Süheyl Ünver’in Kırkambar’ı

14 Şubat 2024, Süheyl Ünver’in vefatının 38. sene-i devriyesiydi. Zamanımız itibariyle aramakla bulmanın mümkün olmayacağı bu mümtaz Türk insanı, Edirnekapı’daki Sakızağacı Mezarlığı’nda sevenlerince yâd edildi. Sosyal medyanın olumlu yanlarından biri de böylesi günlerin kültür-sanat meraklılarınca boş geçilmemesi. Pek çok hesaptan Süheyl Ünver’e dair fotoğraflar, anılar, kitaplar ve alıntılar paylaşıldı. Yeri gelmişken söyleyeyim, bendeniz de bir müddet önce Instagram’da açtığım hesapla (a.suheyl.unver) birlikte kendisinin hatıralarını acizane hatırlatmaya çalışıyorum. Burada gözettiğim bir husus da şu: Süheyl Ünver’den bahsederken onun sevdiği, işaret ettiği, mutlaka başvurulması gerektiğini söylediği isimlerden de bahsetmek gerekiyor. O liste oldukça kabarık ancak birkaçını anmamız lâzım: Kuşadalı İbrâhim Efendi, Ahmed Amiş Efendi, Abdülaziz Mecdi Efendi, Bandırmalı Tatlıcı Ali Efendi, Üsküdarlı Ressam Ali Rıza Bey, Akil Muhtar Özden, Rifat Osman, Muallim Cevdet, Osman Nuri Ergin, Yahya Kemal, Ahmet Hamdi Tanpınar, İsmail Saib Sencer, Necmeddin Okyay, Abdülbaki Gölpınarlı, Ahmed Yakupoğlu. Şimdi hemen akıllara şu sual gelmeli: Bu fakat farklı alanda, bu kadar farklı insan tanımak, onlardan beslenmek nasıl olabilir? Cevabı Süheyl Bey zamanında şu sözleriyle vermiş aslında: “Bana ‘çok dağıldı’ diyorlar. Bir kere ben meşrebim itibariyle, aynı mevzuda fazla derine inmektense, değişik şeylerle meşgul olmayı tercih ederim.”

Süheyl Bey’in hocalarına olduğu kadar talebelerine, eşyaya olduğu kadar diğer canlılara, memleketine olduğu kadar İstanbul’una, bedenine olduğu kadar ruhuna da vefalı bir şahsiyet olduğunu söylemekte hiç beis yok. Bazı insanların saati böyle kuruluyor ve onlardan “Canım sıkılıyor, bugün acaba ne yapsam, yaşamın tadı yok” gibi cümleler asla işitilmiyor. Neyle ilgileneceğini bilen, ilgilendiği şeye olabildiğince dikkat veren, eser ortaya koyan, üreten ve bilhassa paylaşan insanların üzerinde vefa, tabiri caizse çok şık duruyor. Elbette burada Süheyl Bey’in eşi Müzeyyen Hanım hakkında da birkaç kelam etmek lâzım. Zira Süheyl Bey’in eserlerine, emeklerine bu kadar yoğunlaşabilmesinde hiç şüphe yok ki Müzeyyen Hanım’ın payı var. Bir insan ömrünün saadete dönmesinde hanımın rolü nasıldır diye bir soru sorulsa, Müzeyyen Hanım’ın fedakârlıklarına bakmak yeterli olacaktır. Ahmed Güner Sayar, kendisiyle bir sohbetinden şu anısını aktarmıştı: "Müzeyyen Hanım ‘Ben bir hekimle evlendiğimi zannetmiştim ama Süheyl minyatürist çıktı. Süheyl ebru yapıyor, şair, arşiv yapıyor, defter yapıyor, makale yazıyor, İstanbul mezarlarını dolaşıp her bir mezar taşının ketebelerini okuyor, istinsah ediyor, defterler yazıyor.’ dedi. Süheyl Bey böyle bir insan.”

İlgilendiği her alana olan merakı, beslendiği tüm insanlarda da bir sevgi olarak kendini aşikâr ediyor. Büyük ruhlar, büyük ruhları çekiyor ve netice seyir zevki yüksek bir ömür oluyor. Günümüzde sık sık kullanılan ‘kaliteli zaman’ sözü, ne kadar da sakil duruyor böylesi ömürlerin yanında. Bunca anı ve eser ortadayken bir vefa örneği daha sunmayı çok isterim. Bunun sebebi de bendenizi Süheyl Bey’le buluşturan ‘ortak sevgi’lerden biri olan Ahmed Amiş Efendi’dir. 1900 yılında Süheyl Bey henüz iki yaşındayken babası Mustafa Enver Bey eşi Safiye Hanım’la birlikte onu alıp Ahmed Amiş Efendi’ye götürüyorlar. Burada ebeveynlerin muradı bir büyüğün duasını almak. Süheyl Bey hazretin elini öpüyor ve Amiş Efendi iki mühim sözü şahitlerin huzurunda tarihe armağan ediyor. “Bu çocuk büyür gider, beni unutmaz” ilk sözü. “Bu çocuk hayatta bir gün pişman olmaz” ise ikinci sözü. Süheyl Ünver’in hayatını ciddiyetle incelediğimizde hemen fark edebiliriz ki her sohbetinde konuyu Amiş Efendi’ye getirebiliyor. Onu, sözlerini ve tasavvufî meşrebini çok önemsiyor. Diğer yandan Süheyl Ünver, yaptığı hiçbir şeyden pişmanlık duymuyor. Çünkü memleketine en büyük hizmeti sürekli çalışarak, daima çalışarak veriyor. Bugün Ünver’in eserlerinden, yazdıklarından yararlanmadan bir İstanbul tarihi meydana çıkarmak mümkün değil. Üstelik bunun bir de Konya’sı, Bursa’sı, Edirne’si, Kütahya’sı var. Orta Anadolu’su, İran’ı, Irak’ı, Mısır’ı var. Ve daha kim bilir neler var. Tüm bunların ardında da fevkalade önemli bir hassasiyet var: “Ben kimseyi bilmem. Fakat ben bu dünyaya bir rü’ya görmeğe getirildim. Fakat bunu ebedi uykumuza bırakamam. Dünyanın malı dünyada kalır. Bir zaman gelecek benim gördüklerimi, bildiklerimi, duyduklarımı kimse göremeyecek, bilemeyecek ve duyamayacak. O halde onları tesbite mecburum. Onları anmaları beni ebedi hayata erdirecek ama denecek ki bu bir hakikat değil, hayal. Size şunu söyleyeyim. Bu dünyada hayal dediğimiz hakikattir. Hakikatler de hayal olacaktır. Madem ki hakikatler hayal olacak, bırakın benim hayallerim kâğıt, defterler, yazılar arasında hakikat olsun.” (23.IV.1982)

Gelelim bunca çeşitliliğin ardından Süheyl Ünver’in Kırkambar’ına. Bu ismi kendisi evvela babasının arkadaşı Ahmet Midhat Efendi’nin Kırk Ambar’ıyla zihnine kazımış. Sonra da velinimetim dediği Ressam Ali Rıza Bey’in içinde her şey bulunmasından kinaye Kırk Ambar dediği cep defterleriyle görmüş. Çeşitli mühim konuları küçük küçük içine alan, el yazması veya basılı mecmulara kırk ambar deniyor. Süheyl Bey, 1972’de Türk Ev Kadınları Kültür Derneği tarafından neşredilen Kırk Ambar’ındaki gayeyi şöyle anlatıyor: “Eğer dokuz asırlık ana vatanımızda umumi Türk tarihimizin Selçuk, Beylikler ve Osmanlı ve hattâ Cumhuriyet devrimizde herkes düşündüklerini, gördüklerini ve okuduklarını kaydetseydi bugün kültür tarihimiz ne kadar zenginlerdi. Maalesef bu yapılmamıştır. Ama yapılmadı diye küsüp oturmak da câiz değildir. Elbette bu arada nadir bile olsa kaydolmayanlardan neler vardır ve bunlar emin olunuz ki arandığı nisbette bulunacaktır. Aynı zamanda unutmamalı ki aranmazsa bir şey yoktur.”

Hem moralimizi yükseltmek hem de milli hasletlerimizi yeniden hatırlamak maksadıyla Kırkambar türü yayınlara ihtiyacımızın büyük olduğunu dile getirmiş Ünver. Kapak resminin Kanûnî Sultan Süleyman dönemi sernakkaşı Kara Memi’den mülhem “Karamemivâri” bir üslupla Süheyl Bey tarafından resmedildiği bu tadı damakta kalan kitaptan gelişigüzel birkaç paragraf aktarıp yazımı sonlandırıyorum. Bu vesileyle Süheyl Bey’i sevgiyle yâd ediyorum.

- Çiçekler, her mahlûkun bir başkanı var, bizim niye olmasın, biz de kendimize bir baş seçelim demişler. Toplanmışlar. Gülü kendimize kral seçelim diyen bir üyeye: Onu seçemeyiz, zira çok açılıp saçılıyor denmiş. Nilüferi seçelim teklifi yapılmış. Lâkin bir diğer üye: O akşam olunca kapanıyor ve suyun derinliğine gömülüyor. Orada ne yapıyor, bilemeyiz. Ama ismetinden şüphe ediyoruz diyince ondan da vazgeçmişler. Böylece daha bir çok çiçek sıralanmış. Ekseriyeti kazanamamışlar. Nihayet en güzel kokan çeşitli muhtelif isimlerde çiçek olarak (filya ve zerren emsalinden) nergisi kendilerine kral seçmişler. Bu çiçeği peygamberimiz de sever ve faidesini söyler.

- Üsküdar'da Selim Ağa Kütüphanesi No:569'da Mevlanâ Celâleddin Rumî'nin (Yedi Meclis) diye farsça bir eseri var. Büyük zâte meclûb olanlarca vaazlarından toplanarak vücûda getirilmiştir. Bu eseri dilimize Rizeli kitapçı Hulûsi Bey çevirmiştir. Bize verdiği notlardan göz hakkında şu sözlerini birlikte dinleyelim: - İnsan dedikleri gözden ibârettir. Ondan başkası et ve posttur. Açık bir göz vücudun en hayırlı uzvudur. - Güneşin nûru göze faide vermez. Fakat açık olan göz, güneşin parlak nûruyla imtizac edince o da aynı cinsten olur. Zira nur nûrun ardına koşar. Göz yüz bin şey de görse kendi cinsinden olmayan düşüp kalkmaz. - Kâinatı dolaşan güneş, ziyadan gözü kamaşan yarasa kuşu için kendini gizleyemez. - Para ve mal gözü kulağı sihir edip kandıran bir şeydir. Nitekim ilim ve hüner sâyesinde kılı kıldan ayırmağa kadir olan kadıların gözünü mal ve servet tamâı bağladığından gün gibi meydanda olan zalimi ve mazlumu farketmezler. - Zâhid ne yapayım diye âh eder. Ârif hakkın ne yapacağını gözler.

- Orta zamanda Buharalı İbn Sina'mızın muasırı ve birbirleriyle mektuplaşan mütefekkir ve fâzıl bir âlim vardır. Ebu Sait Ebül Hayr. Bu dünyada bin ay, yani 83 yıl 4 ay yaşamıştır. Onun şu meşhur sözlerini nakl edeyim: - Cennetde rıdvandan murad akıldır. Gönül cennetinin kapıcısıdır. - Sana her ne vâki' olursa hâtırının kararını bozma. - Her kim istedi buldu. Her kim ister bulur.

- Ressam Ali Rıza Bey hocamın defterinden: Nâkisler ile etme sakın beyhude ülfet / şol rütbe sefâdır bilene kûşe-yi uzlet / eshab-ı hüner aç u susuz kalması yeğdir / bir lokma için eylemeden herkese minnet.

- Bursa’da Muhyiddin isminde bilâhere “Üftade” diye anılan bir mübarek veli vardır. Üsküdar’da gömülü Aziz Mahmud Hüdai efendinin de mürşididir. Üftade’nin sesi pek güzeldir. Bursa Ulu Camii’nde para almayan -fahri- müezzindir. Lâkin maddî sıkıntısı olduğu duyulur. Gizlice ona vakıflar idaresi hizmetine mukabil para tahsis eder. Fakat bunu gidip almayınca idare ona gönderir. Bundan önce ezan okurken güzel sesini dinlemek için kuşlar gelir, başı etrafında döne döne uçarlarmış. Lâkin parayı kabul ettikten sonra, okuduğu ezanlar esnasında artık kuşlar başı etrafında uçmuyor. Rüyasında da bunların sebebini anlamış ve demiş ki: “Ben vakıflardan para aldım, kuşların bana küskünlüğü bundan oldu”. Bütün ihtiyacına rağmen vakıfların tahsis ettiği bu parayı geri gönderiyor. Ondan sonra kendisine Üftade lâkabı takılmıştır. Zamanında vakıfdan haksız ve yersiz para almanın çok veballi olduğuna bunun gibi misaller az değildir. Bu onlardan biridir.

- Eskiden cemiyetimizin kendi aralarında bilhassa yaşlılarla gençlerin birlikte toplandıkları zamanlarda tecrübeli kadınların lâf esnasında söylediklerinden: Sahan tıkırtısı, esvab hışırtısı, para şıkırtısı gönlü ferahlatır. Yağmur şakırtısı, koca dırıltısı, çocuk zırıltısı gönül azabıdır.

- Hâfız-ı Şirâzi’nin üzerinde çok durulan çok önemli bir divanı vardır. Bunu mûtad sıra tahsillerinden sonra husûsî tetebbû’larla kendisini mükemmel yetiştiren Tırnavalı ve felsefe lügatı yazarı İsmail Fennî Bey mükemmel Farsçasıyla dilimize çevirmiştir. Birkaçını beraber okuyalım: - Ne Hızr’ın ömrü, ne de İskender’in mülkü kalır. Denî dünya hevesi için geçimsizliklerden vazgeç! – Aşk mahallesine kılavuzsuz ayak basma. Zira bu yolda bir kılavuza erişmeyen kimse kaybolmuştur. - Âfiyet köşesi insanın kendi sarayı gibi evindedir.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Yaşarken hayaldi, vefatıyla hakikat oldu

Eskiler, her daim talihin yüzüne güldüğüne inandıkları kimselere “Seni validen kadir gecesi mi doğurdu?” diye sorar, günümüz tabiriyle takılırlarmış. Kadir gecesi doğmanın hikmeti, ehline malumdur elbette. Sâmiha Ayverdi, Hancı romanında “Ne mutlu sana ki Kadir Gecesi dünyaya gelmişsin, diyorlar. Onlara nasıl söyleyebilirim ki, seni ilk gördüğüm günün benim için Kadir Gecesi olduğunu… Evet, o gün bu gün, seninle geçen her günüm, her saat Kadir nurları ile ışıklıdır. Bunu da bilen bilir, ammâ bilen de âşikâr etmez, sâdece yaşar vesselâm.” diyor. İşte, maddi hayatı 17 Şubat 1898 Perşembe’yi Cuma’ya bağlayan Kadir Gecesi, İstanbul Haseki’de, Hekimoğlu Ali Paşa Caddesi, Bostanhamamı sırasında 32 nolu evde başlayan Süheyl Ünver de Sâmiha Hanım’ın aktardığım satırlarındaki sırrı aşikar edercesine dilinde hep şu beyti gezdirirmiş: “Benim gönlümdeki yârimle vuslatta zaman olmaz.”

Babası Mustafa Enver Bey, Tırnovalıdır. Bölgede pek çok kimse Ahmed Amiş Efendi’nin rahle-i tedrisinden geçmiştir. Enver Bey de Süheyl Ünver henüz iki yaşındayken onu bu büyük mürşide götürür, hayır duasını almak ister. İki cümle söyler Amiş Efendi. Birbirini tamamlayacak nispette iki söz. “Bu çocuk büyür gider beni unutmaz. Bu çocuk hayatta bir gün pişman olmaz” der. Süheyl Bey’in hayatını incelediğimizde bir gün dahi Amiş Efendi’yi unutmadığını, ceketinin cebinde dahi sözlerini taşıdığını, merak edenlere bu sözleri yazdırdığını görebiliyoruz. Annesi, 19. yüzyılın en önemli hattatları arasında gösterilen Mehmed Şevki Efendi’nin kızı Safiye Rukiye Hanım’dır. Bu aile Kastamonu’nun Seyyidîler (Seydiler) köyündendir ve soyları Halvetiyye tarikatının Şemsiyye kolunun kurucusu Şemseddin Sivâsî’ye dayanır. “İnsanın bidayeti nasılsa, nihayeti de odur” denir. Hakikaten Süheyl Bey’in doğduğu semt ve aile iklimi, çok parlak bir hayatın sembolü gibidir. Sembol demişken, doğduğu güne dair bir anı: Safiye Hanım, çocuğuna kavuşacağını hissediyor ve ebe çağrılıyor. Ancak ebenin eve ulaşması için çok zaman bekleniyor, ebe gelmiyor. Ağrısız, sızısız, zahmetsiz bir şekilde kendi hâlinde doğuveriyor çocuk. Böylece ismi de hazır geliyor: Sehil. Sonraları Süheyl Bey şu notu düşmüş o güne dair: “Acele doğdum, hem de başkasının muavenetine lüzum kalmadan. Bütün hayatım boyunca her işimde, kimseye en ufak bir eziyet dahi vermedim. Doğuşum, sembolümdür.”

Çocukluğu boyunca yerinde duramayan, yaramazlıklarıyla çevreye nam salan, bazen ailesini de epey zorlayan bir mizacı var Süheyl Ünver’in. Doğumundan itibaren pek çok hastalıkla boğuşmak zorunda kalıyor üstelik. Gözlerinde hafif bir şaşılık, dilinde kekemelik var. Evdeki hizmetkâr kızın kucağında otururken düşüp yere yuvarlanıyor, kolunu kırıyor. Meşhur bir kırıkçı-çıkıkçıya götürülse de ıstırabı artıyor. Nihayet kolunu, Şişli Etfal Hastanesi’nde operatör Raif Bey yerine getiriyor, acılar diniyor. Tüm bu hastalıklar nedeniyle dört yaşına kadar yürüyemiyor. Hareketsizlik ve yatağa bağlı yaşamak ömrünün ilk önemli meşgalesini bulmasına vesile oluyor: elindeki makasla kâğıt kesmek ve onlardan şekiller yapmak. Bu arada, kekemeliğine ise çare Bayram Paşa Türbesi oluyor. Sadrazamın türbesi dolabındaki su dolu tas içinde paslanmış bir Kâbe anahtarı varmış. Paslı sudan şifa niyetine birkaç yudum ve akabinde yavaş yavaş dildeki kekemeliğin düzelmesi. Altı ila dokuz yaşları arasında resim yapmayı ve her şeyi aklında tutmaya çalışmayı da ekliyor meşgaleleri arasına. Özellikle tren, vapur ve bahçe çiçekleri çizmeyi seviyor. Yaramazlıkları bitmek bilmeyince aile Sarıyer’den Cağaloğlu’na taşınmak durumunda kalıyor.

Gelelim Süheyl Bey’in hayatındaki ilk ve en önemli acıya. 26 Mart 1909 günü babası Mustafa Enver Bey’in annesi Lisâne Hanım vefat ediyor. Enver Bey üzüntüsünü saklamaya çalışıyor zira bir korku hissediyor. Bu korkunun ardında annesinin sıkça söylediği “Mustafamın sağ yanında hançer yarası / Mustafa ile üç gündür arası” türküsü varmış. Ne acı ki Mustafa Enver Bey de annesinden üç gün sonra vefat ediyor. Kederi sırtında işinden eve dönmüş, az bir yemekten sonra yatsı namazını eda etmiş ve Sehil’in uyuduğu yatağa girmiş. Uykusunda vefat ettiğinde 48 yaşındaymış. “Sabaha yakın bir çığlıktır koptu. Ben farkında değilim. Beni babamın koynundan çıkardılar” diyor Süheyl Bey. Sonrasındaysa hayatındaki ilk büyük dönüşümün şifrelerini veriyor acıyla da olsa: “Babamın ölmesinden hâlâ müteessirim, ama onun ölmesi benim taazzuvumda, teşekkülümde bir takım değişikliklere sebep oldu. Hayatı anladım ve insanın kendisiyle ilgili hususları ihmal etmemesi gerektiğini öğrendim. Herşeyi benim kendim yapmam lazım geldiğini anladım.”

Yaşamı boyunca sürdürdüğü kalp safasının kaynağı da Süheyl Bey’in anıları arasında gizli. Annesinin Beyoğlu’na ve tekkelere gitmek yok öğüdü hep aklında. Beyoğlu onu çekmeye çalışıyor, pir-i fânilere büyük ilgi duyuyor. Nihayet 15-16 yaşlarında bir hadise vuku buluyor, defterinden okuyalım: "Bana arkadaşlarım birgün dedi ki: 'Sen de birini bizim gibi sev'. 'Olmazsa olmaz mı' dedim. 'Olmaz, mecbursun' dediler. Ben de ne yapayım kimi sevebilirim diye düşündüm, bir türlü muvafık birini bulamadım. Bir akşam Haseki'de oturduğum evin önünden bir meczub-u ilahi geçerken 'öyle tek tek başa mı çıkar, herşeyi, hepsini birden sev' dedi. Şimdi herşeyi, her mevzuu istisnasız aynı derece seviyorum. Her mevzu ciddi olduğu nisbette bana saadet veriyor. Sevgide hiçbir şeyi ayırd etmiyorum. Her iyi ve güzel şeyin toptan aşığıyım."

Ünver’in eğitim hayatı ve sonrası için üç büyük hocası olduğunu söyleyebiliriz. İlki, “Tanrı Üsküdar’ı hocamla benim için yaratmış” demesine vesile olan Ressam Ali Rızâ Bey. Bu durak ona zevk-i selim’i tattırıyor. İkinci hocası; gök kubbenin mükemmelliği ile insan bedeninin muhteşemliği arasında bir denge kurmasını sağlayıp, ömrünün sonuna dek sürdüreceği “kalp safası ve beden hafifliği” formülünün şifrelerini veren bir mürşid-i kâmil: Balıkesirli Abdülaziz Mecdi Tolun. Bu durak ona kalb-i selim’i en yüce hislerle ve tecrübelerle tattırıyor. Üçüncü hocasıysa, Ünver’in Paris’te tıp ihtisası alıp hem mesleğinde hem de meşgalesinde derinleşmesine vesile olan, daha sonra asistanlığını da yapacağı Akil Muhtar Özden. Bu durakta akl-ı selim’i kendi terazisine göre tartıp, kullanıyor. “Allah katında talebe, hocadan üstündür” anlayışını koruyan Süheyl Bey, hocalarına karşı son derece vefakâr. Onlarla adeta bir ruh bütünlüğü yaşıyor ve kendi talebelerinden de bunu bekliyor. “Beni cidden seveni, ben cidden severim” anlayışı, yaşarken de vefatından sonra da talebelerinde şu karşılığı bulmuş: “Süheyl Bey’e hizmet eden, himmete uğrar”. Acizane; Süheyl Bey’in vefat ettiği tarihte, onun doğduğu caddede dünyaya gelen bendeniz bu sözü tecrübe etmişimdir. Kendisini hiç görmeseniz, ona talebe olmasanız dahi muhabbetiniz vesilesiyle birtakım gayretler içine girdiğinizde yalnız olmadığınızı hissediyorsunuz. Bu hikmeti bize Süheyl Bey’in kendisi şöyle açıyor: "Zamanımız dünyasında insanın en büyük ihtiyacı rûhî özleyişlerini tatmin etmek veya başka bir deyişle gönül huzuruna sahip olmaktır. Bu hususu kimi insan kendi terbiye, bilgi ve görgüsünde; yahut kendisinden sonra gelecek nesillerin bile gönüllerini tatmin edebilme yaradılışına sahip kimselerin manevi kudretinde bulur."

“Süheyl Ünver; bugün Topkapı Sarayı’ndaki Kaşıkçı Elması gibi içinde sıfır karbon bulunan nadide bir Türk insanıdır. O bize Allah’ın bir lütfu.” diye ifade ediyor bir konuşmasında Ahmed Güner Sayar, on yedi sene boyunca sohbet ettiğini hocasını. Başka bir konuşmasında ise “Yeryüzüne gelmiş nadide çalışkan insanlardan biridir. Allah onun saatini çalışmak üzerine kurmuş, vefatına kadar hiç bozulmadan devam etmiştir” diyor ve bir anı aktarıyor: Süheyl Bey, muntazaman Süleymaniye Kütüphanesi’ne gider. Her pazartesi saat 11.00’de gelir fakat bir pazartesi gecikir. Muammer Ülker Bey telaşlanır, merak eder zira Ünver’in yaşı da vardır. Yarım saatlik gecikmeden sonra Süheyl Bey görünüyor. Daha kendisine “Neden geç kaldınız, başınıza bir şey mi geldi hocam” demeden Süheyl Bey “Muammer Beyciğim başıma ne geldi biliyor musunuz?” diye soruyor. “Aman hocam ne oldu?” diye sorulunca “Yolda Azrail’e rastladım” diyor. Muammer Bey hayretler içinde bakarken Süheyl Bey devamını getiriyor: “Dedi ki Süheyl, senin canını alacağım ama boş vaktini bulamıyorum.”

İlk baskısını 1994’te Eren Yayınları’ndan yapan ve daha sonra Ötüken Neşriyat tarafından okurlara sunulan A. Süheyl Ünver: Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri (1898-1986) için Ahmed Güner Sayar hocaya ne kadar teşekkür etsek az kalır. Bendeniz, acizane fakat halisane bir teşekkür ifadesi olarak, bu nakıs yazımın başlığına kendisinin kitaptaki son cümlesini aldım, kabul buyurula. Sühey Bey’in kalbindeki nur, İstanbul semalarından hiç eksik olmaya. Âmin.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Laleler medeniyetimizin belleğidir

Kültür ve sanat adamı Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver’in (1898-1986) lâleye dair yazıları ve resimlerinde oluşan Lâlezar-ı Süheylî isimli eseri lale zamanında okuyucuyla buluştu. Ömer Faruk Şerifoğlu’nun hazırladığı ve Albaraka Yayınları'ndan çıkan bu sanatsal eser Süheyl Ünver külliyatına zengin bir katkı sunuyor.

Türk çiçek kültürüyle yakından ilgilenen Süheyl Ünver için lâlenin apayrı bir yeri olduğu çeşitli yazılarında ve çizimlerinde göze çarpmaktadır. Ünver’in Ocak 1921’de kaleme almaya başladığı ve “Lalezâr-ı Süheylî” ismini verdiği defterinde yer alan notlarından yola çıkarak Milli Mecmua’da “Tarihimizde Lâle Merakı” adlı laleye dair tefrika yazılar (Mayıs-Kasım 1926) kaleme almıştır. Ünver söz konusu yazılarında lâlenin Anadolu’da 13. yüzyıldan 20. yüzyıla uzanan serüvenini, değişen yetiştirme özelliklerini ve süsleme sanatındaki yerini ayrıntılı olarak ele almaktadır. Lâlezâr-ı Süheyli isimli defterde -tefrikada yer verilmeyen- Süheyl Ünver’in 8 Ocak 1921’de yazdığı önsöz kısmına da yer verilmektedir.

Lâlezâr-ı Süheylî isimli kitapta ayrıca Şükûfenâme-i Ali Çelebi isimli çiçek kitabından Süheyl Ünver’in Mart 1922’de kendi el yazısıyla özetlediği ve kızı Gülbün Mesara’nın koleksiyonunda bulunan defter de ilk defa yayınlanmaktadır.

Lâlenin tarihimizde ve kültürel belleğimizde özel bir yeri vardır. Selçuklu ve Osmanlı’dan günümüze kadar lâle hem çiçek olarak hem de çinilerden mezar taşlarına sebil ve çeşmelerden kumaşlara kadar sanatsal bir motif olarak yaygın bir kullanıma sahiptir. Hatta tarihimizde “Lâle Devri” olarak adlandırılan bir devrin yaşanmış ve lâleye olan düşkünlük zirve noktasına ulaşmıştır.

Kanuni zamanında 1559-1560’da İstanbul’a gelen ve dönüşünde lâle soğanını Avrupa’ya götürüp tanıtan Avusturya elçisi Busbecq, “Türklerin çiçeğe aşırı düşkün olduklarını ceplerindeki bütün parayı çiçek için vermekten geri kalmadıklarını, lâle, sümbül ve nergisin her yerde dikildiğini” kaydetmiştir. Busberq’in Hollanda’ya götürdüğü lâle soğanları beğenilip çoğaltılmış ve Avrupa’ya yayılmıştır.

Osmanlı’da lâle meraklıları bahçelerini renk renk lâlelerle güzelleştirmiş ve elde ettikleri yeni çeşit lâlelere şairane isimler vermişlerdir. Mesela şeyhülislam Ebussuud Efendi, İstanbul’da lâle yetiştirenlerin başında gelmekte ve çiçek mecmualarında yetiştirdiği lâlelerin isimleri zikredilmektedir.

Lâlenin yetiştirilme usulleri çiçek kültürümüzde şifahi olmakla beraber 17. asrın sonlarına doğru lâlelere dair yazılı risâlelelere tesadüf edilmektedir. Şükûfenâme (çiçek kitabı) denilen bu eserlerin bazılarında lâle, gül, sümbül, nergis gibi çiçeklere yer verilmiş bazen de Gonca-i Lâlezâr-ı Kadim, Lâlezâr-ı İstanbul, Takvim-i Lâle, Risâle-i Esami-i Lâle gibi müstakil olarak lâle risaleleri yazılmıştır. Süheyl Ünver, söz konusu yazma eserlerden istifade ederek Osmanlı’da yetiştirilen lâle çeşitlerini, lâlelere verilen isimleri ve yetiştiricileri hakkında çeşitli yazılar kaleme almıştır.

Gerek İstanbul ve Edirne’de gerekse Anadolu’nun dört bir yanında lâlenin pek çok çeşidi yetiştirilmiş edebiyatımızda ve tezyinatımızda da motif olarak sıklıkla kullanılmıştır. Lâlenin tezyini sanatlarda yaygın kullanımı da Süheyl Ünver’in çalışmalarına konu olmuş önemli bir hususiyettir. “Türk Çinilerinde Lâle Tezyinatı” başlıklı makalesinde lâlenin çini sanatımızda çeşitli örnekler ve resimlerle anlatmaktadır. Rüstem Paşa, Piyale Paşa, Takkeci İbrahim, Atik Valide, Yeni Cami çini panolarında kullanılan lâle motiflerini resmetmiştir. Lâlenin kokusuz bir çiçek olduğunu fakat şeklinin güzelliği ile çinilerimizde sıkça kullanıldığı ifade etmektedir.

Bir lâle tutkunu olan Süheyl Ünver sadece lalenin tarihimizde ve kültürümüzde yer alan hususiyetini kaleme almakla kalmamış bahar mevsiminde bahçesinde farklı çeşitlerde lâle soğanları dikmiş ve yetiştirdiği lalelerin özelliklerini, resimlerini defterlerine kaydetmiştir. Mesela 1920’lerde Haseki’deki bahçesine diktiği çeşitli laleler, “Necm-i Suheyl” ismini verdiği sarımtırak lalesi ve başkaca yetiştirdiği lâleler hakkında resimli notları bulunmaktadır.

Anadolu’nun çeşitli şehirlerine (Ankara, Antalya, Edirne) ve Avrupa’ya (Hollanda, Paris, İtalya, Londra) yaptığı seyahatlerinde tesadüf ettiği lâle çeşitleri de resmederek defterlerine kaydetmiştir. İstanbul’da yazma kütüphanelerde bulunan çiçek mecmualarındaki lâleleri ve çiçek buketlerini resmettiği gibi kendisi de özgün tasarımlar yapmıştır.

Süheyl Ünver, lâle çiçeğini sevmek ve yetiştirmekle birlikte öğrencilerini de her baharda lâle seyrine çıkardığı ve lâle konulu tabiattan sanatsal çalışmalar yaptırmıştır. Bu çalışmalarla birçok kez sergiler tertip etmiştir. Bunlardan birisi 1965 yılının Mayıs ayında İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü’nde “Lâle Resimleri Sergisi” adıyla açılmıştır. Söz konusu sergiye ait kendisinin tuttuğu defterinde sergiden fotoğraflar ve davetiye görülmektedir. Hatta lâle sergisinde bir anı defteri de açılmış ziyaretçiler duygu ve düşüncelerini kaydetmiştir. Uzun yıllar lâle üzerine yazmaya ve çizmeye devam eden Süheyl Ünver, 1960’da yazdığı bir makalesinde “40 senedir biz de lâle tarihi ile meşgul olmakta ve tarihte çini, kumaş, taş, tahta, tezhipler üzerinde bulduğumuz örnekleri tamamen toplamakta hâlen berdevamız” demektedir. Lâlezâr-ı Süheylî isimli eserle Süheyl Ünver’in 1920’lerden 1960’lara resmettiği çok çeşitli lâle resimleri ve motifleri ile lâleye dair yazıları bir araya getirilerek Süheyl Ünver’in arzu ettiği lâle kitabı görünür hâle gelmiştir.

Ruveyda Okumuş
twitter.com/ruveyda_okumus
* Bu yazı daha evvel Yenişafak'ta yayınlanmıştır.

Süheyl Ünver’le unutulmayan sohbetler

Ahmed Güner Sayar’ın Türk kültür ve sanatına ömrünü veren hocası A. Süheyl Ünver'le 1968’de tanışmalarından 1985’de vefatına kadarki sohbetlerinde ve görüşmelerinde kaydettiği notları A. Süheyl Ünver’le Sohbetler başlığıyla yayınlandı. Eserde Ünver ve Sayar’ın hoca talebe mahiyetinde 17 sene boyunca devam eden görüşmeleri ve Süheyl Ünver’in kültür muhiti, hocaları, tanıdığı şahsiyetler, öğrencileri, çalışmalarının konu edildiği pek çok anlatım ve hatıraya yer veriliyor.

Süheyl Ünver’le 7 Aralık 1968’de İ.Ü. Merkez Binası’nda Tıp Tarihi Enstitüsü’nde tanışan Ahmed Güner Sayar, vefatına kadar onun yakın çevresinde bulunmuş ve sohbetlerine iştirak ederek bunları kaydetmiştir. Güner Sayar, dedesi Yozgatlı Emekli Hakim Yusuf Bahri Nefesli’nin bağlı olduğu Fatih’in türbedarı Tırnovalı Ahmed Amiş Efendi’yi tanımak gayesiyle Süheyl Ünver’e gider. Süheyl Ünver, Güner Bey’i kabul eder ve “Kalem kağıdınız var mı?” der. Güner Bey’in “Yok Efendim” cevabı üzerine kendisine kağıt kalem verilir. Ardından Süheyl Ünver Amiş Efendi’nin sözlerini Amişnâme isimli bir deftere kaydettiğini anlatarak o defterden bir söz yazdırır. Daha sonra Süheyl Ünver, “Ressam Ali Rıza Bey’e Göre Yarım Asır Önce Kahvehanelerimiz ve Eşyası” başlıklı kitabını armağan eder. Güner Bey’i İ.Ü. Tıp Tarihi Enstitüsü’nde her Cuma günü tezhip ve minyatür öğrencilerinin çalıştıkları dershanedeki sohbetlere davet eder. Güner Bey de bu tarihten itibaren Süheyl Ünver’in sohbet meclislerinde her zaman hazır bulunur. Bu sohbetlerde Süheyl Ünver’in Türk kültüre dair hiç duymadığı bilgiler aktardığına şahit olur ve kırık dökük de olsa bu sohbetleri hocasının isteği üzerine kaydetmeye başlar.

1969-1975 yılları arasında Güner Sayar yüksek tahsil için İngiltere’de bulunduğu yıllarda yüzyüze sohbetlere iştirak edememekle birlikte Süheyl Ünver’le mektuplaşır ve tatillerde İstanbul’a geldiğinde muhakkak hocasının ziyaretine gider.

Güner Sayar, genellikle Cerrahpaşa Tıp Tarihi Enstitüsü’nde ve Süleymaniye Kütüphanesi’nde Süheyl Beyle sohbetlerinin yanı sıra eşi Neslipir Hanım’la nişanlanmaları, nikahları, kayın pederi Celaleddin Çelebi’nin Süheyl Ünver’le olan dostluğu gibi ailesinin de dahil olduğu görüşme ve hatırları da günü gününe kaydetmiştir. Güner Sayar eşi Neslipir Hanım’ın nişan merasimlerine Süheyl Ünver ve kızı Gülbün Mesera da katılır ve nişan yüzüklerini Süheyl hoca takar. 8 Aralık 1983’de Güner Sayar ve Neslipir Hanım’ın Beyoğlu Evlendirme Dairesi’nde kıyılan nikahlarında da Süheyl Ünver ve Aykut Kazancıgil şahit olarak hazır bulunur. Güner Bey Süheyl Ünver’e olan bağlılığını evlendikten sonra eşiyle birlikte sürdürmüş bayramlarda Süheyl Ünver’i Kalamış’taki evinde ziyaret etmiş, doğum günü ve yılbaşı gibi günlerde hocasını iyi dileklerini ileterek hayır duasını almıştır.

Süheyl Ünver zaman içinde yakın dostlarıyla Ahmed Güner Sayar’ı tanıştırmıştır. Bu tanışma ve görüşmeleri de Güner Sayar’ın notlarından okumak mümkündür. Mesela 7 Ocak 1969 günü Süheyl Ünver, Güner Sayar’ı ressam Feyhaman Duran’ın Vezneciler’deki evine götürür. Ünver ve Sayar, Feyhaman Bey ve eşi Güzin hanım tarafından misafir edilir. O günkü hatıra ve intibalarını heyecanla defterine kaydeden Güner Sayar, Duranların evinin adeta bir hat ve resim müzesi olduğu notlarında yazmaktadır.

Amiş Efendi’nin “Allah yolunda ve indinde talebe hocadan büyüktür” sözünü benimseyen Süheyl Ünver’in talebeleriyle yakından ilgilenmiş ve Türk sanatına devam etmeleri için onları teşvik etmiştir. Ahmed Güner Sayar ise iktisatçı olmasına rağmen Süheyl Ünver’in sohbetlerinde bulunmuş onun Türk sanatı ve kültürüne dair eşsiz bilgi birikiminden istifade etme imkânına erişmiştir. Sayar’ın notlarında Süheyl Ünver’le tanışıp görüşmüş öğrencisi yahut çağdaşı olan pek çok ilim, kültür ve sanat dünyasından isimler hakkında bahisler yer alıyor.

Süheyl Ünver’in Cerrahpaşa’da mutad olarak devam eden sohbetleri onun 12 Kasım 1985’de evinde hafif bir felç geçirmesi neticesinde hastahaneye kaldırıldığı günlere kadar devam eder. Cerrahpaşa’da Tıp Fakültesi Nöroloji Kliniği’nde tedavisi sürmekteyken Güner Bey eşi ile birlikte Süheyl Ünver’i ziyaretlerde bulunmayı ihmal etmez. Süheyl Ünver, 25 Kasım’da hastanede yanına gelen Güner Sayar’a hastalığının tesiri ile “Ben artık bittim. Bu iş bitti. Bana oku” der ve son defa vedalaşırlar. Süheyl Ünver, bu görüşmeden üç ay sonra 14 Şubat 1986’da evinde vefat eder.

Ahmed Güner Sayar, Süheyl Ünver’in son zamanlarına kadar yanında bulunmuş az sayıda isimden biri olarak hocasıyla sohbet ve hatırlarını kaydederek çoğu zaman şifahi olduğundan dolayı kaybolan bilgilerin gelecek nesillere aktarılmasına vesile olmuştur.

27 Şubat 1981 günü Süheyl Ünver talebeleriyle bir sohbet esnasında not tutan Ahmed Güner Sayar için, “Güner Bey’in bir hastalığı var! Benden işittiğini yazıyor. Çünkü bunları ileride neşredecek” dediğini aktaran Güner Bey, tuttuğu bu notları yayınlayarak hocasına vefa borcunu yerine getirmiş olur.

Bu kadar ilginç ve faydalı anekdotların yer aldığı kitapta daha fazla görsel olması ve el yazısı notlardan örneklerin eserde yer alması da ayrıca beklenirdi.

Ruveyda Okumuş
twitter.com/ruveyda_okumus
* Bu yazı daha evvel Yenişafak'ta yayınlanmıştır.