"Her marîz-i cehl olana şerbet-i irfân verir
Çaresizler derdine dermân imiş Şâbân Dede."
- Kastamonulu Mahvî Efendi
Ömer el-Halvetî’ye nisbet edilen Halvetiyye, İslâm dünyasının en geniş tasavvuf mekteplerinden biridir. Rûşeniyye (kurucusu Dede Ömer Rûşenî, ö. 892/1487), Cemâliyye (kurucusu Cemâl-i Halvetî, ö. 899/1494), Ahmediyye (kurucusu Yiğitbaşı Ahmed Şemseddin, ö. 910/1504) ve Şemsiyye (kurucusu Şemseddin Sivâsî, ö. 1006/1597) isminde dört ana kola ayrıldığı gibi bu kollardan farklı kollara ve dolayısıyla da çeşitli şubelere doğru genişlemiştir. Bir misal vermek gerekirse, Nûreddin Cerrâhî'ye nisbet edilen Cerrâhiyye yolu, Halvetiyye'nin Ramazâniyye kolunun bir şubesidir. Halvetiyye'nin yaygın kollarından biri de Şâbâniyye'dir ve kurucusu da adından anlaşılacağı gibi Şâbân-ı Velî'dir.
Kastamonu’nun Taşköprü ilçesinde dünyaya gelen hazret, Anadolu'yu mayalayan beş büyük velîden biridir. Bu velîleri muhakkak zikredelim: Ebu'l Hasan Harakânî, Hacı Bektâş-ı Velî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Hacı Bayrâm-ı Velî, Şâbân-ı Velî. Bu yazıda ele alacağımız kitabın müellifi, bir önceki yazımızdaki zât-ı muhteremdir ki kendisi Şâbân-ı Velî Dergâhı’nın beşinci postnişini olan Ömer Fuâdî'dir. Menâkıb-ı Şeyh Şa‘bân-ı Velî adına sahip olan bu kitap beş bölüme sahiptir. İlk bölümde gerçek velînin kim olduğunun bilinmesi, gerçek velîlerin tamamının olağanüstü kerâmet göstermelerinin gerekip gerekmediği konusu ele alınıyor. İkinci bölümde Şâbân-ı Velî'nin silsileri yer alıyor. Üçüncü bölümde Kastamonu Şâbân Efendi Camii yakınlarında kabri bulunan Seyyid Sünnetî Efendi'nin menkıbeleri bulunuyor. Kitabın adını oluşturan dördüncü bölüm "Kutbu'l-Aktâb, Yüce Şeyh, İnsanların ve Cinlerin Mürşidi, Cenâb-ı Şeyh Şâbân Efendi Hazretlerinin Kıymetli Menkubeleri ve Yüksek Kerâmetlerine Dairdir" başlığına sahip. Son bölüm ise menkıbe okumayı seven herkes için bir hayli zengin. Bu bölümde Şâbân Efendi'den sonra irşâd için posta geçen dört halifesinin menkıbeleri yer alıyor. Bu halifelerin isimleri şöyle: Osman Efendi, Hayreddin Efendi, Abdülbâkî Efendi, Muhyiddin Efendi. Müellif Ömer Fuâdî malumunuz olduğu gibi Muhyiddin Efendi'den sonra posta geçen muhterem. Dolayısıyla elimizdeki metnin, o dönemin tasavvufî iklimini harikulade biçimde anlattığını söyleyebiliriz.
Annesini ve babasını küçük yaşta kaybeden Şâbân-ı Velî, memleketi Kastamonu'da tefsir ve hadis dersleri okuyup, okutma icazeti aldıktan sonra İstanbul'a gider. Burada on yıla yakın bir süre boyunca yine ilimle meşgul olur; Kur’ân-ı Kerîm, tefsir ve hadis üzerine çalışmaya devam eder. Gönlüne "hakikat mertebelerini tekmil etmenin ilahi cezbesi" düşer ve "bunca öğrendiği ilmin aslı ve maksadı olan ledünnî ilim ve tasavvufa da tâlib" olur. Durumunu İstanbul'da bulunan bazı şeyh efendilere açar fakat bir netice alamaz. Ömer Fuâdî bu durumu "Allah indinde kendisini irşâd etmeye tayin edilmiş sultana iletilmesi için Allah bu şeyhleri onun irşâdından men etti ve hiçbirinde feyz ve teselli bulamadı" şeklinde açıklıyor. Hayret makamında gezinirken kendisine manen "asıl vatanınıza, sılanıza dönün" tembihi gelir. Henüz İstanbul'dayken, "memleketime dönerken Hayreddin Efendi'ye uğrayıp hâlimi arz edeyim" diye düşünür. Hikmet-i Hûda, arkadaşlarıyla birlikteyken yol onları Hayreddin Efendi'ye çıkarır. Şâbân Efendi o an mürşidini bulduğuna inanır. Ariflere, ehillere ve sâliklere malumdur ki bu iş böyledir. Mekan ve zaman önemsizleşir, onca yıl kalbin üzerine çöküveren kirler, paslar, tozlar kalkıverir, aşk çıkar meydana ve teslimiyet gerçekleşir. Nitekim Şâbân Efendi de bu vakitten sonra on iki yıl boyunca Hayreddin Tokâdî Efendi'ye hizmet eder. Sülûkunun sonunda Kastamonu'ya hilâfetle gönderilir. Sonrasındaki bir menkıbe için Fuâdî'den okuyalım:
"Ana baba bir kardeşimiz olam Yaycı Hacı Mehmed Dede rivâyet eder ki Şâbân Efendi Bolu'dan Kastamonu'ya gelirlerken Çağa isimli kasabaya uğrayıp burada bir müddet mücâhede yapmak niyeti ile Bey Mescidi'nde erbaîne niyet ettiler. Orada birkaç gün geçirdiler. Bu sırada kasaba halkı kendisini sevdi ve her konuşma kabiliyeti olana konuşmayı verip hikmetle söyleyen Kâdir Hâkim'in ilhamıyla bir kişi gelip kendisine "Sofu Dede, sen bir fakirsin. Sana geçinmek için bir sebep lazım. Yalnızlığı da seviyorsan gel sana çobanlık verelim. Hayvanlarımızı güt" dedi. Hz. Aziz onlara "Kardeşler, ben hayvanları Allah'ın emri ile güdüyorum. Öyle ki kurda aldırmayayım" diye işaret yollu cevap verdi."
Ömer Fuâdî, menkıbeleri aktarırken sülûkunu tamamlamış bir derviş ve nihayet postnişin olarak menkıbeleri okuyan herkese çeşitli uyarılarda bulunur. Bu uyarılar tasavvufî yolculuğun nasıl bereketli olacağına ve kulların kemâle nasıl erişebileceğine dairdir. Edeb ve nefsle mücadele, onun en çok üzerinde durduğu konulardır. Bazıları şöyledir:
"Ululardan ve kâmillerden utanmak ve korkmak gerekir. Çünkü âlemin kutbu olan kâmiller Allah'ın fiil ve sıfatlarını gerçekten bilirler. Onlar zâtın tecellîsine erme kuvvetleri nedeniyle feyzlerini bizzat Allah'tan alırlar ve kuvvetleri rabbânî kuvvettir."
"Azizlerin nefes ve duâları zâyi olmaz, etkisi yeri gelince ortaya çıkar, bu nedenle azizlerin nutkuna ve nefesine lâyık ve yakın olmak gerektir."
"Bir tâlib, sâdık ve istikamet sahibi, âlim ve gayret ehli olur da kendisi bir kâmil mürşid, âlim ve ârif-i billah bir aziz bulup ona tam bir teslimiyetle irşâd olursa, zâhir ve bâtını mâmur olur. Böyle kimseler balı yağa katarlar. Bunlar nur üzerine nur olurlar ve kâmiller zümresine girerler. Hem zâhir hem de bâtın ilimlerini bildiklerinden dolayı bunlar iki kanatlıdırlar. Bu kuvvetle yüce makamlara uçarlar ve güneş gibi her şeye faydaları ve ışıkları dokunur."
"Dervişte istek, himmet, yolda olmaya kasıt ve azim olmadan sırf şeyhin çokça dikkat ve himmet etmesi asla hiçbir fayda vermez. Eğer sırf himmet ve cezbe ile irşâd olsaydı peygamberler dünya üzerinde bir tane kâfir ve münâfık bırakmazlar hepsini Müslüman ederlerdi. Kerem ehli ârifler ve yüce şeyhler olan aziz mürşid-i kâmiller ise dünya üzerinde bir tane inkârcı ve câhil koymayıp hepsini derviş ve irfân sahibi kimseler yaparlardı. Teveccühsüz, teslimsiz, sıdk ve mücâhedesiz hâl ve kemâl ele girmez."
Kastamonu'ya geldikten sonra Cemal Ağa Camii'nde inzivaya çekilen, bir süre sonra sırlı kimselerin teklifiyle Seyyid Sünnetî Mescidi'nde dönüp orada birçok defa erbain çıkaran Şâbân Efendi, mescidin şehrin dışında olması sebebiyle bazı dervişlerin onu Honsalar Camii’ne davet ricasını kabul eder. Buraya geldikten kısa bir süre sonra da Şâbân-ı Velî adıyla Kastamonu ve civarından bütün Anadolu'ya gönlündeki ilhamı, irfanı akıtır. Kerametleri dilden dile dolaşır. Gerek karada gerekse denizde başı sıkışan, Allah'a onun adıyla birlikte yakarır.
Şâbân-ı Veli ömrünün son yedi senesini halvet ve riyazet ile geçirir, dergâhından dışarı çıkmaz. Menkıbelerde yazılanlara göre onun çoğu zaman namazlarını tayy-i mekan ve tayy-i zaman tasarruflarıyla Kâbe'de kıldıkları söylenir. Hediye kabul etmeyi sevmemesi, bir takım sırlarının ifşa edilmesinden asla hoşnut olmaması, şeriat ve hakikat âdâbından taviz vermemesi bazı diğer özellikleridir. Vefat ettiği güne dair insanı son derece duygulandıran anılar, hatıralar, menkıbeler var. Kitapta ayrıca büyük velî Bâyezîd-i Bistâmî ve Hacı Bayram-ı Velî sultanın vefat ettikleri günlere dair de menkıbeler var. Hepsini buraya da alalım ki aşk ile üçünü de anmış olalım.
"Hz. Aziz'in âsitânesi yakınında kazılan nûr içindeki kabirlerine defnedilmesine başlanıldığında Allah'ı zikreden zâkirlerin yüksek sesle ve güzel bir biçimde yaptıkları zikirleri ve aşk hâli kendilerini kaplamış âşık dervişlerin hây hû sesleri, ayrılık ateşinden yanan kalplerin âhlarından oluşan siyah duman, Hz. Aziz'in Allah katında makbûl olan cenâze namazı ve namazı kılan insanların duâ ve niyâzı gibi Arş'â çıktı. Hz. Aziz'in mübârek nâşı nurlu kabirlerine varmadan ve tabutu sal ağacından indirilmeden "Gerçek evliyâdır" diyerek bereketlenmek kastıyla halk sal ağacını parçaladılar ve can pâresi ile yağmaladılar. Daha mübârek bedenleri tabutun üstünde olduğu için tabutları bi parça yere doğru meyletti. Bunun hakkında "Zahm-ı sînemden okun pârelerin hep alma / dursun ilâhî sürsün hele bir pâre meded" diyerek sevgilinin okunun parçası gibi mübârek tabutlarının parçasını sînelerindeki yaraya çâre olması için bağırlarına bastılar. Daha önce anlattığımız gasil suyu ve hasırlarının parçasında olduğu gibi bu parçaları da canları gibi sakladılar. Bunların Hudâ'nın hikmeti ve evliyânın kerâmeti ile nice hastalıklara şifâ ve dertlere derman olduğu gerçekleşmiştir ve meşhurdur."
"Bâyezîd-i Bistâmî vefat ettiği gece Ebû Mûsa manasında Arş'ı taşıdığını gördü. Uyandığında bu rüyanın tabiri konusunda şaşkınlığa düştü. Hikmet-i İlahi ile aklına bu rüyanın tabirini Bâyezîd-i Bistâmî'ye sormak geldi. Bistâm'a geldiğinde Bâyezîd'in vefat etmiş olduğunu gördü. Cenazeye katılan Ebû Mûsa, halkın cenazeyi taşıma rağbeti ve izdihamdan dolayı Bâyezîd'in tabutunu tutamadı. Sonunda tabutun altına girip başı ile tabutu taşıdı. Ebû Mûsa dedi ki: Bâyezîd-i Bistâmî bana tabutun içinden seslendi ve "Rüyanda gördüğün Arş benim ki şu an başının üstünde taşıyorsun" dedi. Ebû Mûsa'nın anlattıkları ile bilindi ki Şâbân-ı Velî gibi büyüklerin cenâzesini taşımak Allah'ın arşını taşımak gibi faziletlidir."
"Hacı Bayram-ı Velî vefat ettiği gün çiftçinin biri Ankara'ya, saban demiri yaptırmaya geldi. Çarşıya varınca gördü ki dükkânlarda kimse yok. Meğer herkes Hacı Bayram-ı Velî'nin cenaze namazını kılmaya gitmiş. Çiftçi de saban demirini kuşağına koydu ve Hacı Bayram'ın cenaze namazına katıldı. Namazdan sonra saban demirini yaptırmak için demirciye gitti. Demirci demiri ocağa koydu ve bir müddet ısınmasını bekledi. Çok vakit geçmesine rağmen demirin ısınmadığını gördüler. Bunun üzerine şaşırdılar ve kadı ile müftüye durumu bildirdiler. Bu hâlin hikmetini açıklama konusunda kadı ve müftü de aciz kaldı. En sonunda Hacı Bayram Sultan'ın halifelerinden leddünî ilim sahibi ve "...Tarafımızdan ona bir ilim öğrettik" ayetine mazhar olan Hızır Peygamber'in sıfatında olan bir kıymetli şahsa durumu bildirdiler. O aziz de çiftçiye "Saban demirini nereye götürdün?" diye sordu. Çiftçi de demir yanındayken Hacı Bayram-ı Velî'nin cenâze namazına katıldığını söyledi. Bunun üzerine o hâl ehli kıymetli şahıs da bu karışık işi çözdü ve "Bu durum tertemiz bir inançla Hacı Bayram-ı Velî'nin cenaze namazını kılan kimsenin, onun hürmetine cehennem ateşinde yanmayacağına işarettir" dedi."
Zaman; bunalımın, huzursuzluğun, paniğin, sıkıntının baş rol oynadığı bir zaman. Huzursuzluğun ve diğer tüm olumsuz duyguların kaynağı dünyanın bitmeyen işleridir esasında. Çünkü dünyanın işleri 'akleden kalb'i gölgeler. Erenler öyle buyurmuş: Huzursuzsan, huzurda değilsindir... Menkıbe okumak bu anlamda çok kıymetlidir, kişiyi huzursuzluktan çekip çıkarır, dünyanın işlerini hiç değilse bir süreliğine durdurur. Esas derdin ne olması gerektiğine dair hatırlatmalar yapar, kişiyi silkeler. Kişi de zaten o dertle hoşluk bulur: "Senün ‘ışkun beni bende alupdur / ne şîrîn derd bu dermândan içerü."
Mevlâmız, Şâbân-ı Velî'nin ve diğer tüm büyük velîlerin hürmetine bizlerin manevi derecelerini yükseltsin. Lütfuyla bizleri kemâl ile rızıklandırsın. Daha nice gerçek eri tanımayı ve onların hayatlarındaki ahlâk, edeb, inanç çizgisini yaşamayı nasip eylesin. Amin.
Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf
