Bir güzel kelimenin peşinden açılır bir gönül

"Dil taşıyıcıdır; bir milletin kültürünü, sanatını, îmânını, düşünüş sistemini, yaşayış özelliklerini, sahip olduğu değerleri asırlar boyunca dünden bu güne taşıyan kutsal bir nehir gibidir."
- İlhan Ayverdi (Misalli Büyük Türkçe Sözlük)

Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Fütûhat-ı Mekkiyye'sinde; bir kelimenin onu işiten herkeste iz bıraktığını, bu yüzden Arapçada kelimenin yaralamak anlamına gelen "kelem"den türediğini söyler. İşiten, konuşan ve yazan herkesin hem yaralı hem de yaralayıcı olduğunu düşündüren bu hatırlatma şunu çağrıştırmalı belki de: Hâlden anlamak ancak insan olabilene mahsustur. William Shakespeare'in "Yarayla alay eder yaralanmamış olan" dizesini en güzel ifade eden hikâye Hoca Nasreddin'de yer bulur: Gece boyunca kar yağmıştır ve hoca damın çökmesinden endişe eder. Kan ter içinde dama çıkar, temizleye başlar. Derken ayağı kayar ve damdan düşer. Komşular hocanın durumuna feryad edip "Derhal hekim çağıralım" derler fakat hoca durdurur: "Hayır ben hekim falan istemem, bana damdan düşmüş birini getirin."

Sure-i İbrahim'de "Güzel bir söz, kökü (yerde) sabit, dalları gökte olan güzel bir ağaç gibidir." buyrulmuş. Kalplerin Tabibi "Ya hayır söyle ya sus" öğüdünü vermiş. Demek ki kelime, sahiden de yerini bulduğunda, insanını bulduğunda anlamlı olabiliyor. Kelimelere ve onların köklerine olan sevdam Nihad Sâmi Banarlı'nın Türkçenin Sırları adlı kitabını okuduğumda başlamıştı. Lütfen okuyunuz, okuduysanız bir daha okuyunuz ve çocuklarınıza, sevdiklerinize armağan ediniz. Ta lise yıllarında alıp okuduğum bu kitabı kütüphanemden yürüten her kimse, ona da kaşlarımı çatıp parmağımı sallayarak şöyle diyorum: Helal-i hoş olsun. Yeter ki Türkçe'ye sevdalı ol.

Etimoloji, kelimenin yara olduğunu öğreten bilimdir. Sosyal medyada son yıllarda rastladığım en güzel hesaplardan (twitter / instagram) birinin de adıdır. Erhan İdiz'in kitabı Sözün Başladığı Yer, bize bu bilimin hayretler veren yanlarını hatırlatıyor. İşitebildiğimiz, konuşabildiğimiz ve yazabildiğimiz her an için şükretmeye bir vesile. Kitaptan, en sevdiğim renklerden hâkîyi anlatan bir misal: "Toprak, toprağa ait, toprakla ilgili demektir. Yeşile çalan toprak rengi olarak da bildiğimiz hâkî, Farsça hâk 'toprak'tan geliyor. Kelime insanı anlatmak için de kullanılır. Geldiği yeri unutmaması için insana hâkî denir, yani topraktan olan."

Hâkî, hakîkî, hakîkat. Bir bağlantı var mı? Dil sevdası bu tip sorularla başlar, tadına doyum olmaz. Kelimelerin kökenine doğru bir yolculuğa çıktığımızda, bugün ağzımıza pelesenk olmuş sözcüklerin de çıkış noktasını öğrenmiş oluyoruz. Mesela sosyal medyada güncel hadiseler karşısında bir reaksiyon olarak ortaya çıkan ve psikolojik şiddet olarak görülen "linç", hikâyesi itibariyle pek ilginç: "Linç, Amerikalı bir yargıcın adıdır. Normalde bir lahana yetiştiricisi olan Charles Lynch (Linç) Amerika'nın iç savaşla çalkalandığı günlerde yargıçlık yapmıştır. Beğenmediği herkesi yargılayan ve garip cezalar veren Lynch, hızlı ve adaletsiz yargılamanın adı olmuştur. Sanıkları adil bir yargılama olmadan kalabalığın önüne atan Lynch’in bu cezaları Senato tarafından onaylanmış ve tarihe Lynch Yasaları olarak geçmiştir. Linç, yığınlar eliyle infazdır. Cehaletin göstergesidir. Toplumsal ve kişisel cehaletin."

Erhan İdiz bizi kelimelerin anlamla buluştuğu noktaya çekerken, dilin anlam arayışı içinde nasıl bir öneme sahip olduğunu da hatırlatıyor. Türkülerimiz, atasözlerimiz, deyimlerimiz ve birçok geleneğimiz esasında dilin anlamla buluşmasıyla ortaya çıkmış. Bu zenginliğin kaynağını bilmek, insanın ayaklarını yaşadığı coğrafyaya daha sağlam basmasını sağlarken, günümüzde sık görülen "bir yere ait olmama" duygusunun da önüne geçiyor. İdiz, kelimelerin peşine düşme hikâyesini şöyle anlatıyor: "Aşkın, sarmaşık ile aynı kökten geldiğini ve ikisinin de iç içe geçmek olduğunu öğrenince kelimelerin peşine düştüm. Yalnızca Farsça pa “ayak” kelimesinden patika, paytak, pabuç, paça, piyon, paten, sehpa, pedikür, payitaht, podyum ve futbol gibi sözcüklerin türetildiğini fark edince etimolojiye olan ilgim arttı. Teyzeye aslında hala dendiğini; üzmenin kesmek anlamına geldiğini; hasretin hasar verdiğini; tahammül, hamal ve hamilenin ortak noktasının yük olduğunu bu yolda öğrendim."

Yıkılma Sakın'ı, özellikle İsmet Özel'in kendi sesinden dinlediğimizde "Sana durlanmış kelimeler getireceğim / pörsümüş bir dünyayı kahreden kelimeler / kelimeler, bazısı tüyden bazısı demir..." dizeleri kulağımızdan gönlümüze daha sert iner. Şiirin meselesi de budur. Kişiye bir gönlü olduğunu hatırlatmak. Kelimeler, birkaç harften ibaret değildir. Onda tarifi mümkün olmayan duygularla bizi hayata tutunduran düşünceler bir araya gelir. Kimisi bunu resimle, kimisi heykelle yapabilir. Şarkı sözü yazılır ama müziksiz akılda kalması güçtür. Özellikle eski(mez) alfabemizi bilenler ve yazanlar hep şunu söylerler: O harflerin hem yazılış anında hem de okunuş anında bambaşka bir ahenk vardır. Durdukları yerde bile konuşur harfler. Göze ve gönle aynı anda hitap eder. Eskiden sadece tekkelerde değil evlerin en görünen noktalarında hatların, levhaların olması en çok da bundandır. Kökü geçmişte olan bir sahafa girdiğinizde her bir yanda bu harfleri görmek size müthiş bir manevi kuvvet verir. Çekim yasasının hikmeti ortaya çıkar böylece: O güzeldir, güzel olanı sever.

Özellikle Anadolu'da, eskiden biri ortalıktan uzun süre kaybolduğunda "kırklara karıştı" denirmiş. Bu sözün kökünde tasavvuftaki kırklar meselesi vardır. Gayb aleminin erenleri. Yine biri öldüğünde mesela, "hayatını kaybetti" denir. Buradaki kaybetme, bir şeyi yitirme anlamına geldiği gibi diğer anlamı da yine tasavvufîdir: gayba karışma, yokluk alemine göçme. Arife tarif gerekmez, abdal olan anlar gibi deyimlerimiz de yine Anadolu erenlerinin dilimize aşıladığı meyvelerdir. Bu misallerin de sonu yoktur. Bir ihtiyar, "yol göründü, çizmeleri giydim" ya da "ata eğer vuruyorlar artık" deyince anlarız ki bize öleceğini haber ediyor. Sezai Karakoç, "Artık ben gideceğim, ata eğer vuruyorlar / hatıralarımı birer birer yakacağım" der Monna Rosa'da. Madem gitmekten söz ettik, o hâlde "tahta at" kavramını da açalım. Malumunuz çocukların bir zamanlar en sevdiği oyuncaklardan biriydi tahta at. Üzerine binip "dıgıdık dıgıdık" gittiklerini düşünürler, hayal kurarlar, eğlenirlerdi. Diğer yandan tahta at, tabutu simgeler. Necip Fazıl'a kulak verelim: "Ölüm ölene bayram, bayramda sevinmek var / oh ne güzel bayramda tahta ata binmek var."

Birçoğumuz yol kelimesini çok severiz, yol fotoğraflarını ve yol türkülerini de. İnsan hep gitmekten örülmüştür sanki ama mutlaka bir yerde durmak, soluklanmak ister. Çünkü yaşamak yalnızca gitmekle değerlenmez. Durmak insanı biçimlendirir. Erhan İdiz bizi yol kelimesine daha da ısındırıyor kitabında: "On sekiz farklı anlamı vardır yol kelimesinin. Fakat ulaşım ve yöntem anlamları diğerlerine göre ağır basar. Yol, yürek ve yürümek sözcükleri aynı kökten geliyor. Türkçede birbirine bu kadar yakışan başka akraba kelimeler var mıdır? İki yüreğin aynı yolda yürümesinden daha güzel bir şey var mıdır?"

Sözün Başladığı Yer, lezzetinden ve manasından giderek uzaklaştığımız dilimizin kıymetini yeniden hatırlatıyor. Kitabın son sayfası da bitince, insan o lezzeti aramanın yollarını düşünüyor. İşte tam o esnada raflardan Karacaoğlan ile Yunus Emre, Ahmet Hamdi Tanpınar ile Sâmiha Ayverdi gülümsüyor...

Yağız Gönüler

twitter.com/ekmekvemushaf

Gidilmeyen yollar insana çok şey kaybettirir

Kimi aşıklar vardır ki ne yaparlarsa yapsınlar vuslata eremezler, vuslata erseler bile kader bir cihette onları rüzgarda savrulan yapraklar misali ayrı ayrı yollara savurur. Mutluluktan ziyade hüzünleri tattırarak onları bir ömür boyu hasret içinde yaşatıp, ölümün soğuk kucağına teslim eder... Sabahattin Ali, böyle bir aşkın üzerine yazmış Kürk Mantolu Madonna kitabını. Birbirini çok seven fakat kavuşamayan iki sevgili... Roman ise adı bilinmeyen bir karakterin Raif Efendi'yle tanışıp, onunla arkadaş olmasıyla başlıyor. Raif Efendi, o kadar içine kapanık, adeta kilitli bir günlüğe yazılmış yazılar gibi kendini saklayan, gizleyen, sessiz bir adamdır ki diğer kahraman tarafından hayatı çok merak edilir. Bir gün arkadaşının çok hastalanmasıyla da evine sıklıkla gitmeye başlar. Öyle ki hane halkıyla tanış olup aileden biri gibi olur. Fakat onun tek muhatabı Raif Efendi’dir. Ne gözü ondan başkasını görür ne de kulağı ondan başkasını duyar. Tek düşündüğü bir şey varsa da karşısında duygularını yitirmiş bu adamın hayat hikâyesidir ki işte kitabın bu kısmında ortaya siyah kaplı bir defter çıkar.

Kahraman, nihayet eline geçen bu defterle arkadaşının hayatına dair bir şeyler öğrenmenin heyecanını yaşarken, Raif Efendi defteri sobaya atmasını ister. Fakat o, telaşla ve ısrarla bunu yapmak istemediğini bir gecede olsa defteri alıp okumayı talep eder. Nihayet bu isteği kabul görülür ve defter bir gece boyunca onda kalır...

Raif Efendi’nin gizemli hayatı ise 20 Haziran 1933 tarihinden itibaren yazdığı yazılarla yavaş yavaş gün yüzüne çıkmaya başlar... Havran’da başlayan hikâye ilk önce İstanbul’la daha sonra Berlin ile devam eder... Kimi insanlar vardır ki ne kadar kalabalığın içinde bulunsalar da kendi içlerinde kurdukları dünyalarında sessiz sedasız yaşarlar. Kimseye tebessümlerini, ağlayışlarını, acılarını hissettirmeden usulca ömürlerini tamamlayıp dünyadaki yolculuklarının sona ermesini beklerler. Raif Efendi de böyle bir adamdır. Çocukluğundan beri içine kapanık, kitaplarla dost olan, resim yapmayı çok seven, duygularını belli edemeyen belli etse dahi utangaç olan bir karaktere sahiptir. Onun bu halleri ise babasının hiç hoşuna gitmez. Sürekli küçümseyici tavırlarla oğluna yaklaşır. Yaralayıcı sözler sarf eder...

Aradan zamanın geçmesiyle de nihayet delikanlılık çağına ulaşır. Babasının isteği üzerine İstanbul’a okumaya gider. Fakat bir türlü İstanbul’da tutunamaz. Havran’a dönmek için mektup yazar. Babası ise memlekete dönmeyip, Almanya’ya gitmesini ister. Amacı oğlunun “mis sabunculuğu” öğrenip kendi sabunhanesini büyütmesidir ki bu fikir Raif Efendi’nin hoşuna gider ve Berlin’e yolculuğu başlar...

İlk günlerini kendini ifade edecek kadar lisan öğrenmeye ayırırken geri kalan zamanını şehri dolaşmak için ayırır. Pansiyonda da bir iki kişiyle arkadaşlık yapmaya başlar. Fakat bir gün sokaklarda rastgele gezerken kendini bir serginin açılışında bulur. İçeriye girdiğinde birçok tablo ile karşılaşır. Ancak onu etkileyen bir tablo olur. O da Kürk Mantolu Madonna’nın portesidir. Gözleri bir an olsun ondan ayrılmaz, olduğu yerde mıhlanmış gibi durur. Bir süre sonra tablonun, Maria Puder isminde ressam bir kadına ait olduğunu öğrenerek, sergiden ayrılıp tekrar pansiyona geri döner ama aklında hep o gördüğü görüntü vardır.

Olaylar ise bu kısımdan sonra hızla gelişir. Raif Efendi her şeyi anlar ve Maria ile aralarında garip bir ilişki başlar. Garip diyorum çünkü; bir tarafta hayata, insanlara, aşka, özellikle erkeklere inancını yitirmiş bir kadın vardır. Diğer tarafta ise sevdiği kadın için ömrünü feda edebilecek kadar aşık bir adam...

Bu iki zıt karakter Berlin’in soğuk, karlı günlerinde gece gündüz demeden dolaşırken yılbaşının gelmesiyle kendilerini bir türlü anlam veremedikleri, manasız bir eğlencenin içinde bulurlar. Sabah olunca da bir rüyadan gerçeğe uyanmış gibi ertesi günü karşılarlar ama Maria kesin bir kararla Raif Efendi’nin gitmesini ister. Raif Efendi, bu isteyin karşısında şaşkına uğrarken çaresizce çıkıp gider ve bir ölüden farksız olarak günlerini yaşamaya devam eder. Fakat bir gün sevdiği kadının hasta olduğunu öğrenince tekrar onu bularak yanına olur. Kader yine onları kötü bir vesileyle de olsa bir araya getirir. Maria ise Raif Efendi’den uzak duramayacağını ve onu gerçekten çok sevdiğini anlayarak gönlünden geçenleri dile getirir. Bunu ise şu sözlerle ifade eder:

“Beni bu kadar çok sevdiğine bir türlü inanamadığım için, sana aşık olmadığımı zannediyormuşum... Bunu şimdi anlıyorum. Demek ki, insanlar benden inanmak kabiliyetini almışlar... Ama şimdi inanıyorum... Sen beni inandırdın... Seni seviyorum... Deli gibi değil, gayet aklı başında olarak seviyorum...”

Tabii her güzel şeyin bir sonu olduğu gibi onlarında mutluluğu kısa sürer ve bahar gibi sevinçlerine hüzün yağmurları düşer. Raif Efendi ise babasının vefatı üzerine zor da olsa memleketine dönme kararı alır. Sevdiği kadını bir daha görmemek üzere trenle Prag’a yolcu eder... Arada sadece mektuplar kalır fakat bir gün onlarda nihayete erer. Nitekim geçen on senenin ardından Raif Efendi, öyle gerçeklerle yüzleşir ki bin bir pişmanlık içinde kalır.

Biz okuyucular ise şunu bir kez daha iyi anlarız ki zamanında söylenmeyen sözler, tutulmayan eller, gidilmeyen yollar insana çok şey kaybettirir ve geriye acı bir pişmanlıktan, harabe olmuş bir kalpten başka bir şey bırakmaz... Hani Sezai Karakoç’un “Her şey zamanında gerek, geç yağan yağmurun faydası dokunmaz kurumuş çiçeklere...” dediği gibi...

Hüzünlü ve bir o kadar da kalbe dokunan kıymetli bir kitaptı benim için. Hâlâ okumayanlar varsa geç kalmadan mutlaka okumasını tavsiye ederim. Zira ben son sayfaları gözlerim dolu dolu kapattım...

Kitaptan sevdiğim birkaç alıntı:

"Tesadüf seni önüme çıkarmasaydı, gene aynı şekilde, fakat her şeyden habersiz, yaşayıp gidecektim. Sen, bana dünyada başka türlü bir hayatın da mevcut olduğunu, benim bir de ruhum bulunduğunu öğrettin."

"Bir insan diğer bir insana bazen hayata bağlandığından çok daha kuvvetli bağlarla sarılabilirmiş."

"Ben dünyadan ziyade kafamın içinde yaşayan bir insanım... Hakiki hayatım benim için can sıkıcı bir rüyadan başka bir şey değildir..."

"Bir insanın diğer bir insanı, hemen hemen hiçbir şey yapmadan, bu kadar mesut etmesi nasıl mümkün oluyordu?"

"İnsan tahammül edemeyeceğini zannettiği şeylere pek çabuk alışıyor ve katlanıyor."

Fatma Saldıran
twitter.com/Fatmasldrn_

Kendine sığınanların öyküleri

Bir yazarın ilk kitabını okumak, okur için yeni bir heyecan anlamını taşıyor. Yeni bir dille, dünyayla, yepyeni kahramanlar ve onların hikayeleriyle tanışmak büyük şans. Günümüzde çok sayıda yeni kitap yayımlandığı için her birine yetişmek zor ancak bu yazıda söz edeceğim kitapla tanışabildiğim için kendimi şanslı sayıyorum. Çerçialan, Gamze Arslan’ın ilk kitabı. Arslan, Çerçialan’la 2016 Yaşar Nabi Nayır Öykü Ödülü’nün sahibi oldu.

Arslan’ın dilindeki farklılık, daha ilk öyküden dikkat çekmeye başlıyor. Bu kitapta çemberin dışında kaldığı için değil, çemberin dışına itildiği için deliren kadınlar var. Yazar, kadınların iç dünyasını anlatma nedenini şöyle açıklıyor: “Bir tür isyan duygusu şeklinde bir karşılığı var aslında. Kadınların kadınlarla olan ilişkisini merak ediyorum, o bakış, seviş, görüşteki iktidarı… İki kadının arasında erkin, toplumsal ilişkilerin zorlamalarının ve sevme biçimlerinin yarattığı ilişkileri sorgulamak galiba maksadım.”*

Ancak Çerçialan’daki öyküler, yalnızca insanı merkeze almıyor, varlığın ve varoluşun tümüne dokunan bir anlatı söz konusu. Okur, bir anda kendini içinde bulduğu hal ile şaşıran ve devam edebilmek için deliliğe sığınan karakterlerin hayatlarına tanıklık ediyor. Leylâ Erbil’in, Mine Söğüt’ün karakterleri karşısında hissedilen türden bir ürkme ve sürüklenişin hâkim olduğu bu öyküler, karakterlerin birbirinden bağımsız gibi görünen ortak yazgılarına işaret ediyor gibi. Gamze Arslan’ın öyküleri okuru sürüklüyor; yazar, okura varacağı yeri telkin etmiyor, herkes kendi penceresinden, kendi tanıklığının inşasına koyuluyor.

Çerçialan’ın karakterleri de karakterlerinin hikayeleri de alıştığımız gibi değil. Nasırına kul olan parmaklar, canavara dönüşen anneler, sevgisiyle öldürenler, acısıyla yaşatanlar; sözün özü, Gamze Arslan’ın mahallesi epey kalabalık.

Northop Erye, Eleştirinin Anatomisi’nde eserlerin üç önemli unsuru olduğunu söyler: dianoia (anlamla ilgili), mythos (anlatıyla ilgili) ve ethos (karakterizasyonla ilgili). Erye’ye göre dianoia’nın mümkün olan en iyi anlamı temadır. Aslında kavram, metni okuduktan sonra okurun varacağı sonuç anlamını da taşır. Yani yazar tarafından, okur için belirlenmiş bir izlek ve okurun varacağı son anlamına gönderimde bulunur. Peki Çerçialan’da yazar bizi kendi yolundan ve kendi seçtiği sona sürüklemek istiyor mu, sanmıyorum. Yazarın da vardığı bir son anlam var elbet ancak çoksesli ve yeniden üretilmeye açık bir son anlamdan söz edildiğini söylemek gerekir.

Öykülerdeki şiddeti karakterler için bir çıkış olarak okumak mümkün. Bunu bir şiddet güzellemesi yorumuyla okumak yanlış olur. Öykülerdeki şiddeti, kapana kıstırılmış, zihinleri-bedenleri ele geçirilmiş kadınların sesinin çığlığa dönüşmesi ve kendileri için bir tür erginleşme töreni yaratmaları olarak yorumlayabiliriz. Karakterlerin geçmişlerinde, şimdilerinde ve geleceklerinde çeşitli kayıplar söz konusu ancak bu erginlenme töreniyle birlikte belki de ilk defa kendi seslerinin yankısını da duyurmuş oluyorlar.

Çerçialan’daki öykülerin sonları hep umulmadık şekilde bitiyor. Kederi, umutsuzluğu, kimsesizliği sırtlanan öyküler ironiyle buluşuyor; okur, sanki hayatı okuyormuş hissine kapılıp sürpriz sonlara teslim oluyor. Arslan’ın dilindeki ironi, öykülerdeki kederin telafisini fısıldıyor gibi. Her şey öylesine iç içe ve kendisine özgü ilerliyor ki bu yazıda tek tek öykülerden bahsetmemin imkânı yok. Şimdilik bize düşen Arslan’ın yeni öykülerini ve umulmadık sonlarını merakla beklemek.

Özge Uysal
twitter.com/ozgelerinuysal
* “Soner Sert, ‘Çok fazla ses birikti zihnimde”, Gazete Duvar
* Bu yazı daha önce sabitfikir'de yayınlanmıştır.

Şebeklik öncesi son çıkış

Sadece senarist olarak sinemaya yaptığı katkılarla değil, yaşam serüveni ve kişiliğiyle de entelektüel dünyamızın en şahsına münhasır isimlerinden biridir Ayşe Şasa (1941-2014). Onun hakkında bir şeyler öğrenmeye başladığınızda yaşamöyküsü bir girdap gibi içine çeker ve her aşamasında şaşırmaya devam edersiniz. Laik ya da seküler görüşün kutsadığı bir dünyada imkânlar içinde büyümüş ve maneviyatı materyalizmle sınırlandıran sanat anlayışının hâkim olduğu piyasanın içinde bulmuştur kendini. Yaşadığı bunalım sonucu başladığı işten elini eteğini çekmesi de bu alana girişi gibi sert olmuştur. Uzun yıllar mücadele ettikten sonra aydınlık bir muhayyile ve temiz bir dil ile çıkmıştır kendi zindanından. Manevi ortamın içine modernitenin en kesif yerinden yaşayarak kopup gelmiştir. Fazla söze hacet yoktur aslında; yeteneği, birikimi, karakteri ve üslubuyla ayrı bir yeri vardır.

Ayşe Şasa’nın 1960’larda dâhil olduğu Yeşilçam Sineması’nda onlarca filmde senarist olarak emeği vardır. Psikolojik sorunları nedeniyle 1960’ların sonunda ara verdiği yazma eylemine 1980’lerde yeniden döndüğünde senaryonun yanında deneme, otobiyografi ve roman türünde de eserler vermiştir. O, tek romanı olan Şebek Romanı’nda edebiyat dünyamızda pek rastlanılmayan bir kurguyla karşımıza çıkar. Felsefi açıdan tipik bir distopya ve fütürizm edebiyatı diyebileceğimiz Şebek Romanı içerdiği bilim-kurgu ve nahif mizahi üslubuyla özgünlüğünü kanıtlıyor. Romanın muhtemelen Ayşe Şasa’nın senaristliğinden kaynaklanan bir diğer özelliği sinematografik yönünün olması. Akıcı, zorlamayan ve detaylarla boğmayan metni okurken anlatılanlar film şeridi gibi gözünüzün önünden geçiyor. Film şeridi demişken, kitabın yazarına yakışan kendine has bir özelliği var. Yüz yirmi dört sayfalık eserin sağ sayfasında roman kendi hâlinde akarken sol sayfası metinle ilgili bir çizim yer alıyor. Çizimlerle düşünce dünyası derinleşen okur romanı bir nevi fotoroman gibi okuyor.

Şebek Romanı gelecekte geçiyor: Sene 2075 ve mekân artık kod adla anılan Viyana. Romanın birden çok kahramanı var ve kahramanlara verilen isimler, romanın felsefesiyle örtüşecek biçimde özel olarak seçilmiş. Böylesi kısa bir yazıda isimlerin detayına girmemenin daha doğru olduğu düşüncesindeyim. Zira romanın bütünselliği açısından alegorik olarak seçilen her bir ismi özel olarak ele almak gerekir. Benzer şekilde mekânın Viyana olarak seçilmesi üzerine de tahminler yapılabilir. Bu bağlamda seçilen sembolik isimlerin Batı kültürü ve felsefesinin bizde kök salmış yansımalarından oluştuğunu söylemekle iktifa etmiş olayım.

Sene 2075 ve orangutan-insan çatışması, daha doğrusu savaşı söz konusu. Elbette bir de şebekler var. Şebekliği nihai hedef, varılacak nokta veya tekâmülün ya da evrimin son aşaması şeklinde niteleyebiliriz. Romanda bu durum “Maymundan geldik, şebeği arıyoruz. Maymundan geldik, şebeğe gidiyoruz.” şeklinde veciz hâle getirilmiş. Şehir merkezinde lüks içinde yaşayan şebekler sanat, edebiyat, eğlence ve bilimle ilgilendikleri steril bir hayata sahipler. Romanda göçmen denilen üçüncü bir grup daha var. Göçmenler şebekler tarafından ilkel olarak tanımlanıyor ve onlardan şebekliğe giden evrimsel süreci kabul etmeleri isteniyor. Aralarında şebekliği kabul edenler olduğu gibi şebekliğe uyum sağlayamayanlar da bulunuyor. Şebekliğe uyum sağlayamayanlar deney merkezlerine götürülerek cyborg’e (robot-insana) dönüştürülüyor. Diğer yandan güven tesis eden göçmenler temizlikçilik ya da kapıcılık gibi işlerde şebeklerin hizmetinde çalıştırılıyor.

Şehrin dışında kendi bölgelerinde yaşayan göçmenlerin büyük çoğunluğu şebek değil, insan oldukları iddiasını sürdürüyor. Buna karşın şehrin her yeri denetim altında ve yönetime göre aşırılık yanlısı göçmenlerin taşkınlıklarına karşı sıkıyönetim uygulanıyor. Alınan tüm önlemlere rağmen şehirde insan olma propagandası yapıldığı görülüyor. Bunu din tebliği olarak niteleyen yönetim orangutanlar aracılığıyla gün aşırı operasyon düzenliyor. Medya üzerinden tüm dünyanın tehlike altında olduğuna yönelik korku pompalayan yayınlarla yapılan baskın, tutuklama ve öldürmeler meşrulaştırılıyor. Yönetim şebeklerin karşı karşıya olduğu tehlikeyi göçmenlerle sınırlı tutmayıp uzun süreli depremler ve salgınlarla da pekiştiriyor. Depremlerin başlangıç ve bitiş zamanlarının alarm ile bildirilmesi bir plan olduğu izlenimi verse de şebekler boyun eğiyor. Diğer yandan salgınlardan korunmak için sık sık aşı olmaları gerekiyor. Bu küçük ayrıntı yaşadığımız pandemi dönemi açısından ilginç bir tevafuk.

Yönetimin tabiriyle göçmenler ya da kendi tanımlarıyla Allah’ın kendilerini insan olarak yarattığını söyleyen bu topluluk kimlik ve ibadetlerini gizleyerek yaşamaktadır. Bu topluluğu Müslümanlar olarak tanımlayan Ayşe Şasa’nın, onları anlatırken kendi hayatından kesitlerle izdüşümlü kurguladığını görüyoruz. Şasa’nın değişiminde -ya da iyileşmesinde- tasavvufun hayati bir yeri vardır. Romanda da yozlaşarak şebeğe dönüşmüş insan için tek kurtuluş yoldur tasavvuf. Şehir ve göçmenlerin arasında bulunan tampon bölgede ihtiyaç duyanlara himmet eden bir keçi çobanı vardır. Bu keçi çobanı tasavvuf ehli bir zattır. Ayrıca şehirde şebek olarak bilinen birkaç kişi bu zatla ilişki hâlindedir ve ruhsal açıdan hazır olduğunu düşündükleri şebekleri bir yolunu bularak onun yanına getirmektedir. İnziva ve ders sonrasında kurtuluşları sağlanır. İslam’la şereflenen şebek insanlaşmaktadır. Şasa 2000’li yıllarda yazdığı romanda geleceği tahayyül ederken otomasyonun üst düzey olduğu bir dünya kurgulamış. Özellikle şebeklerin yaşadığı hayatı tanımlarken teknolojik cihazlar sayesinde kavuşulan sefahat göze çarpıyor. Burası şebeklerin rahatlamak için serebral masaj yaptırdığı, sanal gözlüklerle istedikleri yerde hissederek terapi uyguladıkları bir dünyadır. Benzer şekilde duygu ve haz için de teknoloji kullanılıyor. Bu aşamaya birden gelinmemiştir. Dolayısıyla şebekleşme de aniden ortaya çıkmış bir şey değildir. Kökleri asırlar öncesine dayanır. İnsanlık Rönesans ve Reform hareketleri sonrasında ortaya çıkan Aydınlanma ile metafizikten uzaklaştırılarak sekülerleştirilmiştir. Şasa bu gerçek üzerinden kurguladığı romanını 2000’lerden itibaren başlattığı “İkinci Aydınlanma” çağıyla devam ettiriyor. Onun “Neo-Darwinci Aydınlanma” dediği bu dönem Darwin, Pavlov, Marx ve Freud gibi sembol isimler üzerinden şekillenmiş ve insan biyolojik açıdan olmasa bile zihinsel ve psikolojik açıdan şebekleştirilmiştir.

Kitabın sonunda romana dair üç değerlendirmeye yer verilmiş. Nihat Dağlı, Berat Demirci ve Betül Özel’in değerlendirmeleri bugünün gerçekliği ile romanın kurgusu arasındaki ilişkiyi irdeliyor. Modern bilimin metafiziği yok sayan anlayışının insan ruhunda bıraktığı derin yaralara dikkat çekiliyor. Ve son olarak otomasyona dayalı inşa edilen bugünün distopik dünyasında teknoloji ve bilimciliğin rolü vurgulanıyor. Her üç değerlendirmede de çare de yine Ayşe Şasa’nın işaret ettiği yerde, irfanî ve tasavvufi gelenekte aranıyor.

Şebek Romanı modernite eliyle insanlığın geçirdiği aşamayı eleştiren bir metin. Bir distopya ya da bilim-kurgu olarak nitelendirebileceğimiz eserde bugünün dünyasından çok fazla detaya rastlanıyor. Romanda yönetim tarafından ilkel ve tehlikeli olarak tanımlanan göçmen olgusu günümüz dünyasının göçmene bakışıyla birebir örtüşüyor. En önemlisi -belki de en korkuncu- artık bu oryantalist bakış açısı bir yere hasredilemeyecek derecede küreselleşmiş durumda. Materyalist evrime bel bağlayıp metafiziği hayattan soyutlayan insanlığın savrulduğu felaketi bile göre kabul etmeyişinin ise izahı yok. Ayşe Şasa bugün yaşadığımız dünyayı şekillendiren tekno-determinist anlayışın çok daha etkili olduğu bir dönemi resmediyor. Onun tabiriyle “sürekli hazzın bir hayat ideali olarak en yüksek ifade biçimlerine ulaştığı günümüzde” insanın şebekleşmesi ile dijitalleşmesi arasında sıkı bir bağ olduğu gerçeğiyle karşı karşıyayız. Ezcümle, ilahi olanla bağını kesen insanın şebekleşmesi kaçınılmaz oluyor. Bu bağlamda şebek kelimesinin öylesine seçilmiş bir kelime olmadığının da altını çizmemiz gerekir. Bir maymun türüne karşılık gelmesinden öte çok daha metaforik anlamları bulunuyor şebek kelimesinin. Üzerine düşünülesi derin anlamlar.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Dünyanın zorlu yokuşlarında ruhu iyileştirme yolları

“Sevgili dostum; dünyaya gelirken hiçbirimiz sonsuz mutluluk, daimi huzur, baht açıklığı ya da maddi rahatlık için bir sözleşme imzalamadık. Kimseden işlerin yolunda gideceğine dair bir garanti ya da söz almadık. Sadece doğduk. Geldiğimiz bu dünyada mutluluk kadar mutsuzluğa da yer vardı, hem de fazlasıyla. Ama biz hep kolaya kaçıp mutlu olmak istedik. Gülmek, sevilmek, kazanmak, başarmak, iyi hissetmek, güzel görünmek istedik. Oysa dünyada ağlamak, sevilmemek, kaybetmek, yitirmek, kötü hissetmek, güzel görünmemek de vardı. Ve mutluluk kadar mutsuzluk da bu dünyaya aitti, bu dünyanın parçasıydı...”

Ruhu İyileştirme Yolları kitabının kapağını görür görmez bana çağrıştırdığı ilk şey Peygamber Efendimizin (sav) hadîs-i şerifi oldu: "Ben bu dünyada bir ağacın altında gölgelenen, sonra da oradan kalkıp giden binitli bir yolcu gibiyim.” (Tirmizî, Zühd 44).

Dünya daima içinde iyiyi ve kötüyü barından hüzünler yurdu oldu insana. Bir güzellik bir sevinç kondurduysa kalplere bin keder yaşatmıştır karşılığında. En çok da mazlum insanları kenara yitmiştir. Onları bir gölge gibi arkada bırakmıştır. Yaralı ve çaresiz...

Gökhan Ergür’ün yazılarını ve şiirlerini okurken dünyanın sadece iyi yönlerini değil daha çok gerçek yüzünü görmüşümdür her zaman. Süslü kelimelerden, kulağa alışılagelmiş motivasyon cümlelerinden ziyade insanların hâlini gerçekten anlayacak sözler okumuşumdur satırlarında. Bu sebeple kalemi bana çok samimi ve kalbi gelmiştir.

Kimi yazarlar psikolojik sorunları sadece teknik bir hâlde ele alırken, o, hatıralarıyla birlikte okuyucularının gönlüne misafir olmuş, sevinçlerin, mutluluklar kadar acılarında ortak olduğunu bir kez daha hatırlatarak, yaşadıklarıyla muhatabının kalbine tesir etmiş, yalnızlığımızı bir toz gibi üzerimizden alıp kelâmı ile bizi uzun uzun düşündürmeye, içsel yolculuğa çıkmamıza vesile olmuştur. Benim ise okumalarımda en çok önemsediğim şey tam olarak bu. Bir cümlenin üzerinde durup düşünmek, iç dünyama dönüp muhasebe etmemdir ki yazarın kalemini okurken sık sık bu halet-i ruhiyeye büründüğümü hissediyorum ve diyorum ki ne kadar benzer düşünceler... Aslında bunu yalnızca benim yaşadığımı da zannetmiyorum okuyan herkesin bu duyguları hissettiğini, kalbindeki eksik parçaları yeniden keşfettiğini düşünüyorum. Nitekim satırların arasında geçen güzel alıntılar, film replikleri, şiirler, alimlerin sözleri ve edebi anlatım, kapalı olan pencerelerimizin tekrar açılmasına vesile olduğunu biliyorum.

Hem nasıl ki çiçeğe can suyunu verdikten sonra rengarenk çiçekler açıyorsa, kalbi yazarların kalemini okuduktan sonra da ruhumuzda çiçeklerin yeniden açıp hayatımızın neşvünema bulduğuna inanıyorum. Ayrıca Gökhan Ergür, klişe sözlerden uzak bizi mutlu eden değerlerin sadece başarıdan ya da dünyadan ibaret olmadığını da gözler önüne seriyor Ruhu İyileştirme Yolları'nda... İnsanın kusurlu bir varlık olduğunu, unutmanın, kaybetmenin ve hata yapanın doğal olduğunu bunun için kendimizi suçlamayıp, eksik görmememizi sıklıkla zihinlerimize hatırlatıyor. Aynı zamanda her zaman mükemmeliyetçi olmaya çalışmanın da hayatımızda nedenli sorunlar haline geldiğini satırlarında detaylı olarak yer veriyor . Bu bağlamda şu alıntıyı yazmadan geçmek istemem.

“İnsan sadece başarılı olduğunda değil; başarısız olduğunda, her işi eline yüzüne bulaştırdığında, derslerden kaldığında, işten kovulduğunda, terk edildiğinde, beceriksizliğinde, yanlışlarında ve bir dikiş tutturamaması halinde de insandır ve değer görmeye, ilgi görmeye, sevilmeye, kabul edilmeye layıktır.”

Bir sonraki yazılarda ise güncel konulara değiniliyor. Örneğin; “Terapi Odaklı Diziler Bizi İyileştirebilir mi?", "Çağın Vebası: Instagram Anneliği", "Z Kuşağı Bize Ne Söylüyor?” Gibi... Daha sonra modern dünyanın üzerimizde nasıl hakimiyet kurduğu, kapitalist düzenin bizleri nasıl etkileyip ruhlarımızı her gün azar azar sömürdüğü, sosyal medyaların giderek insanî değerlerimizi nasıl yıprattığı anlatılıyor. Ayrıca “Spider-Man ve Tanıdık Travmalar” yazısında Peter Parker’ın hayatı konu ediniliyor. Açıkçası filmi severek izleyenlerden biri olarak karakteri hiç böyle düşünmemiştim daha çok filmin o fantastik dünyası ilgimi çekmişti. Fakat şimdi Örümcek Adam'la ilgili daha kapsamlı ve farklı bir bakış açısına sahip oldum yazarın vesilesiyle...

Pandemi sürecinde ise değişen çalışma hayatı, sevdiklerimizden uzak kalma, yeni edindiğimiz hobiler, ölüm endişesi ve yas süreci geniş bir çerçevede ele alınmış. Yaşadığımız iç sıkıntılara bir nevi ayna tutularak hepimizin o zor zamanlarda sokağa çıkmadan, evimizin içinde neler yaşadığımıza dahil önemli anlatımlarda bulunulmuş. Yazıyı bitirmeden son olarak söylemek istediğim şey ise hepimizin aslında en çok bu zamanda sakinleşmeye, dünyanın zorlu yokuşlarında nefes almaya, içimize dönüp, kalbimizin kıyısında dinlenmeye ihtiyacı olduğudur ki ben, Ruhu İyileştirme Yolları kitabının buna en güzel vesilelerden biri olacağına inanıyorum. Bu sebeple kitabı mutlaka okumanızı tavsiye ederek, keyifli okumalar diliyorum.

Kitaptan sevdiğim birkaç alıntı:

"İnsan inanmadan nasıl yaşar ki? Ötekine güvenmeden, sözüne itimat etmeden nasıl anlamlı bir hâle getirebilir ki dünyayı?"

"İnsanın kalbi dünyayı seyrettiği aynadır, kalbi nasılsa dünyayı da öyle görmeye meyillidir."

"Fakat sana düşen yeniden bahçeni temizlemek, is tutmuş gönlünün duvarlarını yeniden beyaza boyamak, pencereleri ardına kadar açıp baharın içine dolmasına müsaade etmek."

"İnsan aklını dinlemediğinde bir, kalbini dinlemediğinde bin kaybediyor."

"Yaralarımdan çiçekler filizleniyor, görüyorum. Renk renk sümbüller, gelincikler, menekşeler. Görünen o ki güzel bir bahçeye sahip olacağım."

Fatma Saldıran
twitter.com/Fatmasldrn_

Başkasının talihsizliği bizi neden keyiflendirir?

Duygular tarihi üzerine çalışan Tiffany Watt Smith'in kitaplarının dilimize kazandırılması çok önemli bir çaba. Önce Duygular Sözlüğü adlı çalışmasıyla bizi birçok duygunun ve dolayısıyla kelimenin tarihinde yolculuğa çıkarmıştı. Hemen birkaçını hatırlatmak isterim.

Papua Yeni Gine'nin dağlarında yaşayan Baining halkı, evlerine gelen misafirlerin bir ağırlık bıraktıklarına inanırlarmış. Bunun için evin dışına bir kâse su koyarlarmış. Ağırlığın ve kötü düşüncelerin bu su sayesinde evden çekileceğini düşünürlermiş. Buna da "awumbuk" derlermiş. Yıkık dökük binalara ve terk edilmiş yerlere karşı çekim duyma hissine Almancada "ruinenlust" denirmiş. 17. yüzyılda evlerinden uzakta savaşan İsviçreli paralı askerler arasında gizemli bir hastalık yayılmış. Tıp öğrencisi Johannes Hofer, "ineklerin boyunlarındaki öanların uzaktan gelen sesleriyle tetiklenen" bu hastalığı iki kelimeyi birleştirerek tanımlamış: Yunanca nostos (eve dönüş) ve algos (acı). Yani nostalgia. İngilizcedeki "happiness" sözcüğü Eski İskandinav dilindeki "happ" (fırsat, şans veya başarı) kökünden gelirmiş. 18. yüzyıldan önce "Tanrı'nın nuru üzerine olsun" demek için kullanılırmış. Guatama Buddha için sevinç, şanslı birkaç kişiye uğrayan bir duygu değil; sınırsız bir kaynakmış. Onun için "mudita" sözcüğü başkasının iyi talihi karşısında yaşanan sevinç anlamına gelirmiş. Mudita'yı hissettiğinizde başkasının mutluluğu sizin deponuzdaki mutluluğu azaltmaz, aksine artırırmış. Rönesans hekimleri, herkesin içinde biraz kara safra olduğunu ve bunun tüm hayatı etkileyeceğini düşünürmüş. Kara safra, MÖ 5. yüzyılda Hipokrat okulu tarafından ortaya çıkarılmış, adı da şöyle: melania chole (melankoli). Sabahları huysuz uyanmanın bir duygusu var: matutolypea. Romalı şafak tanrıçası Mater Matuta ile Yunanca keyifsizlik anlamına gelen "lype" sözcüğünün birleşiminden oluşuyor ve "sabah hüznü" anlamına geliyor. Bazen olmak istediğimiz yerden sıkılıp hiç bilmediğimiz bir yerde olmayı düşleriz. Finler bu duyguya "kaukokaipuu" demişler. Kauko (uzak diyarlar) ve kaipuu (hasret) sözcüklerinden oluşuyor. Tayland'da "greng jai" diye bir duygu var. Çok tanıdık: Karşımızdaki bize yardım etmek istediğinde, ona zahmet vermemek adına bu yardımı kabul etme isteksizliği. Endişeli olmak eski İngilizcede "wyrgan" kelimesinden gelirmiş. Anlamı: öldürmek ya da boğazlamak. Aşırı endişenin insana yaptığı da bu zaten.

Smith, Kolektif Kitap tarafından yayınlanan ikinci kitabında, işte bu duygulardan birini irdeliyor. Başkasının talihsizliğinden duyulan keyif: Schadenfreude. Bir politikacının korkunç biçimde dili sürçtüğünde, hırsız elindekini düşürüp paramparça ettiğinde, rakip takımın oyuncusu -ne acımasız ki- sakatlandığında, yakın bir arkadaşımızın -sanki ekmeğimize ortakmış gibi- işsiz kaldığını öğrendiğimizde, etrafına akıl vermekle ünlü birinin yaşlandığında aklını kaybetmesiyle, komşunun şov yaptığı arabası doluya tutulup kevgire döndüğünde, yarışmacının sabıkalı olduğuna vurgu yaparak onu rezil etmeye kalkışan jüri üyesi seneler sonra cezaevine girdiğinde, cani bir mafya liderinin karanlıktan korktuğunu okuduğumuzda, nice suçsuz insanı idama götüren hakimin boğularak öldüğünü işittiğimizde hep aynı duygu belirir içimizde: biraz şaşkınlık ama ağır basan ve hatta ferahlık veren bir neşe.

Peki neden? Yazar, bu duygunun çoğu zaman utanç verici bir his olduğunu söylese de oldukça insani olduğunu belirtiyor. Verdiği örnekler ve hikayeler insanın çok boyutlu yaşamını ve ruh halini aydınlatıyor: "Schadenfreude, ahlaki katılığın aksine duygusal esneklik kapasitemizin ve birbiriyle çelişkili görülen düşünce ve hisleri aynı anda zihnimizde tutma yeteneğimizin bir delilidir. Başka birinin başına gelen talihsizlik haberini duyduğumuzda bizi neşelendiren şey, hüsranlarımızda yalnız olmadığımızın, başarısızlar topluluğunun bir parçası olduğumuzun keşfidir. Schadenfreude bir kusur olabilir, kabul. Fakat ona muhtacız."

İnsan kendi 'Schadenfreude' duygusunu terbiye edebilir mi? Belki de gözden geçirmeye başlamak bile faydalar getirebilir. Smith, bu konuda birkaç öneride bulunuyor. Evvela Schadenfreude faydalıdır: Durduk yerde kendini değersiz hisseden bir insana bir anda şanslı hissettirebilir. Yaşamın absürtlüğünü görmeyi sağlar. Küçük bir üstünlük hissiyle yaşama yeniden tutundurur. Schadenfreude insanı etiketlemez: Birini teselli etmek isterken aynı zamanda kahkaha atmak da insana mahsustur. Duygusal esneklik hayatidir zira. Schadenfreude bilmek istemediğimiz şeyleri önümüze getirebilir: Kişinin başına gelenden neden zevk aldınız? Acıma duygunuzda zedelenme mi var? Kendinizi yetersiz ya da savunmasız mı hissediyorsunuz? Buyurun, kişisel terapi süreciniz başladı. Schadenfreude bazen itiraf ettirir: Sevdiğiniz bir kimsenin yaşadığı talihsizliğe gülüyorsanız, ona güvendiğiniz kadar durumu açıklayabilir böylece karşılıklı bir yüzleşme ve insanlığın köklerini keşfetme yolculuğu başlatabilirsiniz. Bazen itiraf etmek müthiş bir iyileşme sağlayabilir, hiç değilse iyi hissettirir zira dürüstlük nefis bir şeydir. Schadenfreude iki yönlüdür: Yani siz bir kişinin kötü anına gülümserken, o da sizin kötü bir anınıza gülümseyebilir. Bu durumda ya siz onun istediği bir şeye sahipsinizdir ya da geçmişte sahip olmuşsunuzdur. Demek ki ortada daha önce farkına varılmamış bir rekabet var. Tatlı bir rekabet, yaşama sevinci verebilir. Duyguları yeniden tanımanın ve onlar üzerine düşünmenin en güzel yanı, yaşamda orta yolu tutturmanın ne kadar güzel bir şey olduğunu hatırlatmasıdır belki de.

"Zaman zaman, mükemmellik peşinde koşan bir dünyada, hatalarımızın terbiye edilmesi hatta idealde kökünün kurutulması gereken şeyler olduğu bir dünyada yaşıyormuşuz gibi hissedebiliriz. Schadenfreude'ya daha yakından bakmaksa farklı bir hikâye anlatır; başka insanların hatalarında -ve kendi hatalarımızda- bulabileceğimiz neşe ve rahatlamanın hikâyesi" diyor Smith ve şöyle devam ediyor: "Schadenfreude şeytanca görünebilir, fakat yakından baktığımızda çok daha karmaşık bir duygusal manzara ortaya çıkar. Üstünlük taslayan bir sırıtışın bir zafiyet emaresi olduğu meydana çıkar. Nefretmiş gibi görünebilen şey aslında çatışmalı bir tür sevgi ve aidiyet arzusudur. Başka birinin başına gelen talihsizlik haberini duyduğumuzda bizi neşelendiren şey, hüsranlarımızda yalnız olmadığımızın, başarısızlar topluluğunun bir parçası olduğumuzun keşfidir."

Yere kapaklanan birini gördüğümüzde, biz de kahkaha tufanına kapılabiliriz ama şunu da önemsememiz gerekiyor: yaşam yolunda her zaman dümdüz gidilemiyor. Düşe kalka yürünüyor ve bunu öğrenmek dahi huzur veriyor O hâlde schadenfreude için selamet diyebilir miyiz? Neden olmasın.

Yağız Gönüler

twitter.com/ekmekvemushaf

Gönülleri terbiye eden kaynak: Müzekki'n Nüfûs

"Gönül penceresine can kulağımı koydum

Dudak görmedim ammâ konuşulanı duydum."
- Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî

Bir eseri değerli kılan, zamanının ötesine seslenebilmesinin ötesinde yüzünü kendi zamanının sorunlarına çevirmesidir. Aynı şekilde bir yazarı güçlü ve değerli kılan esas unsur tanık olduğu sorunlara kayıtsız kalmaması ve dahi çözüm önerilerinde bulunması yani toplumu olumlu yönde dönüştürmeye dair bir planı olmasıdır. 15. yüzyıl Anadolu’su Eşrefoğlu Rûmî’nin kendi ifadesiyle, “… münafıkların çoğaldığı, meşâyihe ve meşâyih sözüne itibar edilmediği, beylerin zalim, kadıların rüşvetçi ve müderrislerin fâsık olduğu, vâizlerin dünya için vaaz edip akçe biriktirdikleri…” bir yer haline gelmiştir. Eşrefoğlu Rûmî, böyle bir toplumsal ortamda halkı doğru yola sevk etmek amacıyla özellikle Türkçe olarak kaleme aldığı Müzekki’n Nüfûs'ta; ayet ve hadisler ışığında ahlaki anlayışını temellendirmiş, pek çok sûfînin menkıbelerinden örnekler vermiştir; toplumsal hayattaki huzurun, insanın nefsini eğitmekten geçtiğini vurgulamıştır. Anadolu sahasında bu alanda verilen ilk eserlerden biri olan Müzekki’n Nüfûs dilinin Türkçe olması ve anlatımındaki samimiyet sayesinde Türk halkı tarafından kısa zamanda benimsenmiş ve toplumun din ve ahlâk anlayışına tesir etmiştir.

Bir mukaddimenin ardından iki bölüme ayrılan eserin ilk bölümünde; dünya sevgisi, cimrilik ve cömertlik, nefsi emmarenin ilacı, ölümün tarifi, kabirden önceki sual, kıyamet, sırat, cennet, cehennem, sabır ve tevekkül gibi daha çok teorik sayılabilecek alt başlıklara ayrılırken ikinci bölümde gönüllerin terbiyesi, velilik, cemiyetten kaçıp uzaklaşma, zikir, mürşid-i kâmil, teslim, güzel ahlâk, âdâb-ı meşayih, zikrin telkini, halvet ve nasihat gibi gündelik ve toplumsal hayatı düzenlemeye yönelik konular ele alınmıştır. Her bölümde çeşitli hikâyeler (menkıbeler), ayet ve hadislerle mesele izah edildikten sonra bölümlerin sonunda müellifin kendine ait şiirlere de yer verilmiştir.

Eseri yayıma hazırlayan Abdullah Uçman, Eşrefoğlu’nun eseri;“Cemî hayrın başı korku üzerine olmaktır ve cemî şerrin başı korkusuz olmaktır, kimde kim korku varsa o eminliktedir!” düsturundan hareketle daha çok halkın korku damarına yönelerek…” kaleme aldığını belirtiyor. Buradaki korku Allah’tan korkmaktır zira Allah’tan korkan gayrıdan korkusuz olur. Gayrıdan korkusuz olmak, Allah’tan başka dost aramamaktır; bu da tevhide giden en kısa yolu bulmayı sağlar. “Sen çıkarsan aradan kalır şeksiz Yaradan” diyen Lütfi Filiz’in de aynı yolu başka bir açıdan tarif ettiğini söyleyebiliriz. Bu, gönül aynasını cilalamaktan yani dünyaya dair bütün sevgilerden arındırmakla mümkün olur. Cilalanmış bir gönül, Mevlânâ’nın “Gönül penceresine can kulağımı koydum / dudak görmedim ammâ konuşulanı duydum” beytinin sırrına erebilir.

Eşrefoğlu Rûmî, eserini bir sohbet havasında kaleme almış ve okuyucusuna genellikle “ey aziz” şeklinde hitap etmiştir. Bu ifade hem insanın yaradılışındaki yüce sırrı işaret etmesi hem de muhatabının az çok tasavvuf terbiyesinden geçmiş olduğunu var sayması bakımlarından önemlidir. Kitabın mukaddime bölümünde uyarı mahiyetinde şunları söylüyor: “Ey aziz, bir söz kim, Tanrı’dan, ya Resûl’den, ya sahabîden, ya meşâyihten söylenile, sen inanıcı ol! Zira inanmak kişiyi saadete iletir. İnkârı koy, İnkâr eden kişiler bu kitabın saadetinden mahrumdur.” Âlemlere rahmet olarak gönderilen Hz. Muhammed’in sohbetlerini (sav) Mekke’li müşrikler de dinlemişler ama istifade edememişlerdir. “Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir.” ayetinin hükmünce nasipsiz kalmışlardır. Eşrefoğlu Rûmî, “ey aziz” diye hitap ettiği okuyucusunun kitaba açık bir kalple yaklaşmasını ve kitaptan istifade etmesini istiyor.

Peygamber Efendimiz’in (sav) bir hadisini dönemin diliyle şöyle aktarıyor: “Dünya ıssına âhiret haramdır ve âhiret ıssına dünya haramdır ve Allahu Teâlâ hazretin ıssına ikisi bile haramdır.” Yani dünyayı isteyene ahiret, ahireti isteyene dünya, Allah’ı isteyene ise her ikisi haramdır. Bu hadis, riyakâr din adamlarına ve tasavvuf yolunun başında bulunanlara bir uyarı niteliğindedir. Cimrilik bahsinde örnek verdiği bir hadiste Peygamber Efendimiz (sav): “Cimri zâhid bile olsa cennete giremez.” buyuruyor. Cimrilik; nefsin iştahını kabartan ve gönlü dünyaya bağlayan bir haslettir. Bu nedenle nefsini terbiye etmek isteyenin evvela cömert olması gerekir. “Bir hayırlı amelle gelene, onun on katı karşılık vardır.” ayetinin sırrınca cömert olup cömertlik bulmak gerekir. Fukaraya karşı eli açık olmanın önemini vurgulayan Eşrefoğlu Rûmî, “Çün fukaraya vermek Allah’a vermektir ve fukara eli Allah elidir. Pes minnet etmek hatadır.” diyor.

Eşrefoğlu Rûmî, cimrilik ve cömertlik bahsinde Yüce Allah’ın Musa (as) hitaben şöyle söylediğini belirtiyor: “Fakir midir ol kim ben onun Mevlâsı olam? Garip midir ol kim ben onun mûnisi olam? Hasta mıdır ol kim ben onun tabibi olam? Allah’a kul olan dünyadan hür olur. Gönlünden dünya sevgisini, dünya korkusunu, dünya telaşını atabilen kişi boynundan yularını da kurtarmış olur."

Tasavvuf eğitiminin temelinde az yemek, az uyumak, az konuşmak ve uzlet yatar. Bütün bunlar nefsi uyandırmamak ve bu suretle gönül otağını temizlemek içindir. Peygamber Efendimiz (sav) bir hadisinde; “Şeytan insanoğlunun damarları içinde kan gibi dolaşır; onun dolaşmasına engel olmak ve damarları daraltmak ise ancak açlık ve susuzlukla mümkündür.” buyurmuştur. Cenab-ı Hak, yüce Kur’an’da insanın gaflette olduğunu ifade ediyor. İnsan dünyanın geçici bir gölgelik olduğunu idrak edebilse ebedi yurdu için azık biriktirmekten bir an bile gafil olmazdı. Bu nedenle tövbe kapısı açıktır. Lakin samimi ve halis bir tövbe olmayınca şeytan insanı tövbeyle dahi kandırır.

Erhan Çamurcu
twitter.com/erhancmrc