görevi, İslami Dünya Düzeni, İslam Kültürü ve Tarihi başlıkları altında namaz, oruç, zekat, hac ibadetlerinin anlam ve önemi belirtilmeye çalışılmış. Ayrıca, Kartezyen düşünceyle karşılaştırılan İslami anlayışın doğaya bakışı, İslam devleti, faiz ve değer ekonomisi, sufizmin kronik pasifliği, tarikat hizipleşmesi, hadis ve sünnet problemi, İsrailiyyat gibi konular çok fazla detaylandırılmadan ele alınıyor. Yazara göre İslami kültürün oluşmasında gerek ibadetler gerekse dinin doğru anlaşılması vazgeçilmez unsurlardır. Müslümanın kim’liği üzerinde duran yazar Müslümanların yaşadığı coğrafya, ortak noktaları ve farklılıklarını değerlendiriyor. İsmail Raci Faruki sadece Müslümanlar için değil tüm insanlık için önemli olan konuları detaylarına inmeden ele alıyor. Örneğin, ‘öteki dünya’ algısı, ödev ve sorumluluk, özgürlük-ahlak ilişkisi, aşırı kutsamacılık, evlilik müessesi, zenginlik, sadaka ve paylaşım, kadın-erkek ilişkileri, ahlak, evrensellik, dindarlık, dinde zorlama, devlet mekanizması, çoğulculuk, kültür ve sanat gibi konuları İslami açıdan ele alırken bir yandan da modern-seküler Batı düşüncesi ile Hıristiyan ve Yahudi teolojisi bağlamında çözümlemeye çalışıyor.

Düşünceleri üzerinden değerlendirildiğinde İsmail Raci Faruki’nin geleneksel İslami anlayışa göre ‘aykırı’ biri olduğu görülür fakat söylemlerini mutedil bir dil ve entelektüel bir içerikle yapıyor oluşu söz konusu aykırılığı nötralize ediyor diyebiliriz. Zira Faruki birçok ‘aykırı’ düşünür ve/veya aydın gibi sert, tehditkar, tahrik edici ya da ötekileştirici bir dil kullanmıyor. Kuşatıcı bir dil kullanmaya özen gösteren yazar, mevcut İslami anlayışın Batı tahakkümü karşısında etkisiz olduğunu belirterek refah ve huzurun tesis edilmesi için İslam kültürünü oluşturulmasının zorunluluğu üzerinde duruyor. İslam kültürünün oluşturulması için de Müslümanların içeriden muhafazakâr-mistik tutuculuğu terketmesi, dışarıya yönelik ise Batı’nın epistemolojik kuşatmasını kırması gerekir. Ancak bu şekilde alternatif söylem, siyaset ve kültür oluşturulabilir. Ona göre İslam’ın meydana getirmek istediği toplumsal, siyasi ve ekonomik yapı tüm dünya için sorun çözücü bir alternatif olacaktır. Bugünün Müslümanlarının, İsmail Raci Faruki’nin yaklaşık yarım asır önce işaret ettiği noktadan giderek uzaklaştığını görüyoruz. Hacimce küçük ama içerik açısından geniş bir düşünce dünyasına kapı aralayan Niçin İslam’ın bize söylediği en önemli şey, bu ‘gerçeği’; “İslam kültürü”ne olan uzaklığımızı yüzümüze vurması sanırım.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp