Şairin şehirle ilişkisi

Şairler, dünyayı ve dünyanın taşıdıklarını “özel” görebilen insanlardır. Onların bakışı sanatçıların, yazarların bakışına benzemez. Şairler, içlerinde doğuştan taşıdıkları ve zamanla geliştirdikleri ilhamın gözüyle kuşatırlar dışarıyı. Dışarı, şairin dışındaki her şeydir, hatta bazen şairin “ben” olarak kendisi de dahildir buna.

O yüzden şiirin dili tüm yazılı türlerden ayrılır. Bakışın farklılığı ve özel olması, dile de yansır. Öyle ki sadece şairinin tam manasıyla anlayabileceği dize, şiir sayısı hiç de az değildir.

Dolayısıyla şairin içinde yaşadığı toplum ve kültürüyle de ilişkisi kaçınılmazdır. Toplum ve kültür, şair için bazen besleyicidir, bazen ise şairin kavga ettiği karşıt konumdadır. Hangisi olursa olsun şair, toplumu, kültürü dikkate alır, almak zorundadır, bu şairin kasıtlı yapmasa da maruz kalacağı bir durumdur.

Şairin bakışı ve şiirine yansıtışı, sahip olduğu ve kurduğu “düşünce dünyası” ile doğrudan ilişkilidir. O neye nasıl bakıyorsa, kendi düşünce dünyasıyla tutarlıdır. Şairin kendisi tutarsızdır ama düşünce dünyasında her öğe tutarlı bir konumdadır. Dolayısıyla bir şiirde geçen bir kavram, zaman, mekân üzerinden dahi şairin düşünce dünyasına dair malzeme elde etmek mümkündür.

Şairin dikkatini elbette şehir de çeker: Hem yaşadığı şehir hem de bir kavram olarak şehir. İsmet Özel de elbette şehri şiirine alanlardandır. İsmet Özel’in şehri bir gözlemlemesi vardır bir de düşünce dünyasında şehre karşılık gelen anlam vardır. İsmet Özel’in gerek şiirinde gerek yazılarında kurduğu her cümlenin, her göndermenin, her yorumun altında “Kalın Türk” tavrının etkisi yatmaktadır.

“…. Birden Dürin
Chopin’in yedi numaralı valsiyle
balkonda belirdi
cildi çürüyen İstanbul’un üstünde korkulu göz
sonbahar üssüne çöktü. Süsünden öldü şehir
hüznünden oldu.”

İstanbul’a olumsuz anlamın yüklendiği açıktır. Fakat olumsuz anlamın neden yüklendiği tartışmaya açılabilir: Dürin ile ilişkisinin yolunda gitmemesi mi? İstanbul’un mevcut durumunun kötü olması mı? Yoksa şairin şehir kavramına yüklediği anlamı İstanbul’un taşımaması mı? Yani şairin Kalın Türk tavrında İstanbul’un konumu nedir ve İstanbul şu an nasıl bir konumdadır?

Yıkılma Sakın şiirine baktığımızda da çünkü ayn kapıya çıkan bir nokta görürüz:

“bu yürek gökle barışkın yaşamaya alışmış bir kere
ve inatla çevrilmiş toprağın çılgarına
yazık ki uzaktır kuşları sokaklarıyla bizim olan şehir
ama ancak laneti hırsla tırpanlayamamak koyuyor insana”

Burada da kuşları sokaklarıyla bizim olan şehrin uzak olması şairin düşünce dünyasında farklı bir şehir tahayyülünün olduğunun göstergesi. O zaman İstanbul’a olumsuz bir anlam yüklenmesinde acaba bu bakış açısı baskın olabilir mi?

Elbette şairin şiiri, düşüncelerinden bağımsız değildir. Olamaz da. O halde bir şiiri doğru okuyabilmek için aslında şairin her yazısını okumak, her konuşmasını dinlemek mi gerekir?

Doğrusu bunlar benim de tam olarak cevabını bildiğim/ bulduğum sorular değil. Tam da bu nedenle Ahmet Sarı’nın Tractatus Minima Poeticus adlı eserini merakla aldım elime. Sarı, şiiri ve şairi her açıdan incelemeye tabi tutuyor eserinde. Ketebe’den çıkan eser, her şiir okurunun başucu kitabı olmaya aday.

Yasin Taçar
x.com/muharrirbey_

Dilin ruhlara şifa veren gücü

"Okuduğum zaman beni kimse kovalamıyor. 

Okuduğum zaman kovalayan benim. 

Tanrı'nın peşindeyim."
- Deli ve Dahi (2019)

Harfler henüz kelimelere dönüşmeden önce bile insanı sağaltmak, yani dönüştürüp iyileştirmek için kaynar. Ne zaman ki yazar harflerden kelimeler kurmaya başlar ve ne zaman ki okur o kelimeleri kendi ruhundaki donmuş, kan tutmuş ya da pörsümüş yerlerine bastırır, terapi başlamış olur.

Kafka'nın böcek temsiliyle kendi ruhunu bir nar gibi yarması, Goethe'nin Werther'i intihar ettirerek kendi intiharını engellemesi, Schopenhauer'in klasik metinler okudukça iyileştiğini hissetmesi, Kuran'ın İnşirah, Felak, Nas gibi muavvizeteyn yani sığınma surelerine sahip olması, Tolstoy'un Anna Karenina'yı trenin önüne atıp ruhsal rahatlama gerçekleştirmesi, Dostoyevski'nin içindeki kötümser duyguları Raskolnikof karakteriyle baltalaması harflerin, kelimelerin, cümlelerin ve dolayısıyla kitapların ne muazzam birer sağaltıcı olduğunun ispatıdır.

Şöyle diyor Ahmet Sarı, bu nefis kitabında: "Hurufat her zaman ruha iyi gelir. Edebiyatın terapi olarak devreye girdiği yer burasıdır. Dilin, ister şifahi olsun isterse de yazılı olsun insana dokunduğu, insana tesir ettiği bilinmektedir. Dilin insanı dönüştürdüğü fikri reddedilemez. Yazının çıktığı kaynak nasıl bir ruh taşıyorsa, yazının varacağı uğrak yeri de bir ruh olacaktır. İşte bu yüzden yazı ve söz yürekten yüreğe vararak canlılık bulur."

İki Yunanca sözcüğün birleşmesinden oluşuyor bibliyoterapi. Biblion, yani kitap. Therapia, yani sağaltma, iyileştirme. Bu durumda bibliyoterapi de kitapların vesilesiyle iyileşme anlamına geliyor, kitapla terapi. Yeryüzünün belki de en eski ve gündemden asla düşmeyecek bir iyileştirme biçimi. Ahmet Sarı; kelimelerin, kitapların, yazarların izini sürerek, teselliyi ve umudu edebiyatta arayanların nasıl şifa bulabildiğine dair bir öz sunuyor. Edebiyatın insanlara güç, iyilik ve kuvvet veren tarafının nerede bulunabileceğine dair bir yol açıyor. Bibliyoterapi bu anlamda üzerine gidilmesi gereken bir mesele. Dinden siyasete, sanattan psikolojiye kadar edebiyat ve üslup hayatımızın her yerinde önem arz ediyor, kıymet buluyor. Kimi zaman hutbelerin daha akıcı ve anlaşılır olması gerektiğini söyleniyor, kimi zaman bir siyasetçi şiire dayanarak anlatmak istediğini izah ediyor. Ressamların mektuplaşmaları ve psikologların edebiyatçılarla olan yakınlaşmaları birçok okur için en lezzetli metinleri oluşturuyor. İşte tam da burada Sarı'nın dediği gibi insanın varoluşunu anlamlandırma, anlamlı kılma girişimleri ön plana çıkıyor. Şu iki paragrafa dikkat edelim:

"İnsan farklı metinler, farklı konular, farklı olaylar okuyarak insanlık durumu (conditio humana) denilen bir geniş halkanın içine kendini entegre eder. Bu insanlık durumu sadece kendi ruhunu değil dünyadaki bütün ruhları da kapsadığından okunan metin boyunca tarif edilmez bir mut, varlık mutu elde edilir. İnsan tekinin mutluluğunun da sıkıntısının da aslında doğada yaşayan evrensel bir mutluluk ya da sıkıntı olduğu bilinciyle kitap okuyarak rahatlama edimi insanın bir anlamda kendini çoğaltması durumu olarak görülebilir."

"Yitirilmiş cennetin dünyada yaşayan insanın ruhunda bir yara olduğunu söylemek abartı sayılmaz. İnsan dünyada yitirilmiş bir cennetin oyuğuyla yaşar. Ontolojik, varoluşsal yaramız bizim budur. Dünyada bu ontolojik yarayı dindirmek, doldurmak insanın kendini bilmesi, kendi içine gerçekleştirebildiği deruni yolculuklarla mümkündür."

Edebiyatın iyileştirici yönünü konuşurken yazma eyleminden bahsetmek de gerekiyor. Ahmet Sarı kitabında sık sık yazarların yazma sancılarına ve yazma niyetlerine de temas ediyor. Yazıyı kendine bir yük edinen herkesin yalnızlıkla boğuşması ve boğuşmayı kazanması gerekiyor. Bunun sonucu fildişi kuleye mi varır yoksa kulübeye mi ona yazar ve imkanları karar verir. Can Yücel için orası mutfak masasıdır. Ahmet Mithat Efendi için İstanbul'un bir yakasından diğer yakasına geçilen bir gemidir. Thomas Mann ve Stefan Zweig için masadır. Ne olup bitiyorsa yazarın yazma araçlarıyla buluştuğu yerde olur. Sarı'nın hatırlattığı gibi Thomas Bernhard'ın Şapka'sındaki başkarakter nasıl "yazarak, yazarak, yazarak" kendi deliliğinin önüne geçmeye çabalıyorsa, Robert Walser'in de kafa hastalığını ve kendine has çılgınlıklarını yazarak törpülediği bir gerçektir. Philip Roth'u Anatomi Saati adlı romanındaki paragrafa buyur ediyor yazar bizi:

"Yaka şiirini okumak için kitabı kitaplıktan aldı. İçinde belki de kendi yakasını düzenlemede ruhunu rahatlatabilecek bir şey bulma ümidindeydi. Ortak kaderimizin betimlenmesi yoluyla acılarımızın azaltılması, onun hafifletilmesi genelde büyük edebiyatların işleri sayılırdı."

Mine Özgüzel'in çok sevdiğim ve devamını yazmasını samimiyetle beklediğim kitabı Edebiyat Terapi hakkında okur okumaz bir yazı yazmıştım. Buradan yola çıkarak şunu diyebilirim ki iyi kitaplar insanı nasıl 'düşünme'nin yollarına çıkarıyorsa aynı zamanda 'yazma'nın da cesaretini veriyorlar. İyi edebiyatın harekete geçirici bir yönü var, hem de çok kuvvetli bir yönü. Burası bezginlik, korkaklık ve tembellik kabul etmeyen bir yer. Okumak, beklemek, düşünmek, çalışmak ve yazmak insan varoluşunu donatan, anlamı nerede arayacağı konusunda aklın şifrelerini çözen en değerli çabalar. Bibliyoterapinin sadece iyi metinler üzerinde değil, kötü ve hatta insanı kahreden metinlerde de geniş bir iyileşme, silkelenme imkanı sunduğunu hatırlatıyor Ahmet Sarı. Neticede yazı bir ruh taşıyor ve onun varacağı yer de başka bir ruh: "İşte bu yüzden yazı ve söz yürekten yüreğe vararak canlılık bulur."

Psikolojiyle edebiyat arasındaki ilişki ve buna dair üretilen denemeler, mektuplar, romanlar hep özel ilgimi çekmiştir. Edebiyatın İyileştirici Gücü, konuya dair sunduğu örneklerle de oldukça zengin. Ahmet Sarı özellikle bu konuda şimdiye kadar yaptığı okumalar ve düşünceleri eşliğinde bizi hem okumanın hem de yazmanın, yani bibliyoterapinin sonsuz bahçesine davet eder gibi yazıyor:

"Freud'un, Jung'un, Lacan'ın karşısına geçen aktarıcı (hasta) nasıl serbest çağrışımla derdini anlatırsa, yazar da okura derdini öyle anlatır. Bir psikiyatra giden hastanın nasıl bir bilinçaltı varsa, yazarın da bilinçaltı okura aktardığı metinlerde saklıdır. İyi bir okur, analizant gibi yazarın, ya da metnin göğünde anlatıcının bilinçaltını çözmeye çalışır. Bu metnin bilinçaltıdır. Hasta psikiyatra aktardıkça nasıl rahatlarsa, yazar da anlatıcılar yardımıyla okurlara anlattığında öylesine bir rahatlama içine girer."

Ahmet Sarı'nın şu sıkıcı döneme ferahlık sunan kitabı Edebiyatın İyileştirici Gücü'nü okuduktan hemen sonra Deli ve Dahi filmini izlemenizi öneririm. Her ikisi de çok iyi hissettirecektir. Çünkü terapi, tesellidir.

Yağız Gönüler

twitter.com/ekmekvemushaf

Utanç, insan iradesinin koruyucusudur

Ahmet Sarı’nın “Edebiyat Ve Utanç; Franz Kafka’nın “Dava”sından Hareketle Edebiyatta Utancın Arkeolojisi” isimli eseri tüm egzistansiyalist edebiyatseverlerine, varoluşcu kaygılar ile beslenen kalemler ile kendi kaygılarını edinen veya yenenlere seslenmiş. Kafka’nın düşünce adamı olduğu kadar kaygılarını itiraf edebilmesi yönünden ayrılan gerçekliğine kanaat eden okura, vurucu bir başlık vermiş. Kendisi bir felsefe problemi ortaya koymuş diyemesek de Derrida gibi, en baba felsefeciler tarafından birçok kez irdelenmiş Kafka’yı, “utanç” üzerinden genişleten ve Ketebe tarafından yayınlanmayı bekleyen eser, fikri itibarı ile dahi saygıyı peşinen haketmektedir.

Yazar, “Dava” kitabının “utanç” ekseninde seyretmesine sebep olan hikaye ile başlar. İki kez nişanlanan ve ayrılan Kafka ile Felice arasını bulmak ve evliliğe doğru evrilen inişli çıkışlı ilişkilerinde onları sakinleştirmek isteyen Grete Bloch, Kafka’ya aşık olur. Mektuplaşırlar. Kafka’nın yazma arzusunu da besleyen bu ilişki, kadın agresifliğinin ve aşk mektuplarını Felice’ye gönderilmesiyle son bulur. Kafka, Berlin’de bir otelde uzun süren bir yargılama ile mektuplarının mahiyetini Felice’ye açıkladığı anı, otelin bir yargı mekânına döndüğü ve ömründe başka zamanda böylesi bir büyük utanç daha yaşamadığınını belirterek anlatır.

Yahudi karalığına, kepçe kulaklarına, babasının her cemiyette onu aşağılamasına duyduğu utanca yönelik yazdığı mektuplara kadar birçok konuda “utanç” ile edebiyatını besleyen Kafka, Felice karşısında da duyduğu utanç ardından, vejeteryan olmasına rağmen kanlı bir biftek yer. “Einverleiben” yöntemi ile aşkını bedenine gömer ve Dava’yı yazmaya başlar: “Bir köpek gibi, dedi; sanki utanç, ondan sonra da hayatta kalacaktı.”

Ahmet sarı buradan, utanç kvramını, suç ve masumiyet ile kesiştirdiği noktaya, “Yasa Kapısı” meselinde taşır. Taşradan yasa kapısına gelen ve yasada işini halletmeye çalışan Josef K. isimli çiftcinin kapı önünde bekleyişi ve aralıklı kapıdan içeri girememesine değinir. Kapıcı ikna edilemediği için ömrünü bir bekleyişle geçiren çiftcinin yasa kapısında bekleyen ve hiç yaşlanmayan kapıcının adeta uysal bir köpeği olması, köpekleşmesi, utancın yanına taşımıştır ittati. Uysallaşma köpekleşmedir! Masumiyete işlemediği suçu kabul ettiren bir utanç mekanizması da köpekliktir. Bu kesişme kitabın ışığının en keskin hali olur. Büyüler.

Bir diğer büyüleyici kesişme anı, kişinin toplumsal normda aşamadığı bir utanç var ise Tanrı’dan yardım aldığı yerde başlar. Gerek Kafka’nın Dava’sında gerek Peter Weier’in Truman Show’unda… Jim Carrey’nin veya Josef K.’nın taşocağında veya bir bilgisayar odasında, başka bir alemin kapısını zorlaması aynı arketiptir. Orada tanrı vardır. Cennet tasavvuru kişinin en darboğaz mekanından, dibi gördüğü yerden doğar. Utanç evrilip tövbe ile tamamlanacaktır. Kitap devamında, Adem’in utancını tövbe ile onarması ile de derinleşir. Firavun ve Ebu Leheb metaforları bir parça zorlama olsa da “utanç” ve günah arasındaki “tövbe” bağı her daim geçerli bir savunma mekanizması olmuştur filhakika.

Yazar bir başka güzel aralık da “Uyumsuz Adam” (“The Bothersome Man”) adlı filmde yakalamış. Jens Lien’in aynı kafkaesk öğeyi kullandığını, sevmediği bir yere getirilen birinin rutin hayatlarından, makineleşmiş yaşantılarından, insanların birbirine yabancı oldukları, hayatının bir anlamının olmadığı yerde, bir bodrum katından tıpkı taş ocağı gibi başka bir cennetsi dünya tahayyülüne, kırlara, orada keklerin yapıldığı, çocuk seslerinin, ağlamaların işitildiği yere doğru tünel kazar. Andreas, yakalanır ama kekin tadını bilmektedir artık. Bu hatırlatma okuyucuya, bu filmden sonra daha çok sevmeye başlayacağı tarçınlı kekin “Dava” bakışı ile lezzetini tattırır. Okurun, egzistansiyalist eserlerden kaybolup bulnunmuşluğu var ise hele, bu kitap yüzüne şapşal ve keyifli bir gülümseme ve sayfa sayfa varılan aydınlanmalar iliştirecektir.

Hülasa, Kafka ile yasanın mı Josef K.’nın üzerine gittiği, Josef K.’nın mı yasayı yokladığı tartışması suçun mu önce, mahkemenin mi önce olduğu tartışmasına eşlik ederken içi titremeyene; egzistansiyalist edebiyat, felsefe hatta sanattan bihaber olana karmaşık gelecek, haberi olana ise tadından yenmeyecek bir eser olmuş. Özde “kendi kendini yargılama” ahlakında birleşmiş olsa da bunu bir çok ünlü yazarın “utanç” görüşünden de beslemiş:

Nietzsche’nin Zerdüşt’ünün “Şöyle der gören kişi, utanç, utanç, utanç. İnsanın tarihi budur.” demesi… Marx’a utanç ile devrim gerçekleşmez denildiğinde; “utancın kendisi bir devrimdir” demesi… Ayyaş’ın Küçük Prens'e utancını unutmak için içtiğini söylemesi… Patrick Süskind’in Koku’sunda ölü balıklar eşiliğinde doğan Grenouille’nin, pis kokusundan utanç ile işlediği suç… Ahmet Sarı, tüm bu nokta utançlar ile varoluş kaygısını beslemesini anlatırken, kendi ifadesiyle “Güzel bir utanç, kurtuluşumuz olabilir mi?” sorusuyla uzun süre uykusuzluk çektiğini belirtir ki bu çok hissedilmektedir. Zira Kafka’yı tıpkı Derrida gibi filozofca bir bakış ile butik bir problem bağlamında böylesi değerlendirebilmek varoluşun sancısını çekmekten ve çokca itiraftan geçmektedir.

Ki itirafın en afillisi de Milena’ya yapılandır: “Ben kirliyim Milena, son derece kirli, bu yüzden saflık hakkında bu kadar bağırıyorum. Kimse cehennemin en dibinde olanlar kadar saf şarkılar söyleyemez, meleklerin sandığımız şarkılar, aslında onlarındır.”

Neden mi bir insan böylesi bir itirafda bulunur: Çünkü; “Scham ist die Hüterin der menschlichen Würde” (Utanç, insan iradesinin koruyucusudur.).

Mavi Çınar
the.blue.gaia@gmail.com