Kalbin akletmesinde tasavvufun yeri

Kıbleyi Kaybettiren Dönüşüm, Dünyaya Müslümanca Bakmak, Modern Dünyada Müslümanlar, Nehri Geçerken, Sabra Davet Eden Hakikat ve Yeni Bir Anlam Arayışı. Bir yazarın yalnız kitap isimleri bile onun hassasiyetlerini, dertlerini ve tekliflerini bizlere beyan edebilir. Abdurrahman Arslan, düşünce dünyamızda tavır ve titizlik dendiğinde bendeniz için hep nev-i şahsına münhasır bir isimdir. Beyan Yayınları'nca neşredilen son kitabı da yine bir düşünce silsilesinin ürünüdür: Kalbin Akletmesi.

Düşüncenin, özellikle de İslâm düşüncesinin kritik noktalarına temas ede ede, soru-cevap şeklinde ilerliyor kitap. Düşüncenin üç tipini tanımlayarak başlıyor: Tezekkür, tefekkür, teamül. Bu üç tip aynı zamanda "bizim" düşünce faaliyetimizin temel kavramları. Aklın bir faaliyeti olan düşüncenin nihayetinde bilgiye ulaşılıyor. Yani bilgi, düşünce faaliyetinin bir mahsulü. Her bir düşünce faaliyetinden ayrı bir bilgi çıkıyor. Bu durumda bilginin biricikliği de söz konusu. Dolayısıyla tarafsız bilgi diye bir şey de olmuyor. Abdurrahman hocaya göre her bilgi çeşidinin üç önemli niteliği var: Birincisi, bilginin kendisine referans aldığı kaynak. İkincisi, bilginin üretilme sürecinde kullanılan usul. Üçüncüsüyse bilginin amacı. Tarafsız olması mümkün olmayan bilgi, aynı zamanda masum da değildir. "Her bilgi faaliyeti ister vahye inansın, ister başka bir şeye inansın, kime/neye inanırsa inansın mutlaka iman dediğimiz bir ön kabulden hareket ederek cereyan eder" diyor Arslan. Muhakkak bir amacı ve hedefi vardır bilginin, olmalıdır. O hedefe ulaşana kadar da süreci devam eder. Düşünceden bilgiye doğru uzanan yol, zihnin en asil eylemi hiç şüphesiz. Ancak ne yazık ki "Hayatı kuran bilgi artık o hakikat kaynağından büyük oranda kopmuştur. Kopmasa bile kirlenmiştir."

Bu kopuk-kirli bilgi havuzu ve sürekli maruz kalınan bilgi akışı içinde âlimle entelektüel arasındaki farkın önemi de ortaya çıkmış oluyor. "Âlimi entelektüelden ayıran hususlardan birisi de sadece bilgi biçimi değil, aynı zamanda onun bilgiyle hayatı arasında kurmuş olduğu o kopmaz bağdır." diyen Arslan'ın bu bağa dair 'şifre çözücü filtresi' şöyle: "Entelektüel söylediğiyle uygun yaşamak gibi bir zorunluluk ve sorumluluk taşımaz. Öyle bir sorumluluğu yoktur, sadece söyler. Kendi aklına güvenerek ürettiği bilgilerden birtakım çıkarımlar elde edilir. Bu nedenle biz entelektüelin bilgisiyle onun ameli arasında bir tutarlılık aramayız. Niye? Çünkü sebeplerden birisi de şudur: Entelektüellerin temsil ettiği bilgi biçimi zaten bilgiyle ahlakı peşinen ayırmıştır. Onun temsil ettiği bilgisinin ahlaklı olmak gibi bir kaygısı yoktur. Oysa öbür tarafta âlimin temsil ettiği bilginin ahlâklı olmak gibi bir derdi, tasası ve mesuliyeti vardır. Onun maksadı toplumun birinci dereceden ilerlemesi, kalkınması, zenginleşmesinden önce insanın kemale erdirilmesidir, iyi bir kul haline getirilmesidir. Bundan dolayı ahlaklı olmak zorundadır, çünkü adaleti savunmaktadır. Adaletse Allah'tan bağımsız düşünülecek bir şey değildir. Adaletin, nihayetinde kendisini amele döktüğü kalıp ahlakta gösterir kendini." [sf. 46]

Âlimin tarihsel bir kategori olmadığını ve bu sebeple de hocaların talebelerine daima "sultanın sarayında ve zenginlerin sofrasından uzak dur" öğüdü verdiklerini hatırlatıyor. İslâm düşüncesi, tasavvuf, modern dönemde tasavvuf, Gazzâlî, Mevlana, İslâm düşüncesinin batı düşüncesine etkisi, çağdaş İslâm düşüncesi ve Fazlur Rahman başlıklarından oluşan metinler boyunca Abdurrahman hoca kendi düşünce perspektifinden -ki bu perspektifin sınırlarını doğrudan İslâm düşüncesi çizer- sorulan soruları cevaplandırıyor. Onun bu 'gezgin' düşünce yapısında hikmetin dönüşümü, zihin kirliliğinden arınma, Helenistik düşüncenin kabulü, 'bizim' felsefi çabamız, sünnetin ihyası gibi birçok konu, okuyucuyu okurken yormadan ama düşünürken oldukça yoran bir biçim buluyor. Bu biçim hiç şüphesiz okuyucuyu yeni okumalar yapmaya zorlayan haysiyetli bir biçim. Aksinin hiçbir fayda teşkil etmeyeceği su götürmez bir gerçek.

Abdurrahman Arslan'ın tasavvufa bakışı, "günümüzdeki en mühim ihtiyaç" vurgusuyla değerlendirildiğinde daha da önemli bir yere oturuyor. Hoca, İslâm'ın kurumsallaşmaya başladığı dönemde ortaya çıkan tasavvuf yollarının şimdilerde 'geçmişe özlem' olarak yorumlanmaması gerektiğini belirtiyor. Hz. Peygamber dönemindeki iman-amel tutarlılığıyla günümüz mümini arasında derin bir boşluk olması, zühtün ve takvanın önemini yeniden ortaya çıkarıyor. İnsanın iç dünyasının düzenlenmesi gereksinimi yanında tasavvufun entelektüel dünyası da elbette insanları çekiyor. Hatta batıdaki tasavvufa merakı bu yönde de değerlendirebilmek lâzım. Diğer yandan hoca, Gazzâlî'nin entelektüel otobiyografisinin girişinde, hakikati arayan gruplarla olan temasını da hatırlatıyor: "Dalaletten kurtarıcı bir yol olarak tasavvufu önerir Gazzâlî. Onun tasavvufu, tasavvufun yöntemini, kurtarıcılığını ve sufileri açık biçimde ele almış olması kaydedilmesi gereken bir hususiyettir. Çünkü Gazzâlî'ye göre tasavvuf gerek kelamcılar, gerekse felasife tarafından müstakil bir disiplin olarak görülmemiştir. Sözgelimi, Farabi'de yoktur bu manada tasavvuf atfı. Fakat Gazzâlî tasavvufa atıf yapmakla kalmayıp, onu kurtarıcı bir disiplin olarak zikretmiştir." [sf. 77-78]

Tasavvufu Müslümanların entelektüel muhayyilesinde bir zirve olarak gören Arslan sözlerini şöyle sürdürüyor: "Ama aynı zamanda Allah'ın ahlâkı ile ahlâklı olmaktır. Bunun için de her daim Peygamber Efendimize dönmektir. Onda tecessüm eden ahlâkı, örnekliği yani sünneti hareket noktası kılmaktır... Şayet fıkıh insanın davranışlarının dışsal düzenlemesinin bir imkânıysa -ki öyledir- tasavvuf da o davranışların kalple olan ilişkilerinin bir bakıma düzenlenmesidir. İçsel bir düzenlemedir. Bunlar birbirlerini tamamlayan şeylerdir." [sf. 94-96]

Tasavvufun cemaat olmaklığımız noktasındaki önemine de değinen Arslan'ın kitaplarını okuyanlar bilirler ki hoca, Müslümanlığın en büyük gücünü, her manadaki en büyük gücünü bu cemaat olmaklıkta bulur. Öte yandan bu durumun siyasi ya da sosyal kavramlara indirgenmesini ve örnek olarak kullanılmasını da şiddetle reddeder. Mesela komün yaşamla cemaat yaşamı ya da cemaatle namaz kılmakla sosyalizmdeki sınıfsallaşma gibi.

"Akla dayanan bir toplumun yine akıl tarafından çıkartılan yeni akıl hastalıklarıyla karşı karşıyayız" diyor Abdurrahman Arslan. Tasavvuf burada akıl ve gönül ayrımı yapmadan, Müslüman'ı düşünce dünyasındaki merkez nokta olarak kalbi görmesiyle bizi asla, asıl olana, aslımıza davet ettiğini vurguluyor. Kalbin Akletmesi, bu anlamda da çok önemli bir kitap.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Hiçbir ötekileştirme tek taraflı değildir

"Gerçek aydınlanmalı artık
Muhammed’in başardığı gibi;
Yalnız bir tek Allah diyerek
O, dünyayı fethetti.”
- Goethe

Dünya, bugün artık Avrupa’dan oluşmuyor. Ve Avrupa tarihi de artık dünya tarihi değil. Avrupa, merkezine aldığı Roma ile onun çevresinde tarihi şekillendirmeyi amaç edinmiştir. Yazılan batı tarihi eserlerinde ne bir ortaçağ Avrupa’sı ne de ortaçağla birlikte meydana gelen olaylar dikkate değer bul(un)muyor.

İslam kültürü yıllarca Batı veya Avrupa ile komşu olmuştur. Bağdat ve Kurtuba’daki tıp öğrencileri için yazılan ders kitapları Batı’nın önemli eğitim malzemeleri olmuştur. Ali İbn Abbas, Ebu’l Kasım, İbn Zuhr vb önde gelen alimleri kim biliyor? Kim bunlardan söz ediyor? Sadece İslam medeniyeti üzerinden değil. Mısır, Babil ve diğer medeniyetleri de görmezden gelinmiştir.

Doç. Dr. İbrahim Kalın’ın kaleme aldığı, İnsan Yayınları'ndan neşredilen Ben, Öteki ve Ötesi adlı yapıtta iki amaç üzerine yazılmış. Birincisi, İslam ve Batı tarihlerini ayrı ayrı ele almadan, İslam ve Batı toplumlarının birbirleriyle temas ettikleri yer ve zamanlara yoğunlaşmak, bu etkileşimden ortaya çıkan sonuçları anlamlı bir çerçeveye oturtmak. İkinci amaç ise bu tarihi tecrübede ortaya çıkan “ben” ve “öteki” arasında ilişkileri, kırılmaları ve gerilim alanlarını anlamaya çalışmak. Her ben iddiası bir ötekinin varlığı tazammun ederken, her öteki vurgusu da bir ben tasavvuru inşasını zorunlu kılar.

Bu iki amaç, Batı’nın görmezden geldiğini göstermek, İslam ve Batı tarihlerinin dün ve bugün için ifade ettiği anlamları kavramaya çalışmaktır. “İslam dünyası da Batı’yı bir öteki olarak algılıyor” (sf.13) diyen Kalın, ötekileştirmenin tek taraflı olmadığını, her kategorik ayrım gibi Doğu-Batı karşıtlığı da sadece tarih ufkumuzu daralttığını ifade ederek öz eleştiri de yapmaktadır.

George Washington Üniversitesi’nde beşeri bilimler ve mukayeseli felsefe alanında doktorasını tamamlayan Kalın, kitapta tek başına İslam yahut Bati tarihini anlatmamaktadır. Hz. Muhammed’in peygamberliğini işaret eden ilk kişinin bir Hristiyan din adamı olması, (sf.61) adil ve müşfik bir Hristiyan kralının önce Müslüman muhacirlere kucak açması ardından İslam’a girmesi (sf.62) veya 11. yüzyıldan itibaren İslam düşüncesi ve kültürü, Avrupa üzerinde etkili olmaya başlaması (sf.69) gibi örneklerle iki ayrı dünyanın tarihini, birbirleriyle kesiştiği noktaları anlatmaya ve açıklamaya çalışmaktadır.

Kitabın içeresindeki ilginç bilgilerden birine misal, İslam ve Bizans bölümünde Hz. Muhammed zamanında Kabe’nin tamirinde Bizanslı ustaların çalışması. Hristiyanlıktan Müslümanlığa geçen Temim b. Evse d-Dari'nin Mescid-i Nebevi’nin kandillerle aydınlatılmasını önermesi karşılığında Hz. Muhammed'in “Sen bizi aydınlattın, Allah da sen nurlandırsın” dediği rivayet edilir.

12. yüzyıl başlarından itibaren gücünü kaybetmeye başlayan İslam dünyası, hurafeler ve dogmalar yüzünden duraksamaya başlamıştır. Ardından gelen Haçlı seferleri ve Moğol istilası, İslâm dünyasının gücünü iyice zayıflatmıştır. Kitap, İslam ve Batı’nın kelime terminolojisi ile başlayıp, günümüz Filistin ve İsrail sorununa kadar birçok geniş konuyu ele almaktadır. Toplam on bölümden oluşmaktadır ve 560 sayfadır.

Baturhan Ergin
twitter.com/erginbaturhan

Affetme ve bağışlama hakkında düşünmek

"Merhametin yok diyelim nefsine
Merhamet etmez misin evladına?"
- Mehmet Âkif

"Her affın içinde bir intikam gelip gider."
- Sezai Karakoç

"Ey biçare miskin Yunus günahun çok neyleyesin
Sığındum ol Allah'uma didi hem afv kılam diyü."
- Yunus Emre

Her geçen gün tekdüze bir hayatın yaygınlaşması, yaşamın alışkanlıkların alçısında donup gitmesi, insanı günden güne hayatın özüne ilişkin bazı kıymetleri fark edemez hale getiriyor. Alışkanlıkların yönlendirdiği, duyarlılığı zayıflayan bir hayatta düşünce de yüzeysel bakış açılarının ötesine uzanamıyor. Ancak, an gelir, sıradanlığın dışında bir karşılaşma aynılıkların yörüngesinde dönüp duran düşüncenin loş ve uyuşuk atmosferini dağıtıp insanı gündelik hayatta üzerinde hiç düşünmeye lüzum görmediği şeyi düşünmeye sevk ettiği olur. Karşılaşılan bu şey, bir vaka, bir insan olmanın yanı sıra bir metin de olabilir. Nihayette okumak da 'karşılaşmak'tır çünkü.

Geçtiğimiz günlerde rastladığım Jacques Derrida'nın aynı başlık altında verdiği bir konferansın metni olan Bağışlamak kitabı, gerek affetme etrafında dile getirdiği meseleler gerekse çağrıştırdıkları yoluyla insana affetme ve bağışlama hakkında enine boyuna düşünmek için bir pencere açar.

Anlaşılan o ki Derrida'yı bağışlamak üzerine kafa yorduran şeyin metinde de sürekli kendisine atıf yapılan Viladimir Jankélévitch'in Lé Pardon ve L'Imprescriptible adlı eserleridir.

Derrida bağışlamanın ne olduğuna dair değerlendirmelerinin ilk aşamasında kelimenin sözlük anlamından hareket eder. Kelimeyi özellikle anlamca yakın olduğu kavramlarla irtibatlandırarak bağışlamanın mahiyetini aydınlatmaya çalışır. Bunun yanı sıra bağışlamanın hayatta karşımıza çıkabilecek bütün veçhelerinin birbirinden bağımsız olamayacağına işaret ederek affetmenin hakikatine dair kuşatıcı bir bakış açısı inşa eder.

"Kuşkusuz 'pardon' sözcüğünün bir yandan (örneğin asansörden çıkarken birinin yanından geçmek zorunda olduğumda 'affedersiniz' dediğimde olduğu gibi) yaygın ve gündelik ve hafif denen tüm kullanımları ile diğer yandan ciddi, düşünceli, keskin kullanımları arasında bağ vardır."

Derrida bir başka açıdan, bağışlamak sözcüğüyle birçok dilde ortak anlam ve aynı kullanımda karşımıza çıkan "verme, armağan, bağış" kelimeleri arsındaki bağa dikkati çeker. Bağış (verme) ile bağışlama (affetme) davranışlarının müştereki olarak ilkece koşulsuz oluşlarını vurgular. Aslında Derrida bu kavramları yan yana getirdiğinde "bağış, armağan, verme" anlamındaki bağışlamak ile affetmek anlamına gelen bağışlamanın belirleyici farkını ortaya koymuş olur. "Bir biçimde geçmeyen bir geçmişe bağlı olan bağışlama (affetme) 'bahşedilen bir verme' deneyimine indirgenemez." Böylelikle affetmenin, olan biteni unutmak anlamına gelmeyeceğinin bir mesele olarak insanın karşısında yer aldığını dile getirir.

Derrida'nın bağışlamak hakkındaki düşünceleri V. Jankélévitch'in bahsi geçen eserlerinde savunduğu tezlere karşı geliştirdiği karşılıklardan beslendiği söylenebilir. Jankélévitch'in özellikle Almanya'nın Yahudi soykırımı olayları bağlamında yoğurarak anlam atfettiği ''bağışlama''yı, olumsuzlayan, reddeden bir tutumu benimsediği görülür. Bir günahın, suçun bağışlanmasını ceza mantığına bir meydan okuma olduğunu savunur. Ona göre bağışlamak kötülük kadar güçlüdür. "Bağışlama" der Jankélévitch "ölüm kamplarında ölmüştür."

Bu noktadan hareketle Derrida politika ve hukukun sahasına giren bugün failleri yok olmuş tarihteki kitlesel suçlar karşısında kurbanların varislerinin karşı karşıya olduğu bağışlamak, genel af, egemenlerin bağışlama hakkı gibi konulara değinir. Bu konular, toplumsal planda, bağışlama-bağışlanamaz olan, hukukun uygulanması ve adaletin tecelli ettirilmesi meselelerini gündeme getirir. Her şeyin affedilebileceği, bağışlanamaz hiçbir şeyin olmayacağı fikri elbette olanaksızdır. Merhamet edenlerin en merhametlisi olarak kendinden haber veren Allah, nihai ceza yeri olarak cehennemin varlığından söz açarak bir nevi bağışlanamaz olan şeylerin de mevcudiyetini gözler önüne kor. Denilebilir ki telafi edilemeyecek olanın affedilmesi adaletten daha çok zulmün açığa çıkmasına zemin hazırlar. Burada kamuoyunu ve toplumu ilgilendiren konularda affetmenin, merhamet etmenin bir haddi olarak adaletten sapmama işaretlenebilir.

Jacques Derrida, güçlü geleneksel bir kanaat olarak affın, ancak suçlu af dilerken mahcup olursa, itirafta bulunursa, pişmanlık duyarsa, kendi kendini suçlarsa, netice itibarıyla suçunun cezasını çeker, günahını öderse dolayısıyla af dilediği kişiyle özdeşleşirse bahşedilebileceği fikrinin aksine bağışlamanın olanaksız olanı yapmaya ve bağışlanamaz olanı bağışlamaya çağrıldığı zaman anlam kazanacağını savunur. Bağışlamanın hala bir anlama sahip olacaksa bunun kefaret, cezasını çekme hatta kurban temelinde belirlenmesi zorunluluğunu savunan Jankélévitch'e itiraz eder. İnsanlar arasında bir hata ve onu bağışlamak vuku bulduğunda ilk anda akla gelen bağışlamaya eşlik eden duygunun merhamet olduğudur. Fakat bedeli ödetilmiş, cezası çektirilmiş bir affetme, içinde merhametten daha çok öç barındırır.

Yakın geçmişte örneği var mıdır bilinmez ama Derrida'nın savunduğu bağışlamaya örnek bir tutumu İslam tarihinde birkaç örneğini görürüz. Kur'an'da, kardeşlerinin kendisine bütün yaptıklarına karşılık nihayette Hz. Yusuf'un onlara "Bugün size yaptıklarınızdan ötürü bir kınama yoktur. Allah size mağfiret etsin. O merhamet edenlerin en merhametlisidir." diyerek affettiği nakledilir. Yine Hz. Muhammed (sav), Mekkeliler tarafından uğradığı tüm eziyet ve meşakkatlere karşı Mekke'nin Müslümanlarca fethedildiği sırada artık maddi ve askeri üstünlüğü elinde bulundurmasıyla kendilerine geçmişte yaşananlar için bir an misliyle karşılık verebileceğini zanneden Mekkelilere hitap ederken Hz. Yusuf'un kardeşlerine söylediği gibi "Bugün size kınama yoktur." diyerek onları affetmiştir.

Gözlerimizi hilkatin ilk günlerine çevirdiğimizde insanın yeryüzündeki varoluşunun dahi bağışlanmayla zulmetten ışığa çıktığı, rayına oturduğu ve selamete kavuştuğu müşahede edilir. Zira Âdem aleyhisselam içine düştüğü itaatsizliğin, Allah'ın emrine muhalif davranmanın sonucunda Rabbine yöneldiğinde yegane umduğu şey affedildiğine dair bir tecelliydi.

Ahmet Çarpar
twitter.com/musahibc

Futbolun modern yüzüne sol açıktan kalkan tek yumruk: Metin Kurt

"Sahada bir Metin vardı ki, aman Allahım! Topla birlikte gidiyor ve sol çizgiye diziyor rakiplerini, korner noktasına varmadan ortalıyor. "Alın atın" diye, kaç orta yaptı, sayısını maçı seyredenler bile unuttu."
- Halit Kıvanç, Gol Diye Diye, Hürriyet Yayınları, 1983

"Metin Kurt, okuma! Şimdi beni iyi dinle Metin Kurt! Sen, futbolun dışında başka şeyler düşünürsen bu camianın içinde kalamazsın..."
- Gündüz Kılıç

Hayatımda babamdan hiçbir zaman yemediğim tokadı bir başkasından yediğimde 15-16 yaşlarındaydım. "Playback yapmayın laaaann, bağırın laaaannn!" diyordu karşımdaki ses. Aynı tokat, yanımdaki arkadaşımın yanağına da inmişti. Bu çok haklı bir tokattı. 60 dakikadır bağırıyorduk ve ses tellerimizin biraz olsun dinlenebilmesi için küçük bir kaçamağa, playback'e ihtiyacımız vardı. Lakin burası tribündü, televizyon koltuğu değil. Bağırmayacak olanın burada yeri yoktu. Tribün “sürüden ayrı” gidenler için hayattı ve bu hayatın kendine has, “bekçi köpekleriyle kapışmayı gerektiren” kuralları vardı. Tokat yemenin dışında başka uyarı yöntemleri de mevcuttu elbette. Davul tokmağıyla yüzleşmek, küfür yemek, gelecek haftaki deplasmana gidememek gibi. Dedim ya, tribündü burası. Seyirciyle taraftar arasındaki farkın buluştuğu ve tutkunun eyleme dönüştüğü bir yerdi. Ve taraftar daima, sahada kendine benzer futbolcuları, gladyatör yürekli oyuncuları görmek isterdi. Metin Kurt gibi.

Vecdi Çıracıoğlu olağanüstü bir arşiv çalışmasıyla Metin Kurt'un hayatını baştan sona romanlaştırmış. Ancak bu kitap asla bir roman değil. İletişim Yayınları'nın Futbol Kitapları arasında yer alsa da yakın Türkiye tarihinin en ilginç konularını barındırmasıyla geniş çaplı bir belgesel niteliğinde. 1. baskısını Temmuz 2017'de yaptı, 335 sayfa. Kitabın 2009 Abdullah Baştürk İşçi Edebiyat Ödülü aldığını da hatırlatmak gerek.

"Statükoya karşı gelmek, arkasındaki müthiş güçler göz önüne alındığında, daima cesaret gerektirir. Cesaret, bir zamanlar yaygaracı radikalizmleriyle tanınan entelektüellerin; uzman, bilim adamı ya da medya sektörünün ünlüleri şeklindeki yeni rollerine ve 'mevkilerine' giden yolda kaybettikleri bir niteliktir." diyor¹ Zygmunt Bauman. Metin Kurt, endüstriyelleşen futbola karşıydı, bu futbolu satan ve pazarlayan statükoya karşıydı, üstelik başına geleceklerin de farkındaydı. Bir yandan yaptığı 'sol' okumalar, diğer yandan büyük bir ailenin geçimini sağlayıp onurlu bir biçimde yaşama sevdası onun bu 'karşı gelme' durumunun ilham kaynağıydı. Genç ve gelecek vaadeden bir futbolcuyken de öyleydi, tecrübeli bir futbolcuyken de. PTT takımında da öyleydi, çok sevdiği Galatasaray'da da. O, mevkisini seçerken bile tercihini halktan yana kullanmıştı. Sahada halka en yakın olan yeri, sol açığı seçmişti. Gürültünün en çok koptuğu yeri. Kendi de gürültü çıkarmayı hep sevdi. Tam burada Malcolm X'i yâd etmeli: "Hayatımın erken dönemlerinde öğrendim ki eğer bir şeyi istiyorsan, biraz gürültü yapsan iyi olur."

Gittikçe endüstriyelleşen futbolda artık ne tribünde ne de sahada gürültü var. Bu da taraftarı buhrana sürükledi, küstürdü ve evine kapattı. Tribünler hem neşesiz hem de öfkesiz kaldı. Sahada 'taraftarın elemanı' gibi tutkuyla saldıran 'gladyatörler' gitti. Onların yerine imza parası, galibiyet primi, şan ve şöhret için 'oynayan' köleler geldi. Eh bir gerçek var ki,  taraftarın yerini de neşesiz ve öfkesiz seyirciler aldı. Top ağlarla buluşunca "gol", direkten dönünce "offf", kaleci kurtarınca "ahhh" diyen tuhaf tuhaf bireyler üredi statlarda. Onlar, gösteriye dönüşmüş futbolun arenadaki seyircileri. Sahadaki 'modern zamanların modern gladyatörleri'ni izliyorlar. Zaten stat isimlerine “arena”nın nakşedilmesi de boşa değil: “Roma’nın büyük amfi tiyatroları ve vilayetleri rutin olarak hem birbirleriyle hem de vahşi ve tehlikeli hayvanlarla kanlı savaşlar yapan erkekleri izleyenlerle dolup taşardı. Arenalarda kılıç, ok, mızrak, diş ve pençe biçiminde, bugün güçbela tasavvur edebildiğimiz bir yoğunluktaki korkunç bir vahşet kol geziyordu… Arena, aynı zamanda erkeklerin ve kadınların savunmasız bir biçimde hayvanlara atıldıkları halka açık bir infaz alanıydı. Mahkumların çektikleri dayanılmaz acılar izleyicilerin coşkusunu ve alkışlarını beraberinde getiriyordu; bu gibi sahnelerden korkmak, hatta küçük bir üzüntü duymak bile, acınası ve Romalılara yakışmayan bir zayıflık olarak görülüyordu.” [Kitapta sık sık dipnot olarak vurgu yapılan, Alan Baker'e ait Gladyatör: Roma’nın Savaşçı Kölelerinin Gizli Tarihi adlı kitaptan, Phoenix Yayınevi.]

Matematiğe karşı müthiş ilgisi ve başarısı sebebiyle, öğretmeni için geleceğin atom mühendisi olarak gösterilmiş Metin Kurt. Notlarının düştüğünü fark eden öğretmeni, onun futbola olan ilgisini "aile geçindirme sıkıntısı" olarak görmüş ve bir miktar parayı her ay hediye olarak vermeyi teklif etmiş. Kurt yine de futbolu tercih etmiş. Bunun karşılığında öğretmeninden "Yazıklar olsun sana, bu ülkede zaten bilimadamı yetişmemesi, geri kalmamız sizin gibi adamlar yüzünden. Siz kolay para kazanmanın yollarını arıyorsunuz" fırçasını yemiş. İngiliz futbolunda bir sol açık tipi vardır. Topu alıp çizgiye kadar giden ve muz orta değil de sert-düz orta yaparak forvetteki arkadaşını gol kralı yapan ya da rakip defansa kendi kalesine gol atma rekoru kırdıran bir tip. İşte Kurt öyle bir sol açık. Zamanın olmazsa olmaz 'heyecan hapını' ilk defa Altay formasıyla Beşiktaş'a karşı oynarken yutuyor ve sol açıkta destan yazıyor. Beşiktaş üç kez bek değiştiriyor onu durdurabilmek için. Vaziyeti tribünden izleyen PTT antrenörü derhal Metin'i takımına kazandırıyor.

Bir malzemeci düşünün ki elinde Victor Hugo, Sefiller. Üç cildi de atıyor Metin'in önüne, "oku bunları boş adam olma" diyor. Metin başından, ortasından ve sonundan okuyor ancak malzemecinin sorularına güzel cevaplar veremeyince foyası ortaya çıkıyor. Fakat sonra yeni kelimelerle, kavramlarla tanışıyor. Aydınlanma, Rousseau, sosyalizm... Önceleri malzemeciyle 'kapışmak' için başlıyor okumalarına. Bir kitapçıya gidiyor ve John F. Kennedy'nin Cesaret ve Fazilet Mücadelesi adlı kitabını alıyor. Sonraları çok çok kullanacağı şu sözün altını çiziyor: "Haklı olduğun davada mücadele et, mutlaka kazanırsın."

Metin Kurt'un hayatındaki en büyük mücadele, aslında şahsî gibi gözükse de sonradan birçok futbolcunun geleceğini kurtaran bir mücadele. Tıpkı Bosman gibi. Galatasaray’da 3 yıl üst üste şampiyonluk yaşıyor ve 24 golle, toplamda en fazla gol atan oyuncu. Sözleşmesi bitiyor. Yönetim "sana 110 bin lira para veriyoruz ve sözleşmeni uzatıyoruz" diyor. Metin derhâl ayaklanıyor, "Bana sormuyor musunuz?" cevabını veriyor. Yönetim bunun üzerine "Niye soralım sana? Yönetmeliğe göre senin mukaveleni 28 bin lirayla iki sene uzatmaya hakkımız var" restini çekiyor. Kurt'a rest işler mi? O zamanın spor basının ayağa kaldıran ve hatta cumhurbaşkanlığı makamını bile meşgul eden şu karşılığı veriyor: "Ya bana 200 bin lira verirsiniz ya da 28 bin liraya mukavelemi uzatırsınız. Ama bunun mücadelesini de veririm."

Sakal bırakıyor. Türk futbolunda ilk kez sakallı bir futbolcu. Sebebi, tepkisini iyice belli edebilmek. 1995 yılında Bosman, aynı durumu yaşayarak Lahey Adalet Divanı’na gidiyor ve kazanıyor. Bu kazanıma göre artık futbolcunun sözleşmesi bittiğinde uzatmak ya da bonservisini alıp istediği yere gitmek kendi elinde oluyor. Oysa 95'ten çok önce Metin Kurt bunun mücadelesini vermişti. Şayet dikkate alınsaydı onun davası, Bosman Kanunu değil Türk Kanunu olabilirdi dünya futbol tarihinde. Nitekim o da Bosman gibi yalnız bırakıldı. Hep isyankâr, çeteci ve elbette solcu/tehlikeli olarak görüldü. O ne yaptı? İtalya milli maçından önce "Bu futbolcularla en az 10 yeriz" diyen ülke basınına (ne ülke basını ama!) futbolcu arkadaşlarıyla birlikte bir bildiri hazırlayarak cevap veriyor: Spor basınını kınıyoruz! Bu çıkış Metin Kurt'u iyice 'sabıkalı futbolcular' arasına sokuyor ve üzerine oynamalar başlıyor: İtalya'ya giden uçak kalkmak üzereyken iki adam geliyor ve Metin Kurt sen misin?" diye soruyor. Kurt, uçaktan indiriliyor, Coşkun Özarı arkasında. Koca takım bekliyor. Bir süre sonra "binebilirsin" diyor görevliler. Kurt, "Niye beni gezdirdiniz bu kadar?" diye sorunca beklenen cevap geliyor: "Anarşist bir futbolcu yurtdışına kaçıyor diye bir ihbar geldi de ondan."

Galatasaray'daki gergin süreci nihayetinde bu vakalarla birlikte Kayseri'ye sürgün edilmesine sebep oluyor. İki yıl orada topunu oynuyor ve 1978'de futbolu bırakıyor. Geride koca bir kariyer, bol gol ve asist, rakibi hayran bırakan futbol tekniği, her antrenörün takımında görmek istediği bir sol açık. Ama yalnız, hep yalnız. Politika gazetesinin spor müdür oluyor, Amatör Sporcular Derneği'ni ve sonra da Devrimci Spor Emekçileri Sendikası’nı (Spor Emek-Sen) kuruyor, Sportmence dergisini çıkarıyor. Daima aynı şeyi söylüyor: Spor bir oyun değildir, iştir. Sporcu da oyuncu değildir, işçidir. Dolayısıyla hakları vardır... Metin Kurt'un sahadayken başına gelenler sonraları "Ben İşçi Partisi'ne oy veriyorum!" diyen Kemalettin Şentürk'ü de yakıyor, o da oradan oraya sürgün ediliyor.

Futbolculuk döneminden sonra takım yönetmekten çok siyasi meselelere adamıştı kendini Metin Kurt. Yalnız  futbolcular değil memleketin her yanındaki işçiler onu ilgilendiriyordu. Yalnız sporun değil eğitimin de ne kadar önemli olduğunu her yerde vurguluyordu. İstiklâl Caddesi'nde düzenlenen bir yürüyüşte de onu görebilirdiniz, elinde megafonla bildiri okurken de. Ama hep yalnızken. Kimsin dendiğinde daima Türküm diyen ve Türk sporunun, sporcusunun tüm donanımıyla her zaman parmakla gösterilmesini hayal eden bir zihindi Metin Kurt. 2011 genel seçimlerinde Türkiye Komünist Partisi'nin İstanbul milletvekili adayıydı. Sahnede hiç olmadı, mutfaktaydı ve hedefleri çok büyüktü. Öyle ki yıllarca beraber çalıştığı antrenörler arasında fikirlerine en çok saygı duyduğu Brian Birch bir gün Türkiye'yi ziyarete geldiğinde derhâl bir gazete istemiş ve onun ilk sayfasına uzun uzun bakmıştı. "Beyefendi bizde spor sayfaları en arkadadır" diyen muhabire şöyle cevap vermişti: "Ona bakmıyorum, Metin Kurt hâlâ başbakan olmadı mı ona bakıyorum."

24 Ağustos 2012'de vefat etti. Haberi duyar duymaz yola çıkmıştım. Gökdelenlerin arasında sıkışıp kalmış Ataşehir Mimar Sinan Camii'ne varana kadar Evet, İsyan'dan dizeleri okudum durdum. Avluda kalabalık değildik.
Metin Kurt'un tabutunun üzerinde TKP bayrağı, Spor Emek-Sen flaması ve Tek Yumruk ismine sahip Galatasaray'ın sol görüşlü taraftarlarından oluşan grubun atkısı vardı. Hakkını savunduğu arkadaşlarını görmek güçtü, Metin Kurt tarafından hakkının savunulduğunu bilmeyen futbolcular belki adını da bilmiyordu onun. Haklarımızı helal edip ayrıldık. Bu kez biz de yalnız bıraktık.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

'Modern'in Ruhu: Dikizleme Günlüğü

Leydi Godiva'nın anısına...

Her yazının bir ruhu olmalı. Tüm kalbimle inanırım buna. İnanmasaydım eğer her yazıma bir damla ruh katmak için uğraşır mıydım? Bu yazının ruhu ne olacaktı peki? Sorgulayıp duruyordum. Okumuştum okumasına ama ya okuduklarımı paylaşmak? Ondan emin değildim işte. Aslına bakarsanız, -inandığım birçok şeyle çelişen- böylesi bir kitabı tanıtmanın anlamı neydi bilmiyorum! Gazetecileri 'röntgenci'ye benzeten bir yazarın kitabı üzerine neden yazacakmışım ki!

Dünya Büyük Bir Köyse...
İletişim Fakültesi’nde öğretilen ilk isimlerdendir o: Büyük iletişim kuramcısı, Marshall Mc Luhan… 21. yüzyıl iletişim kuramları arasında elbette ki en çok konuşulan McLuhan Teorisi, yani Global Köy (The Global Village) kavramıdır. Yani özetle, “Dünya artık büyük bir köy olmuştur!” ve Kabile Çağı’ndan önce Edebiyat Çağı’na geçen insanoğlu, oradan Basım Çağı’na ve daha sonra da Elektronik Çağ’a geçiş yapmıştır. Bizim de içinde bulunduğumuz bu son çağın özelliği, matbaanın icadıyla yazılı hale gelen sözel kültürün yeniden söze dönüştürülmesidir.

...

Dört yıl boyunca adeta ezberlediğim 'global köy' kavramı da nereden aklıma geldi şimdi? Açıklayayım hemen: Dikizleme Günlüğü adlı kitabı okumaya başlar başlamaz! Aslında daha kuramsal bir kitap bekliyordum. (Söz konusu yayınevi, ‘Ayrıntı’ olunca!) Yazar Hal Niedzivecki, kuramsaldan ziyade gündeliğe yaklaşan, son derece anlaşılır, açık seçik ve net bir dille karşıladı beni. Rahat okunan, sürükleyici, kısacası keyifli bir kitaptı karşımdaki. Anlattıkları çarpıcıydı da üstelik: “Sanki çağlardır süregelen bir ritüel bu. Birbirimize dikkatle baktığımızda heyecanlanıyor, saatlerce konuşmuşçasına rahatlıyor ve ancak yasak sekste mümkün olabilen erotik bir haz alıyoruz. ‘Dikizleme Kültürü’ bunların hiçbiri değil elbette ya da sadece bunlar değil; fakat sonuçta bunların yarattığı etkiyi bırakıyor.”

Godivalar da Çoğaldı, Röntgenci Tomlar da...
“Geleneksel kültürde bize casusluğun, gözünü dikip bakmanın, insanları gözetlemenin ayıp olduğu öğretilmişti. Yüzyıllarca ibret almamış için Röntgenci Tom’un öyküsünü anlatmadılar mı?” diye başlayan satırlar, bizi o çarpıcı hikâyeye götürüyor: “Dediler ki Leydi Godiva kocasını kölelerden aldığı vergiyi düşürmeye ikna için ata çırılçıplak bindiği halde, şehir ahalisi başını kaldırıp da bakmayacak kadar ahlaklıydı. Bir dakika, Röntgenci Tom dışındaki herkes diye düzeltmem gerek. Zaten bu nedenle onu ölümle cezalandırdılar, katran sürdüler ya da gözünü oydular veya dışladılar. Her neyse, ana fikri anladınız: Zavallı Tom, dikizlemenin ne kadar kötü ve ahlaksız bir davranış olduğunu ortaya koyan en somut örnek. Öyle ki ismi gözetlemeye meraklı dostlarımız tarafından rumuz olarak bile kullanılıyor.”

Dikizleme Günlüğü'nü okurken, George Orwell'ı ve onun "Big Brother"ını anmamak olmaz şimdi: “Dikizleme Çağı’na girdiğimizden bu yana Büyük Birader’den de korkmuyoruz artık. Hatta tersine, Büyük Birader gözlerini üzerimize çevirsin, diye çıldırıyoruz. Dahası, bizzat Büyük Birader olmak istiyoruz. Onun sonsuz, her şeyi gören ve en önemlisi medyayı elinde tutan gözlerine sahip olabilmek için yapmayacağımız şey yok. İnsanların sızlanmalarını, devirdikleri çamları, talihsiz açıklamalarını en önce biz duymalıyız. Ayrıca izlemekle kalmamalı, izlenmeliyiz de! Ekrana çıkmak bizim de hakkımız değil mi? Ün, eğlence ve hediyeler… Sadece suçlular sahne ışıklarından hoşlanmaz.”

'Mahremiyetin Tükenişi'
Her şey, çok büyük bir hızla başka bir şeye evrilirken, internet ve sosyal medyanın gelişimiyle birlikte kültürlerarası farklar da azalmakta. Aynı zamanda bu çağda gizlilik neredeyse tamamen ortadan kalkmış durumda. Yaşanan bir nevi ‘mahremiyetin tükenişi’ yani… “Eğer insanlar birbirlerini gerçekten bilmek isteseydi, uzun yıllar evvel olduğu gibi birbirine güvenseydi; ‘Dikizleme Kültürü’ zaten yükselişe geçmeyecekti.” diyen yazara katılmamak mümkün mü? Mahremiyet kavramının tükenişine tanıklık ettiğimiz bir çağ bu, evet! “Dikizliyoruz; çünkü artık küçük köylerde yaşamıyor, çevremizdeki insanları tanımıyoruz. Bildiğimiz tek şey, Google’da, NetDetective’de o insan hakkında yazılanlar.”. Arama motoru Technorati’nin kurucusu ve CEO’su Dave Sifry'in çarpıcı cümlelerini de es geçmemeli: “Bence mahremiyet öldü. Sanki keskin bir kılıç diz hizasından hızla geçirildi ve yara almamış görünüyorsa bile vücudunun düşmesi an meselesi.”

Dikizlemenin hayatımızın bir parçası haline gelmesinin sebebi ne olabilir peki? Yazarın belirttiği gibi, 'koloniler halinde yaşarken benliğimizi saran uyum ve farkındalığa duyduğumuz özlem'den mi kaynaklanıyor bu? Yoksa insanlardan ne kadar uzaklaşırsak, kendimizi o kadar güvende mi hissediyoruz? Bu durum, ‘Dikizleme Kültürü’nün ironik sonuçlarından biri mi yoksa? Belki de, 'bir kere çizgiyi zaten geçmişseniz, kendinizi durdurmak için sebebiniz kalmıyor'dur. “Kalelerimizin yasaklı duvarlarının arkasında şimdi antidepresanlar yer alıyor ve takıntılarımızı paylaşmak için sanal günlükler tutuyoruz artık.”. Ama, neden!

'Giz'li Bir Dil Var mıdır Öbür Uçta?
Yazar, anlatısını daha çok realiti şovlar üzerine kursa da, son dönemin pek popüler sosyal medya araçlarıyla (facebook, twitter gibi..) ilgili de dikkat çekici yorumları var. “Kablonun diğer ucunda bir insanın olduğunu bilmek nasıl da olağanüstüdür!” diyor mesela. Sizce de öyle değil mi? Bu öyle bir olağanüstülük ki, mavi bir ekranın karşısındaki insanlar -belki de yüzünü bile görmediği birilerine- kendilerini hem 'olağan' gösterebilir hem 'üstü'...

Kitapta, gündelik yaşamdan bolca örneğe de rastlanıyor. İster kabul edelim ister etmeyelim, yazarın da belirttiği gibi sonuçta hepimiz ‘Dikizleme Kültürü’nün bir parçasıyız. Ne kadar dışında kalırsak yanımızdan akıp giden hayatın, o kadar büyütüyoruz içimizdeki çölü de. Sonucunda da 'bireysel' olma halinden 'ıssız' olma haline doğru yola çıkıyoruz. Bu hal ve durumlar karşısında yaptığımız şey farkındalığımızı arttırmaktan başka bir şey değil aslında. O yüzden, “Farkında mısınız?” diye sorarken yazar, pek de haksız sayılmaz: “Dikizleme Çağı'na çoktan girdik. Hem de hiç hissetmeden. Sanki hep o çağı yaşıyormuşçasına ve büyük bir hızla. Realiti şovlarla başladı her şey. Sonra YouTube, MySpace, Facebook, Twitter girdi hayatımıza. Yetmedi, casus yazılımlar, bloglar, sohbet odaları, amatör porno videoları ve MOBESE kameralar da dahil oldu.”

Yazar, Dikizleme Günlüğü'nde -zaman zaman birçoğumuzun kafasına takılan- şu o önemli soruyu sormadan edemiyor: “Acaba arada kamera varken dünyayı olduğu gibi görmemiz mümkün mü?”

Onunla beraber ben de aynı soruyu soruyorum kendim(iz)e. Sırf bunu sorgulamak için bile okumaya değer(di) Dikizleme Günlüğü...

Merve Koçak Kurt
twitter.com/mervekocakkurt
* Bu yazı Aralık 2010 yılında yazılmıştır.

Modernist şiirin büyük şairi nasıl yaşadı?

"Bay Eliot'ın şiirleri beni çağımızın diğer tüm şairlerinden daha çok etkilemiştir."
- Ezra Pound

"Ezra Pound ve Thomas Stearns Eliot 20. yüzyıl şiirinin inkar edilmez iki ismi. Fikriyat ve estetik yapı itibarıyla burun bükülemeyecek ürünler koydular ortaya."
- İsmet Özel (Şalom, 15 Mart 2006)

Yalnız şiirle değil sanatın tüm diğer dallarıyla da meşguliyeti olan herkese bir şeyler söyler Thomas Stearns Eliot. Bu yüzden ismi yaşamaya devam ediyor. Ülkemizde poetika üzerine bir şeyler üreten isimlerin muhakkak Eliot'ın şiirine de temas etmek zorunda kalması bundan. Bir televizyon programında İsmet Özel, milli endişeyi üzerine almamış, milli endişeyle doğmamış olan hiçbir şiirin bugün hayatiyetini koruyamayacağını söylemişti. Eliot'ın şiirindeki endişenin kökenini, yine kendisine ait bir cümleden keşfetmemiz mümkün: "Şair halktan alır ve halka verir."

Bu endişeyle birlikte sanatın ve felsefenin toplumu ayakta tutan iki büyük güç olduğuna inanan Eliot, "yaşamak için sanat" ve "yükselmek için felsefe" demiştir, gerçek şairi de şöyle tanımlamıştır: "Kendi zamanında büyük kitlelere ulaşmış değil, her nesilde küçük bir grubun bile olsa anladığı sanatçı."

Artık T.S.Eliot'a dair kuvvetli ve özgün bir biyografiyi okuma imkânına sahibiz. John Worthen tarafından hazırlanan "Bir Şairin Yaşamöyküsü: T. S. Eliot", İthaki Yayınları etiketiyle ve Zeynep Anlı çevirisiyle dilimize kazandırıldı.

Güzel bir sıralamayı takip ediyor kitap. Evvela Eliot'ın insanlık dünyasının nasıl oluştuğundan, yani aile bağlarından ve gençlik tutkularından bahsediyor. "Tavır ve şiir" bundan sonra geliyor. Evliliğe dair yaşadığı sıkıntılar, edebi yaşamı, kült eseri Çorak Ülke ve ondan sonra gelen Sweeney şiirinin tüm ayrıntıları, Eliot'ın "dönüştüm" dediği yeni hayatı, evliliğinin sonu, Azap ve Dört Kuartet şiirlerinin öyküsü, şair-şiir dünyasındaki şöhret basamaklarında iyice yükselmesi, tiyatro merakı, düz yazılarında sıklıkla görülen çocuk ve özgürlük aşkı, halk tarafından sevilen halkçı bir şair olarak vefatı...

Bir baba olarak üzerinde en çok düşündüğüm ve keşke daha uzun olsaydı dediğim bölüm, "Benim Kızım" oldu. Marina şiirini bilenler belki vardır. Seneca’nın “Hercules Furens" eserindeki bir soruyla, "Quis hic locus, quae regio, quae mundi plaga?" ile başlar: Hangi yer burası, hangi bölge, dünyanın hangi yöresi? Marina, Latincede denizin kızı anlamına gelir ve Eliot'ın Shakespeare’e ait “Pericles” adlı oyunundaki Pericles’in kızı Marina’dan esinlenerek şiire bu ismi verdiğini çeşitli düzyazılarındaki işaretlerden ve araştırmalardan öğrenebiliyoruz. İsmail Haydar Aksoy'un çevirdiği Marina şiirinden, Eliot'un bu şiiri düşlerken girdiği ruh hâline dair bir kıta: "Yaşamak hayattı ötemdeki bir zaman dünyasında; bırakın vazgeçeyim / hayatımdan bu hayat için, söylenmemiş sözler için konuşmamdan / uyanık, ayrık dudaklardan, umuttan, yeni gemilerden."

Yaşadığı dönemin edebiyatının dinden ayrı olarak konumlandırılması Eliot'ı her zaman rahatsız etmiş. Yakınlarının anılarından, 'abartılması olağan bir sabır sahibi' olduğunu öğreniyoruz. Bu sabır için çocuk yaşlarından itibaren önce ailesinden edindiği din-yaşam ve daha sonra kilisede genişlettiği din-düşünce çalışmalarına borçlu gibi görünüyor. Nitekim 17 yıl boyunca ruh sağlığı oldukça bozuk olan bir kadınla dahi evliliğini sürdürebilmiş, ciddi edebi eserler üretebilmiştir.

"Mutsuzluk ve suçlulukla yaşamanın olumsuz etkileri vardır. Vivien'den ayrılmadan önce Eliot'ın orta yaşlarının başları hastalık, depresyon ve çoğu kişinin erken yaşlanma diyebileceği durumlarla nitelendirilebilirdi. Tüm insan ilişkilerinde' bulduğu 'boşluğa' dair eski ve rahatsız edici duygusu değişmemişti, hatta Hıristiyanlığa geçişinden dolayı pek çok açıdan daha da derinleşmiş olabilirdi. 1930'da yalnızca kırk bir yaşındayken tamamen kişisel görünen bir mısrada "Yaşlı kartal kanatlarını neden açsın ki?" yazmıştır." [sf. 191]

Bertrand Russell, Henri Bergson ve George Santayana gibi isimlerden aldığı felsefe ve tarih dersleriyle çıkınını ne kadar doldurduysa, Virginia Woolf'ün deyimiyle "dünyada tamamen yalnız olmanın dehşetini" daima taşımıştır. Doğa, insan ve yaşam üzerindeki değişimi şiirlerine yansıtmış, Ezra Pound'un belirttiği gibi çağın en etkileyici şairi olmuştur.

"Kendimi gülümseyen ve aniden dönüp
Yüz ifadesine aynada bakan biri gibi hissediyorum.
Kendime hâkim oluşum eriyip akar; gerçekten de karanlıktayız."

Değişen her şeye parmağını uzatan ve bunu şiirinde işleten bir şair Eliot. Şüphesiz bu 'yük', ruhunu zaman zaman yorgun düşürmüş, onu şiirden uzaklaştırmıştır. Ancak ne o şiiri, ne de şiir onu asla bırakmamıştır. 1919'dan 1921'e kadar elini şiire sürmemesi, "bir daha okunmaya değer hiçbir şey yazamayacak olabilirim" demesine sebep olmuştur. 1921'in ilkbaharında ise bu 'istikrarsız bütün' şöhretini dünyaya ulaştıran bir şiirle ortaya çıkar: Çorak Ülke.

"Herkes kendi zindanında
Anahtarı düşünür."

Eliot için alışkanlık,  bezginlikle birbirini tamamlar. Yorgunluk ve bıktırıcılık peşinden gelir. Diğer yandan ise ölümün farkındalığı ve başarısızlığın bilinci kişiyi ayakta tutar. Burada yaşlanmak eğer içinde bilgelik varsa değerlidir. Nitekim son oyununu ve son şiirini Yaşlı Devlet Adamı olarak adlandırmıştır. Bu şiirinde net bir Eliot fotoğrafı vardır ki Virginia Woolf şöyle der: "Tom'un harika sarı, bronz maskesi, demir çerçevenin üzerine tamamen kaplanmıştır. Utangaç, sinirleri çekilmiş, düşmüş suratı, ağır bir şekilde özel dalma ve düşünce darağacına asılmış gibidir. Çok ciddi bir surat."

İlk evliliğinden uzun bir zaman sonra kendisine 'yeni bir evlilik izni' verdiğinde özeleştirisini de yapmış olur. Bu boşanmadan sonra büyük bir gayretle kendine baskı yapmış, yeniden 'yaşam dikkati'ni toplamış, katı bir geri çekilme ve pişmanlıkla tövbe etmiş, ruhunu arındırmıştır. Ve nihayet beklenen o dizeler gelir: "Aşkta bir ömrün ölümü / şevk ve bencil olmamak ve kendini adamak."

4 Ocak 1965'te 'çok saygın bir halk şairi' olarak ölür Eliot. Özellikle yaşamının son yirmi yılı içinde eserleriyle dünyaya şairliğinin çivisini çakmıştır. Ölümünden sonra daha mı meşhur olmuştur? Cevabı John Worthen şöyle veriyor: "Andew Lloyd-Webber'ın 1981 tarihli Cats müzikali, Eliot'ın 1939 tarihli Old Possum's Book of Practical Cats (Yaşlı Sıçanın Pratik Kediler Kitabı) adlı kitabından metnini almıştır ve T. S. Eliot'ın, ölümünden sonra çok az İngiliz şairin olabildiğinden daha da ünlü biri olmasına katkıda bulunmuştur. (2008'e kadar 50 milyondan fazla insan tarafından bu müzikal keyifle izlenmiştir.)" [sf. 216-217]

T. S. Eliot, Dört Kuartet'inden dördüncüsü olan Little Gidding isimli şiirinde "Her deyim ve her cümle bir bitiştir ve bir başlangıçtır / her şiir bir mezar yazıtı" der. Worthen'e göre onun edebî mücadelesinde şiir bir deneyim değildi. Artık ölmüş ve gömülmüş olan bir şeyin anıtıydı. "Bu biyografide, onu uzun süre berbat derecede mutsuz ve hassas bir birey yapan ancak aynı zamanda onun çok harika bir şair olmasına da yardımcı olan ahlâkî, sözlü, duygusal ve cinsel 'gerçekliklere' rahatsız edici ve aman zaman korkutucu açıklığını onun itiraz etmeyeceğini umduğum yollarla açığa çıkarma girişiminde bulundum" der yazar. Ne güzel bir armağan bu kitap; şiire, şaire ve dizelerin gücünü insanlığın gücüyle eş görenlere.

"Bir Şairin Yaşamöyküsü, T. S. Eliot" kitabı eşliğinde düşüncelerimi aktarmaya başlarken, İsmet Özel'in Rita Ender ile yaptığı söyleşiden bir cevabı aynen almıştım. Yazımı bitirirken Özel'in 'bu çağda dahi' meleklerle yaşadığımızın farkına varmamız gerektiğine işaret edişleri düştü zihnime. Sonra da Eliot'ın şu şiiri:

"Hep senin yanıbaşında yürüyüp duran o üçüncü de kim?
Saydığımda, bir sen varsın bir de ben birlikte
Ama ağaran yola doğru ne zaman baksam
Bir başkası var yanıbaşında hep yürüyen
Kahverengi bir abaya sarınmış süzülüyor, başı örtük
Erkek mi, kadın mı bilmiyorum
Ama kim o senin öte yanında?"

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Yazılan şeyin gerçekliğini hissetmek

Dünya Edebiyatı’nda olduğu gibi Türk Edebiyatı’nda da hakkının yendiğini düşündüğüm bazı yazarlar vardır. Fikrime göre bunların başında Kemal Tahir gelir. Bazıları için Kemal Tahir, hakkı yenen bir romancı değil, henüz keşfedilmemiş bir romancıdır. Bu fikre saygı duymakla birlikte, Kemal Tahir’in aslında iyi bilindiğini fakat görmezden gelindiğini düşünüyorum. Kemal Tahir’in yanına bile yaklaşamayacak seviyede romanları olmasına rağmen ondan daha fazla itibar gören yazarların varlığı, Tahir’e yapılan bir ayıptan ziyade Türk Edebiyatı’na karşı yapılmış bir yanlıştır. Kendi döneminin entelektüelleri tarafından dışlanan ve bu dışlanma süreci bugünlere kadar gelen yazarın niçin dışlandığını politik nedenler dışında aramak, sonuçsuz kalmaya gebe bir durum. Solcu olmayı devlet ve millet karşıtlığıyla eş değer gören, Osmanlı’yı düşman belleyen (eleştirmek veya övmek ayrı) kişilerin Kemal Tahir’i de yok saymasını garipsemememiz gerekir aslında.

Kemal Tahir Osmanlı’yı ve Osmanlı nezdinde ‘devlet’ mefhumunu ‘kerim’ olarak addeden bir yazar. Fakat nerede yazdığı belli olmayan kurallarla solculuk oynayanlar, Tahir’in bu tutumuna karşı onu eleştirmekten geri durmamışlardır. Bu tür düşüncelerinden ötürü adını bildiğimiz ünlü yazar ve şairlerden de tepki almıştır. Marksist düşünceye sahip olmasına rağmen, komünizmin dışarıdan alınan tezlerle değil, yerel işleyişlerle ön plana çıkmasını isteyen ve bu şekilde ülkeye faydalı olacağını savunan yazarı dışlamak için ‘yerel’ kelimesini kullanması yeterli olmuştur.

Yaşadığım hayat boyunca, rahatsız olduğum en büyük konu eleştirdiği kişi veya konular hakkında hiçbir fikir sahibi olmayan insanlardır. Şu anda siyasette bunu daha çok görsek de edebiyat alanında bunların olması gerçekten üzüntü verici. Baktığımız pencere ‘eser’ penceresi olsa aslında bir sorun kalmayacak ama biz kendi ideolojilerimizin penceresinden bakınca, ortaya sorunlar çıkması kaçınılmaz oluyor. Ortalık yıllarca Nazım Hikmet’e küfreden ‘sağcılar’ ve Necip Fazıl’a demediğini bırakmayan ‘solcularla’ doldu. Hâlbuki durumu, bu iki insanın yazdıkları penceresinden değerlendirseydik çözülmemiş birçok şeyi çözebilirdik. Kemal Tahir de maalesef bu zamanlara kadar çok görülmedi. Yoksa "İnce Memed"i yoldan geçen herhangi birinin bile bilmesine rağmen, "Rahmet Yolları Kesti"yi bilmemek başka türlü nasıl izah edilebilir? Rahmet Yolları Kesti, İnce Memed’ten daha mı kötü bir eser? Hiç sanmıyorum. (Asla, İnce Memed ve Yaşar Kemal kötüdür demiyorum.)

“Bence Türk romancısının ana ödevi, imparatorluk kurmak gücüne sahip Türk insanının geleceği kurtaracak cevherini, bu cevherin tarih boyu taşıdığı insancıl birikimini, bu birikimin gelecekte işe yarar yönünü bulup açıklamaktır.” diyor Tahir. Ve ekliyor. "Biz, Batı'yla er geç, ister istemez hesaplaşmak zorundayız! Bunu gerçekten yapmadıkça, Batı'ya hizmet teklif etmekle belâyı başımızdan def edemeyiz!”.  Bu sözleri bile, bir Türk romancısıyla karşı karşıya olduğumuzu bize ispat ediyor. Tabii, kendi içimizdeki entelektüellerimizce dışlanmasının sebebini de.

Fakat her ne kadar inkâr edilmeye çalışılsa da ortada "Devlet Ana" gibi bir başyapıt duruyor ve Kemal Tahir dimdik ayakta kalmaya devam ediyor: “Ben niye 1966 yılında ‘Devlet Ana’ yayınlandığı zaman çok ferahladım? Çünkü ‘Oh, roman yazmayacağım artık!’ dedim. Ama benim ferahlığımın devam edebilmesi için Kemal Tahir’i takip eden birinin çıkması lazımdı. Çıkmadı. ‘Türkiye’de Türk romanı olmalıdır’ diyen bir romancı çıkmadı.” diyor İsmet Özel. En büyük Türk şairlerinden olan birinin, böyle bir şey söylediği romancının yıllarca dışlanmasını benim aklım almıyor.

Sadece Devlet Ana değil, hemen her romanıyla Türk Edebiyatı’na sağlam bir katkı yapmış biri Kemal Tahir. Ve belki de en az bilinen eserlerinden olan "Namuscular", yazarın ölümünden sonra bulunup yayımlanıyor. Belki de az bilinmesinin sebeplerinden biri de budur. İlk baskısı 1974’te Bilgi Yayınevi’nden gerçekleşiyor. Daha sonra bir iki yayınevi daha basıyor ancak günümüzde yeni baskısı şu anda yok. En son İthaki Yayınları 2008 yılında bu eseri basmış. Fakat birçok sahafta çok ucuza bulunabilen bir eser Namuscular. İçinden Malatya geçen, hapishane geçen, devlet geçen, Dersim İsyanı geçen, toplum geçen ve Kemal Tahir’in kendisi de geçen bir eser. Kitaptaki İstanbullu Murat karakteri Kemal Tahir’in ta kendisidir. Donanma davası sebebiyle mahkûm olduğu 12 yıllık esaretin Malatya bölümündeki notlarından oluşuyor eser. Dört bölüme ayrılmış: Namuscular, Malatya Notları, Telgrafçı Abdürrahim ve Şeyh Süleyman Efendi.

Kemal Tahir bu eserinde, namus meselesi yüzünden cezaevine düşmüş mahkûmların hayatlarından yola çıkarak toplumu, siyasi hayatı ve insan ilişkilerini gözden geçiriyor. Namus kavramını ciddi bir şekilde irdeliyor ve bu kavramı ülkenin siyasi ve sosyal hayatıyla bağdaştırarak ortaya ilginç düşünceler koyuyor. Aynı zamanda din olgusu üzerinden de sorgulamalara girişen yazarın en büyük başarısı kanaatimce dili kullanma şeklinden geliyor. Daha karmaşık anlatılabilecek meseleleri, oldukça akıcı bir şekilde ve bir şeylerin arkasına saklanmadan anlatan yazar direkt halka hitap ediyor. Halktanmış gibi görünüp halk hakkında hiçbir şey bilmeyen yazarlarla karşılaştırırsak önemli bir şey bu. Üstelik kullandığı üslûp ve anlatım yönünden aralarla serpilen mizahi unsurlar okuru kitapta tutmak için yetiyor.

Kemal Tahir’in diğer eserleriyle karşılaştırdığımızda burada da göze çarpan bir diğer önemli nokta, karakter kullanmadaki cömertliği. Birçok karakterle romanını oluşturan yazarda gördüğüm en başarılı noktalardan biri, oluşturduğu karakterlerin psikolojik alt yapısını ve romana girmeden önceki geçmişini detaylı bir şekilde okura aktarabilmesi. Ve bunlara ek olarak, diyalogu olan her karakterin, hemen hemen her sözüyle kendini roman içinde belli etmesi. Konuşmalar akarken kim kimdir diye düşünmüyoruz. Üstelik Tahir’in romanlarını elimizden bırakıp uzun günler sonra tekrar kaldığımız yerden başladığımızda, kim kimdi, en son ne olmuştu diye düşünmememizin de sebebinin bu olduğunu düşünüyorum. Son derece başarılı betimlemelerle kitabı okurun kafasına neredeyse kazıyor yazar.

Cezaevleri farklı yerlerdir. Dışarıdan bakıldığında içini doğru bir şekilde tarif edemeyiz. Kemal Tahir direkt cezaevinin içinden yazdığı için kitap bu derece kendini hissettiriyor. Romanı okurken Mazmanoğlu ile ya da İstanbullu ile pencere kenarında muhabbet ediyormuş hissini bize başarılı bir şekilde aktarıyor yazar. Zaten romanlarda en önemli şeylerden biri değil midir, yazılan şeyin gerçekliğini hissettirmek?

Namuscular, Tahir’in birçok konuyu ortaya açtığı, konuşturduğu, bazen havada bıraktığı, bazen de net ifadelerle sonuca ulaştırdığı bir eser. Kalemini çekinmeden kullanmış yazar. O zamanlarda bu şekilde cesur yazmak çok değerli bir şey. Ve Kemal Tahir’de bu cesaret fazlasıyla mevcut.

Yazdığı her satırı okumayı kendime görev bellediğim üç Türk yazardandır Kemal Tahir. Hak ettiği değer henüz verilmese de, Kemal Tahir en iyi Türk romancılardan biridir.

Kitaptan bazı alıntılar:
- Dışarıda akşam olmaktaydı. İstasyon caddesinden ameleler geçiyor, boz mintanlı erkekler, boz entarili kadınlar, işten çıkanlar da, işe gidenler de aynı süratle yürüyorlardı. Amele aileleri… Önde baba… İki adım arkada ana… Sonra sekiz yaşından on üç yaşına kadar kızlar ve oğlanlar… İşten gelenlerin de, işe gelenlerin de üzerlerinde, başlarında pamuk kırıntıları… Berikiler on iki saat ayakta durmaktan, ötekiler gündüz ölü gibi uyumaktan yorgun… Bu da bir çeşit mahpusluk… Affı, beraatı, şahsî veya nakdî kefaletle tahliyesi kabil olmayan bir mahpusluk… Biraz daha büyücek tabiî… Biraz daha genişçe…
- İnsanları aldatmanın en doğru yolu, en kestirme yolu, sözlerini tasdik etmektir.
- Geçenlerde de ‘iktisadî’ dediniz. Her şeyi iktisada getiriyorsunuz. Bundan başka, insanları idare eden bir kuvvet yok mu?
Mesela nasıl bir kuvvet?
Manevî bir kuvvet.
Yani Allah mı?
Evet.
Sadık bey, gecelik entarisiyle bıyık takmış bir kadına benziyordu. Ona bakarken, İstanbullu, deminden beri derdini bol bol döktüğü için duymaya başladığı ferahlığı birden bire kaybetti. Tekrar öfkelendi:
Yani, Memet’in kızını öldürmesi Allah’tan mı?
Tabiî… Takdiri ilâhi.
Kezban’ın orospu olması da mı Allah’tan?
Elbette.
Öyleyse… Siz Allah’a pek acayip bir iş gördürüyorsunuz… Kirli bir iş…
- Dünya tersine dönmüş. İyi adam bile iyiliği fenalıkla beraber yapıyor. Galiba bir gün gelecek, hepimiz yalnız iyilik yapmaktan hem korkacağız, hem utanacağız.
- Malatyalının ikisi az, üçü çoktur. Üç Malatyalı birbirlerini öperek içmeye başlar, sonunda birbirlerini vururlar.”
- Hatır için laf söyleseydim, mahpus olacağıma Mebus olurdum. Kızmalarına gelince: İsterlerse bana kızsınlar. Kızsınlar da… Bizim millete en evvel kızmayı öğreteceğiz. Korku yüreğimize işlemiş de hepimiz kızmayı unutmuşuz.
- İnsanları birbirine dost veya düşman eden kâr ve zarar meselesiydi. Ötekiler hep vesileden ibaretti.
- Bu fâni dünyada şimdilik galip gelenler haklı görünüyor.

Mehmet Âkif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10