Bir hakikat yolcusunun hikâyesi

"Bilgimin yüzde yetmişi tecrübe, yüzde otuzu okumağa dayanır. Hayatta hiçbir şeyin tesâdüf olmadığı kanısına vardım. Hepsi baştan hazırlanmış, ben de bunlarda bir oyuncuyum, başka bir şey değilim."

1947’de Zonguldak-Kozluda’da dünyaya gelen Şaban Teoman Duralı, fikir ve yazın dünyamızda kalıcı bir yer edinmiş, yakın siyasi ve medeniyet tarihimize doğrudan ışık tutacak nitelikteki kültürel hafıza değerlerimizden biridir. Kozmopolit bir soyun tüm renklerine ve farklılıkların harmonisine sahip genleriyle Osmanlı İmparatorluğu’ndan genç Cumhuriyet’e geçiş evrelerinin tümüne hem şâhitlik etmiş hem de aktif katılım sağlamıştır. İlk ve orta öğrenimini Ankara’da tamamladıktan sonra İstanbul’a felsefe ve biyoloji eğitimi için gelmiş fakat elbette bununla kalmayarak çok çeşitli akademik disiplinlerde aktif vazifeler almıştır. Öğrenim gördüğü üniversitede önce asistan, sonra felsefe doktoru ve doçenti, son olarak da 1988 yılında profesörlük unvanı alarak felsefe tarihinin en çok içerik üreten hocalarından biri olarak akademik camiada yer bulmuştur. Kendisi, muhtelif dillerde yayınlanmış pek çok makale ve kitabın müellifi olmakla birlikte asıl meselesi; zamana en doğru şekilde şâhitlikle ânı idrak etmektir.

Gazeteci Ali Değermenci’nin kişisel hayranlığının bir röportaj vesilesiyle bizzat tanışıklığa varması sonucu kesişen yolları, sonrasında ciddi bir bağlılıkla ve nihayet bu sıra dışı hayatın her yönüyle yazılı bir esere dönüştürülmesiyle taçlanır. Turkuvaz Kitap’tan biyografi türüyle yayınlanan Öyle Geçer Ki Zaman'da; milyonda bir insana nasip olacak bir hayatı, nehir söyleşi dizisiyle kaleme alan Ali Değermenci, bir madenci gibi çok değerli bir cevher bulmanın sevincini yaşadığını ifade eder. Çocukluğundan gençliğine, başını alıp gitmelerinden vicdan muhasebelerine, aşkla tutuştuğu akademiye ve araştırmalarına kadar Hoca’nın anlattığı birçok konunun kendisini ölesiye heyecanlandırdığını ve tüm kitaplarını okumuş olmanın altyapısıyla felsefeye var olan ilgisini, bir tutkuya dönüştürdüğünü anlatır. Hoca’nın; dersleri, katıldığı programlar, yazdığı kitaplar, Osmanlı İmparatorluğu’na uzanan ailesinin hikâyesiyle birlikte dedelerinden devraldığı kültürel mirasın izdüşümlerini anlatırken birebir yaşadığı hatıraları, soru-cevap şeklinde kitapta yerini alır. Müellifinin başka bir açıdan vurguladığı şey; bir dönem okuması ve tarihsel tanıklıktan öte bu eserin bir hakikat yolcusunun hikâyesi olduğudur. Mevcut kültürel arka planı, gezip gördükleri ve bitmek-tükenmek bilmeyen araştırma/okuma merakıyla birleştirerek nev-i şahsına münhasır bir üslupla ifade eden Duralı’nın, günümüzde olup bitenlerle alâkalı görüşleri ve felsefi analizleri de ciddi bir kıymete haiz görünmektedir. Kendisi, Aristoteles’te Bilim ve Canlılar Sorunu, Çağdaş Küresel Medeniyet, Biyoloji Felsefesi gibi eserleri ve yetiştirdiği öğrencilerle Türk felsefe kültürüne ve düşünce hayatına önemli katkılar sağlamış biri olarak zihnimizi açmakla kalmaz, aynı zamanda kim olduğumuz ve neden yaratıldığımız noktasında bize farklı bir ufuk tayin eder.

Dayısıyla yaptıkları özel muhabbetleri, ailenin; insan hayatındaki sarsılmaz temel değerine atıfta bulunarak özlemle anarken, hiçbir zaman sevemediği okul yıllarından elinde kalanın; dil merakı olduğunun özellikle altını çizer. Her hayat yolculuğunda olduğu kendi hikâyesinin iniş çıkışlarını, gelgitlerini ve çelişkilerini samimi bir şekilde ifade ederken Norveç’te kaptanlık hayaline kapılmasından, Kapalıçarşı’daki esnaflık tecrübesine varıncaya kadar oldukça zengin bir tecrübe membaından haberdar oluruz. Duralı’nın yakın siyasi tarihteki her dönüm noktasına bizzat şâhitlik etmesi ve hatta Türk siyasetine damgasını vurmuş olan siyasetçilerle birebir tanışıklığı ve onların üzerindeki etkisi de kayda değer detaylar olarak göze çarpmaktadır.

Kitaba adını veren; Öyle Geçer ki Zaman'ın, Teoman Duralı’nın 23 Mart 2015’te kaleme aldığı bir şiir menşeili olduğunu öğrendiğimizde ise hem şaşırıyor hem de heyecan duyuyoruz. Dizelerden derdest edilecek anlamın, hemen her insanın ünsiyet kurup kendisinden bir parça bulabileceği ihtivası, okuyanı doğrudan içine çekiyor ve hikmetli bir yolculuğa çıkarıyor:

Öyle geçer ki zaman,
Seni unutmak ne mümkün.
Gençlik günlerimizde ömür dediğin
Haklıymışcasına sonsuza uzayagiden…
Meğer bir göz açıp kapama kadarmış,
Öte âlemde ne zaman, ne mekân varmış.
Mezcolmuşcasına dumanlaşırız,
Kenetlenmiş hâlde Tengri’ye ağarız.
Yitirilmedik ne kaldı bana,
Varlığımdan başka
Varoluşum sudur etmiş Varlık’tan,
Domuzdur, aslını inkâr eden.
Yeni bir hayat arıyorum kendime,
Dünya dar gelir oldu artık bendenize.
Kalmadı keşfedilmedik ufuk ötesi,
Merak eder olduk ahireti.
Bu kere hayata kulaç atarsın,
Buz kesen pınar suyuyla.
Almışım âbıdestimi, son ânımda,
Çakmışım vedamı zamanlı-mekânlı evrene.
Kelimeyişehâdet yeliyle yelken açıyorum, zamansız-mekânsız âleme
Heyhât öyle geçer ki zaman,
Seni unutmağa var mı imkân.

Hacer Yeğin
twitter.com/YeginHacer

Bir mürşidin daima yaşayan sözleri

"Gam üstüne gam verilir. Ta ki gelene sevinmeyene, gidene üzülmeyene kadar. Bir şeyin olup olmaması arasında sence bir fark mevcutsa, nakıssın, tamamlanmaya çalış."
- Ahmed Amîş Efendi

“Vara vara vardım ol kara taşa” diyor Karacaoğlan. Ömür yolculuğunun nihayetinde her bedenin varacağı yer kuşkusuz bir kara taşın gölgesidir ancak insan kuru bir bedenden ibaret olmayıp yolculuğu da bir ömürle sınırlı değildir. Beden, topraktan gelip toprağa gider; can ise Hakk’tan gelir, Hakk’a gider. “Ölürse tenler ölür / canlar ölesi değil” diyen Koca Yunus, “can” için bir menzil de işaret ediyor: “Cennet cennet dedikleri / birkaç köşkle birkaç huri / isteyene vergil anı / bana seni gerek seni”. Derviş, birlik yolunun yolcusudur; menzili ise Hakk’ın kokusunu alacağı bir kâmil-i mürşidin yanıdır. Bu yola kendi içinden çıkar derviş, en nihayet kendi içine döner. Kendi içinde bütün kâinatın deveran ettiğine şahitlik eder. Maldan, mülkten, akraba-ı taallukattan ve dahi evlâd ü iyalden geçerek nefsiyle devam ettiği yolculukta nefsini de öldürüp Dostla bir olarak nihaî menzile ulaşır. Bu yol, hakikat yoludur ve bu yolun menzili Kâmil bir mürşiddir. Bu kâmil mürşitler zamanın kutuplarıdır.

Fatih Sertürbedârı Tırnovalı Kutbu’l-Ârifin, Gavsu’l Vâsilin Mürşid-i Kâmil Ahmed Amîş Efendi de XIX. yüzyılın son çeyreği ile XX. yüzyılın ilk çeyreğinde irşad vazifesinde bulunmuş bir mürşid-i kâmil olup sohbet halkasında bulunan pek çok hasta gönlün şifa bulmasına vesile olmuştur. Ömr-i saadetlerinde huzuruna varanlara ne mutlu. Kendisinden günümüze yazılı bir eser kalmasa da bazı sohbetleri ve kıymetli sözleri dinleyen bahtiyarlarca not edilip günümüze kadar ulaştırılmıştır. Bu sözlerden ve anlatılardan Ahmed Amîş Efendi’nin keramet ehli bir zat olduğunu ancak kerameti kendinden bilmeyip müridlerinin nefis eğitimine ihtimam gösterdiğini anlıyoruz.

Tasavvufta mürid ile mürşid arasındaki rabıta oldukça mühimdir. Dervişlik dahi nasip iledir. Nasibi olmayanın yolculuğunu fenaya çıkarken nasibini bulan derviş, aşk deryasına dalmaktan beri kalmaz. Koca Yunus’un Hacı Bektâş-ı Velî dergâhında nasiplenemeyip Tapduk Emre’nin kapısına yönelmesi gibi Ahmed Amîş Efendi de uzunca zaman nasibini aramıştır. Mürşid-i Kâmil Ahmed Amîş Efendi adlı eserden alınan şu ifadeler onun da nasibini arayışını “Esasen fıtratlarına gömülmüş olan İlahî cezbe-i aşk yüzünden bir manevî üstad ararken Bektaşî şeyhlerinden Servili Sadık Efendi’ye müracaat ettilerse de: ‘Sizin nasibiniz bizden değil, ırkı pâklerdendir. Yerinize gidip ona intizar ediniz.’ cevabını aldılar.” Bu olaydan sonra rüyasında Bosnevi Mehmet Tevfik Efendi Hazretleri zuhur ederek kendisini İstanbul’a davet etmiştir. 1877 senesinde Osmanlı Devleti ile Rusya arasında başlayan savaş nedeniyle İstanbul’a ikinci kez gelir ve bu kez İstanbul’a yerleşir. Türbedâr Bekir Efendi’nin kendisine türbedârlık vazifesini bırakmasından sonra Fatih Sultan Mehmed türbesinin türbedârı olmuş ve Fatih Türbedârı olarak da anılmıştır.

Her tarikatın kendince benimsediği birtakım merasim ve âdâblar bulunmakla birlikte bunlar tasavvufun olmazsa olmazı değildir. Bununla birlikte “Usûlsüz vusûl olmaz.” düsturunca tarikatler bu merasim ve âdâbları menzile ulaşmakta bir vesile kabul etmişlerdir. Ancak bu usûllerin en başında samimiyet ve teslimiyet yer almalıdır. “Tarikatlerin merasim, âdâb ve erkânından uzak kalarak melâmetle irşâda devam etmiştir. Fakat müridlerin ‘melâmet’ kelimesini kullanmalarını yasaklamıştır. Kendisinden ders isteyenlere tevbe ve istiğfar etmelerini, Kur’an okumalarını tavsiye ederdi.” ifadelerinden anladığımıza göre Ahmed Amîş Efendi müridlerinde evvela samimiyet istemiştir.

Kendisinden bizlere pek çok sözünün kaldığını söylemiştik. Bu sözlerden birkaçını örnek vererek kendisinin manevi iklimini teneffüs etmeye çalışalım. Bir sözünde şöyle buyuruyor hazret: “İbrahim’ül meşreb olunuz. Ama İbrahim olmadan da kendinizi ateşe atmayınız.” İsmet Özel: “Allah insanı iddiasından vurur.” diyor. Dervişlik bir iddiada bulunmaktır ve iddia imtihanı da gerekli kılar. Cenab-ı Hakk Ankebut suresinde: “İnsanlar sadece ‘iman ettik’ demekle imtihan edilmeden bırakılacaklarını mı sandılar?” buyuruyor. Derviş de üzerinde bulunduğu yolun iddiacısıdır ancak yolun sonuna niyet etmekle birlikte yolda olduğunun bilincinde olmalıdır. Bir başka sözünde de şöyle buyuruyor: “Nakıs iken irşâda kıyam edenlerin mütenebbilerle (deliler) haşrından korkarım.” Bir sohbetinde Yağız Gönüler: “Tasavvufla ilgili yazanlara şu soruyu sorun: ‘Mürşidiniz kim?’ Şayet bu soruya bir cevap veremezse yazdıklarına kıymet vermeyin.” demişti. İrşad, büyük bir iddiadır ve ehil olmayanların elinde küfre yol açar. Bu yolda da ehliyet kâmil bir mürşidden icazet almaktır.

Hazretin evliliğe dair şu sözü günümüzdeki mutsuz evliliklere bir ilaç olacak mahiyettedir: “Hazreti Âdem’e Allah hitap etmiş; ‘Ya Âdem sen beni eskisi gibi göremezsin, görmek istediğin zaman fer’in olan Havva’ya bak” Havva’ya hitap etmiş; ‘Ya Havva sen beni eskisi gibi göremezsin, görmek istediğin zaman aslın olan Âdem’e bak.” Leyla ve Mecnun mesnevisinde Fuzuli’nin çizdiği bir düstur vardır. Leyla, Leyla derken Mevla’yı bulur Mecnun. Eşlerin birbirini Allah için sevmeleri, evlilikte Allah rızasının gözetilmesi ve Hakk niyetiyle birbirlerine bakan eşlerin birbirlerinin varlığında Allah’ın varlığını idrak edeceği hakikati ifade buluyor bu sözde. Bir başka sözünde ise şöyle söylüyor: “Vücuduna sözü geçmeyenin başkasına sözü geçmez.”. Günümüzde, “Hocanın dediğini dinle, yaptığını yapma.” Şeklinde meşhur bir laf var. Aslında bu iki söz arasındaki fark, mürşidlik ile günümüz hocalığı arasındaki ahlâkî farkı ya da toplumun bu iki kavrama bakış açılarındaki farkı gözler önüne seriyor. Aşkın Yolculuğu Yunus Emre dizisinde yer alan; “Kim karşına geçip ben şeyhim diye durursa, bil ki o aslında Hakk’ın sözüyle senin arana girmiş bir baykuştur.” sözü de bize söylüyor ki özü temiz olmayanın sözü de temiz olmaz. Ahmed Amîş Efendi bir başka sözünde de şöyle söylüyor: “Birinci senede imam, ikincide tamam, üçüncüde kalpaklı yuvan, dördüncüde bir kalbur saman olmayın.” Bu söz tasavvuf yolunun kestirmesi olmadığını ve dervişin sabretmesi gerektiğini söylüyor bize.

Müridin mürşidine karşı takınması gerektiği tavrı açıklayan şu örnek esasen kulun Rabb’i karşısında takınacağı tavrı da gösteriyor: “Kuşadalı Efendmizden; Şeyhim dedi ki; ‘Ahmed ayı ol ayı.’ Ürktüm. Sonra döndü: ‘Yani zurnacı nasıl çalarsa ona ayağını uydur. Ayının otuz iki türküsü varmış onun da hepsi ahlat (yaban armudu) üzerine imiş, talip de böyle olmalı.”

İnsanın tekâmülüyle ilgili şu sözleri özellikle manevi bağlarımızın zayıfladığı günümüzde karanlık gönüllerimize bir fener aydınlığı sunuyor: “Resûlullah Allah’ın harem dairesidir; insan bir ağaca benzer, kökü Allah, gövdesi Muhammed (sav), yaprakları da kendisidir; kişi çalışarak köküyle gövdesini bulmalı; mükevvenat bütün teferruatıyla beraber insanın kendisinde mevcuttur, sahibi de beraber; insanda aşk-ı İlahî o kadar fazla olmalı ki ateşi yakmalı.” İnsan, asla ümitsiz vaka değildir; kurumuş bir dal parçasını meyve ağacına döndüren Rabbim paslanmış gönülleri de nuruyla aydınlatmaya kadirdir.

“İnsanlar Allah’a birçok yoldan varırlar. Hüsnü hulk, ibadet, zikir, iyilik, vs. gibi. Fakat en kısa ve kestirme yol muhabbettir.” diyor bir sözünde. Bu dünyanın hâsıl oluşundaki muhabbettir söz konusu. Muhabbet, gönül çerağının tutuşmasıdır. Gönülde çerağ tutuşursa masivanın bütün karanlığı aydınlanır, Hakk aşikâr olur. “Bu zamanda evliya az mıdır, yoksa çoklar da kendilerini göstermiyorlar mı?” sorusuna karşılık: “Evliya çoktur, fakat zamanımız dalâlet zamanı ve Allah’ın Celâl sıfatı hüküm sürüyor, onun için kendilerini göstermiyorlar, yoksa zenginler ama paraları ellerinde değil. Güneş var, fakat arada bulut var, ziyası mestur.” cevabını veriyor. Bu cevap günümüz Müslümanlarının da durumunu izah etmekte isabetli bir söz.

Evliyaullah’ın durumuna dair söyledikleri de tevhid ve vahdet-i vücud kavramlarını idrak etmemiz açısından oldukça mühimdir: “Evliyaullahın durumu, bir denizin kıyısındaki ev sahibine benzer; hem denizden, hem deryadan istifade eder. O deniz ‘Deryayı İlâhîdir’. Evliyaullahın halini sobanın içerisine sokulu, uzun müddet kalan bir demir parçasına da benzetebiliriz: Sobanın içerisinde iken ve çıktıktan birkaç dakikaya kadar o demir de ateş olmuştur ve ateş gibi kıpkırmızıdır. Fakat ona ateş diyebilir miyiz, o gene demirdir. Allah Allah’lığından vazgeçer mi evladım?” Derviş ile mürşid arasındaki ilişkiye dair söylediği şu sözler ise hakikati bulmak yolunda evliyaullahın ehemmiyetini izah etmeye yeterlidir: “Bir demir parçasının mıknatıs yanında bulundukça mıknatısiyet aldığı gibi, kul eğer dünyanın geçici, Allah’ın emirlerinin Hak olduğunu içten duyarak kabul etmiş, Hak yoluna taliplisi ise, Hak ile her an beraber olan bir veli yanında bu huzuru bulacaktır.”

Osmanlı Devleti’nin yıkılış dönemine rastlayan irşad vazifeleri sırasında pek çok keramet göstermiş ve bu kerametleri müridi olan komutanlar tarafından bizzat anlatılmıştır. İşgal edilen vatan topraklarına karşı: “Gâvurlar girer yine çıkar. Allah dinini hıfz eder.” diyerek Allah’a olan inancını Müslümanlara bir reçete olarak sunmuştur. Nitekim vefatlarından birkaç yıl sonra düşman işgali son bulmuştur. Mezarı Fatih Camii Haziresinde bulunmaktadır.

Erhan Çamurcu
twitter.com/erhancmrc

Senin hikâyen seninle başlamadı

Gece vakti ansızın titreyerek ve korkuyla uyanmak, kahvaltıdan hoşlanmamak, aşırı stres altında kulakta hissedilen uğultu, yara kabuğunu söküp kanatmaktan zevk almak, birçok işi yarım bırakmak, fiziki acıları yine fiziki acılarla aşmaya çalışmak, cevap vermek gereken durumlarda içe kapanmak, mülkiyetten korkmak, aşırı derecede risk sevmek, yürürken ya da bisikletle giderken daima süratli olmak... İnsan birçok huya ve davranışa sahiptir. Huylu huyundan vazgeçmez dense de hayat milyonlarca çözüm sunabilir insana (her seçme eylemi aynı zamanda bir vazgeçme eylemidir). Davranışlar ise huylara göre daha kolay değişebilir. Yani insan yedisinde neyse yetmişinde o olmayabilir. Dikkat edilmesi gereken nokta şu: huy vazgeçilmez olduğunda mizaca dönüşür, dolayısıyla bir davranış biçimi hâline geçer. Bu durum tehlikeli olabilir. Peki tüm bunların dışında, acaba huylarımızın ve davranışlarımızın ardında, doğrudan bizimle alakalı olmayan sebepler (sonuçlar ve dolayısıyla hikâyeler) olabilir mi? Elbette olabilir. Hatta birçoğu öyledir.

Mark Wolynn; depresyon, anksiyete, obsesif düşünceler, korkular, panik bozuklukları, kendine zarar verme, kronik ağrılar, kalıcı semptomlar ve durumlarla ilgili çalışmalar konusunda uzmanlaşmış, Kalıtsal Aile Travmaları konusunda Kuzey Amerika'nın en yetkin isimlerinden biri. Pittsburgh Üniversitesi, Batı Psikiyatri Enstitüsü, Omega Enstitüsü, Kaliforniya İntegral Çalışmaları Enstitüsü gibi birçok yerde eğitim vermiş olan Wolynn'in 2016 yılında çok önemli bir kitabı yayınlanmıştı: It Didn’t Start With You (Seninle Başlamadı). Kitap okuyucuyla buluştuktan bir süre sonra psikoloji alanında Silver Nautilus Kitap Ödülü'ne layık görüldü. Kalıtsal aile travmalarını irdeleyen kitap, miras olarak tanımlanan bu travmaların kim olduğumuza ne tür etkilerde bulunduğunu anlatıyor, sorunların üstesinden gelmenin yollarını açıklıyor.

Son yıllarda 'kalıtımsal zincir', 'aile dizilimi', 'kökler' gibi kavramları sıkça duyuyoruz. Çünkü insanları sadece ilaca ve hastanelere dayalı tedavi süreçleri tatmin etmiyor. Zaten bu süreçler şifa da vermiyor. İnsanların en büyük ihtiyacı anlatmak ve dinle(n)mek. Emekliliğinden sonra, yani kendiyle baş başa kaldıktan sonra 'ben neymişim?' diyenlerin sayısı gittikçe artıyor. İş değişiklikleri, okulu bırakmak, şehir ya da ülke değiştirmek sadece görünürdeki sonuçlar. Oysa tüm bunların altında, insanları bunları yapmaya zorlayan bir 'miras' vardır ki Jung şöyle der: "Ebeveynlerim, büyükanne, büyükbabalarım ve daha uzak atalarım tarafından tamamlanmamış, cevaplanmamış halde bırakılan şeylerin ve soruların etkisi altında olduğuma kuvvetle inanıyorum. Sıklıkla, bir ailede ebeveynlerden çocuklara geçen, kişisel olmayan bir karma var gibi görünür. Bana her zaman, önceki nesillerin yarım bıraktığı, tamamlamam veya belki de devam ettirmem gereken şeyler var gibi gelmiştir."

Mark Wolynn kimsenin dalmaya cesaret edemediği bir derinliği göze almış kitabı boyunca. Niyeti de apaçık aslında: "Bugün yüzleşmediğiniz şeyler, daha sonra tekrar karşınıza çıkar; genellikle de başlangıçtaki şartlardan iki kat daha zor bir şekilde. Travma sırasında beynin mevcut olayı deneyimlemekten sorumlu bölümü olan mediyal alın korteksi, konuşma merkezini kapar. Travmanın kelimelerle ifade edilememe durumu, tehdit ve tehlike sırasında beynin hatırlama becerisi azaldığındandır. Kelimeler olayı tariflemeye yetersiz kalır ve duygular devreye girer. Kişi ne olup bittiği hakkında kendisiyle ya da başkalarıyla iletişim kuramaz hale gelir. Hatırlamanın zorlaşması her şeyi unuttuğumuz anlamına gelmez. Travmatik olayın parçası olan kelimeler, görüntüler, duygular içinde taşıdığımız acılarımızın gizliliğini oluşturur ve bir süre sonra geri sarma tuşuna basılınca yeniden ortaya çıkar. Hiçbir şey kaybolmaz, parçalar sadece yön değiştirir."

Mark Wolynn kitapta birçok pratik sunuyor ama onun öncesinde problemlerin kaynağını bulmak için okuyucuyu zorluyor. Sorular soruyor, ödevler veriyor, kişinin kendini düşünmesini sağlayacak her formülü deniyor. Burada soruları doğru anlamak ve onlara doğru cevaplar vermek önemli. Wolynn bu kitabı okurken insanların duygu yükselmeleri yaşayacağını bildiğinden olsa gerek aynı soruları farklı biçimlerde yeniden sorabiliyor. Böylece okuyucu doğru cevabı kesin olarak verdiğinde işin farkına daha net bir şekilde varabiliyor. Doğru cevaplar demek, doğru çözüm yollarına ulaşabilmek demek.

Bugüne dek hiç tanımadığımız, konuşmadığımız veya anlamaya çalışmadığımız bir atamız (baba, amca, babaanne, dede ve devamı) yanı sıra davranışlarımız tamamen benzese de farkında olmadığımız bir atamız (anne, dayı, anneanne, dede ve devamı) hayatımızı başından beri etkilemiş olabilir, muhakkak da etkilemiştir. "İnsan kendi yükünü daima yeniden bulur" demiş Albert Camus. Bu anlamda, Wolynn'in yüzleşmeye veya kabullenmeye dair kitap boyunca süren çözüm önerileri, atalar yaşıyor olsa da olmasa da büyük faydalar sağlıyor. En büyük öncelik, durumun (sıkıntıların) farkına varmak: "Zihinsel anlayış kendi başına kalıcı bir değişimin meydana gelmesinde nadiren yeterli olur. Sıklıkla, farkındalığa derinden hissedilen bir içgüdüsel deneyimin eşlik etmesine ihtiyaç vardır."

İçgüdüsel deneyim ansızın gelir. Sonrasında belki bir mezarlık ziyaretiyle beraber yüzleşme, bir telefon konuşmasının ardından kabullenme. Lakin bazı sorunlar gömülmeyi reddeder ve bazı kabuller insanı daha çok kapana kıstırabilir. Bunun için kitap boyunca soruların peşinden bir dedektif gibi ilerlemek gerekiyor. Bir danışanın sözleridir: "Cevaplarını gezegenin en ücra köşelerinde ararken, iyileşmek için en harika kaynakların zaten benim içimde olduğunu, sadece ortaya çıkmayı beklediklerini anladım."

Bizden önceki aile bireylerine ait olan duyguların bizler tarafından taşınıyor ve paylaşılıyor oluşu "özdeşim duyguları" olarak isimlendiriliyor. Bu duygulara, yani kalbin derinliklerine ulaşabilmek için bazen o kalbin kırılması da gerekebiliyor. Çünkü insan en çok karanlıkta görür ama Wolynn'in belirttiği gibi fark edebilmek şartıyla. "Bu kadar acıya artık dayanamıyorum" dediğinde ve iyileşmek için bir çare aradığında dönüp kendi içine bakmalı insan, ağzından çıkan kelimelere. Çünkü köklere ve oradaki sorunları yakalayıp çözme yolundaki en büyük şifa kaynağı kelimeler. Düşünmeli ve hatırlamalı insan, kazımalı. Jung'la bitirelim: "Bilincinize getirmediğiniz her şey karşınıza kader olarak çıkar."

Yağız Gönüler

twitter.com/ekmekvemushaf

Ergenin kimlik arayışı: ben kimim?

"Gel Anlayıcı gel, gel. Şiştim içime içime konuşmaktan, gel de biraz beni de anla."

Bir grup ergen, bir yatılı okul.

Bazen dolan bazen boşalan yatakhane, koridorlar, sınıflar, bahçe, öğretmenler odası, kantin...

Yarı kasvetli, yarı hüzünlü duvarlar, merdivenler...

Cinselliğin, aşkın, otoritenin, samimiyetin sorgulandığı fısıldaşmalar, hesaplaşmalar, tartışmalar...

"Ben zaten köye benzetiyorum bu okulu bazen. Şu boş arazilerin sonu şehre dayanmasa, şehrin ışıkları uzaktan göğü aydınlatmasa aynen köye benziyor."

Kitabı okumaya başladığımız anda dost olduğumuz, iç dünyamıza konuk ettiğimiz, ara duygulardan, ana duygulara seyahat etmemizi sağlayan bir dizi karakter; Kız Cengiz, Kirpi İsmail, Kara Murat, Melek Orhan, Beygir Niyazi ve ismini buraya yazmadığım yedi kişi daha...

Ergenlik döneminin getirdiği bedensel ve duygusal değişimler ve bu değişimlerin ergenin ilişkiler dünyasındaki yansımaları... Bu yansımaların, bizi ergenin kimlik arayışına yani "Ben kimim" sorusuna götürmesi. Bu sorunun yanıtının ise pek sancılı "birey" olma tarifinde gizlenmesi. Bu tarifi yaparken ergenin "öteki"lere ihtiyaç duyması, ötekilerle olan ilişkisiyle kendisine ayna tutması.

Ahmet Güntan, Raskol'un Baltası'ndan çıkan ve tamamı diyaloglardan oluşan Tam O Sırada adlı kitabında bir gece vakti bizi, bir grup ergenin yanına davet ediyor ve onlarla düşünsel bir yolculuğa çıkmamızı sağlıyor. Ergenlikten, ilk yetişkinliğe geçişin şiddetli karın ağrılarını duyumsatıyor. Bunu yaparken de queer bir perspektiften bakmamızı ve queer kuramdan olabildiğince beslenmemizi sağlıyor.

İnsan doğasının o başkalaşımın sürecinde, dünyanın bir grup ergen tarafından yuvarlanışını, boyanışını, keşfini, yıkılıp yeniden yaratımını gözler önüne seriyor.

Bir grup ergenin birbirini nasıl aynaladığını, bu aynalama üzerinden nasıl bir kendilik tanımı ya da tanımsızlığı geliştirdiğini gözlemlememize olanak tanıyor.

Fransız psikanalist Françoise Dolto'ya göre ergenlik, ikinci doğumdur. Bu kendini "yeniden" oluşturma, kendini "yeniden" tarif etme dönemine ait en önemli çabalardan biri, geçen ve kaybolan zamanın, otobiyografik bir etkinlik içerisinde yeniden anlamlandırılmasıdır.

Bahsedilen anlamlandırmalar, Kız Cengiz'in çocukluk öyküsünün kendine has melankolisinde gizlenirken, onun güzellik kavramını, aşkı, cinsiyeti, adaleti monologvari bir üslupla sorgulaması ya da Kirpi İsmail'in arkadaşlarından çaldığı eşyaları, Melek Orhan'ın kendisinden çaldığı duyguları bir ağacın kovuğunda saklaması ve bizim de bir okuyucu olarak o kovuğa dokunabilmemiz, oraya kendi ruhsallığımızdan bir şeyler koyabilmemiz, hafiflediğimizi sandıkça belki de ağırlaşmamızla vücut buluyor.

Peki neyle ağırlaşıyoruz? Hatırlayabildiğimiz kendi ergenliğimizle mi? Sakladığımız ve yüzleşmekten korktuğumuz ergenlikle mi? Toplumun bize sunduğu ergenlikle mi? Yoksa toplumun kendi ergenliğiyle mi? Ya da bu dönemde sorguladıklarımızın eksik kalmışlığıyla mı?

Birtakım sorular, sorgulamalarla bizler de kitabın bir kahramanı gibi hissetmeye başlıyoruz. Kitap, ilk satırlardan itibaren bizi o yarı karanlık yatılı okulun içerisine alıyor ve ardımızdan kapıyı kilitliyor. O kapının anahtarını ise kendi geçmişimizde, cinsel kimliğimizde, hayatı algılayışımızda görünür kılıyor.

Kitabın bitiminde kahramanlara öyle alışıyorsunuz ki, bu kahramanların ergenlik döneminin kısa bir kesitine tanıklık ettiğiniz gibi, yetişkinlikten yaşlılığa hayatlarının tüm geçiş evrelerindeki diyaloglarına, cinsiyet ve karakter oluşumlarına da eşlik etmek, onlarla birlikte düşünmeye, sorgulamaya devam etmek istiyorsunuz.

Tam O Sırada, Ahmet Güntan'a göre hikayenin ortasından, bana göre hayatın tam ortasından diyaloglarıyla, bir yanıyla geçmiş ve gelecekten bağımsız, öte yanıyla geçmiş ve geleceğe bağımlı -an'da olan biteni- okuyuculara sinematografik bir roman tadıyla sunuyor. Ayrıca okuması keyifli queer bir senaryo hazzı yaşatıyor. Ve bu yüzden de kendisini beyazperdede izleme arzusu uyandırıyor. Bu arzum, olmayacak iş değildir umarım.

Filmin soundtrack'i ise şimdiden hazır; Emrah Altınok tarafından bestelenmiş, Kız Cengiz'in Şarkısı. Üstelik okuyucuları şaşırtarak ve bir ilk olarak kitabın içinde yer alıyor.

Tuğçe Isıyel
twitter.com/tugceisiyel

Gönül ülkesinin bir ulu pîri: Hacı Bayram-ı Velî

Gönül, sınırlardan münezzeh bir ülkedir; adaletle yargılanır, merhametle hükmedilir, rahmetle yönetilir. İnsan doğar doğmaz bir ülkenin vatandaşı olur. Gönül de kirinden, pasından temizlenip manevi doğumunu gerçekleştirdiği zaman gönül ülkesinin bir ferdi olur. Gönül ülkesinin padişahları, zamanının kutupları olan kâmil mürşitlerdir. Onların hükümleri gönül ehli olanlar içindir. Bu gönül padişahlarından biri de Hacı Bayram-ı Velî’dir. Anadolu’nun Moğol yıkımını yeni yeni atlatmaya başladığı bir döneme denk gelir onun hayatı. Bu nedenle Osmanlı padişahları Anadolu’nun maddi imarını sağlarken gönül padişahı Hacı Bayram-ı Velî ve dönemin gönül erleri de manevi imarı için çalışmışlardır. Nitekim 2. Murad Han ile yaptıkları bir sohbette İstanbul’un fethinin kendi öğrencisi Akşemseddin ve genç Mehmet’e (Fatih Sultan Mehmet) nasip olacağını bildirmişlerdir. 

Gönül, bir çıra misali kibritini bekler. Hacı Bayram-ı Velî de Somuncu Baba ile tanışmasından sonra gönül çırasını tutuşturmuş ve ondan sonra nice karanlık gönle ışık olmuştur. Hakikatin insanın gönlünde olduğunu asırlar öncesinden: “Bilmek istersen seni / Cân içre ara cânı / Geç cânından bul anı / Sen seni bil seni” diyerek müjdelemiştir. İnsanlık tarihinin en eski problemidir kendini bilmek ve özellikle filozoflar bu konuda binlerce yıldır fikirler ortaya atmıştır. Tasavvuf, insanın ne olduğu ve neden var olduğu sorularının cevabını gönülde aramış ve gönülde bulmuştur. Bu arayışın esas kaynağı ise yüce Kur’an’dır. Cenab-ı Hakk, Hud suresinde: "İnanıp da güzel işler yapan ve Rablerine gönülden boyun eğenlere gelince, işte onlar cennet ehlidir. Onlar orada ebedî kalırlar." buyuruyor. İnanmak, iman etmek ve bağlanmak gönül işidir ve akılla izah edilebilir bir yanı yoktur. Bu nedenle temiz bir gönül, tasavvufun ilk şartıdır.

Mustafa Tatcı, Bir Ulu Pir Hacı Bayram-ı Velî adlı kitabında Hacı Bayram-ı Velî’nin Anadolu’nun manevi inşasındaki rolünü gözler önüne seriyor. Öncelikle Somuncu Baba’nın Hacı Bayram-ı Velî üzerindeki etkisine değiniyor Mustafa Tatcı. Henüz ismi Numan iken ve Yıldırım Bayezid'in derbanlığını (kapıcıbaşılığını) yaparken Bursa’da Somuncu Baba’yla tanışır ve kendisinin dervişi olmayı ister. Dervişliğin ilk imtihanı samimiyet ve sabırdır. Her talip hemen kabul görmez, isteğinin geçici bir heves olup olmadığı ve isteğinde nefsinin de bir payı olup olmadığı anlaşılana kadar talip, dervişliğe kabul edilmez. Ayrıca bu iş nasip işidir. Yunus’un nasibi Hacı Bektâş-ı Velî’de olmadığı için bütün ısrarlar karşılıksız kaldığı gibi bütün dervişler nasibinin bulunduğu mürşidi arayıp bulmak zorundadır. Mustafa Tatcı bu konuyla ilgili olarak: “Hakikat yolunda davet yoktur. Teklif olsa da ısrar yoktur. Bu sebeple Numan’ın intisabı muhtemeldir ki böyle oldu. Ona ‘Sen benimle yapamazsın.’ dendi… O da ‘yaparım’ dedi ve yaptı…” diyerek Hacı Bayram-ı Velî’nin de bir samimiyet ve sabır testinden geçtiğini ifade ediyor.

Anadolu’da tasavvuf; tekke ve dergâhlarda hem eğitim hem de üretim faaliyetlerinin bir arada yürütülmesi yoluyla yaşamıştır. Her derviş, fıtratına uygun bir işte çalışarak hem topluma faydalı olmuş hem de nefis eğitimini tamamlamıştır. Tekke ve dergâhları miskinlik yuvası olarak görmek büyük bir yanılgı olur. Kırk yıl boyunca odun taşıyan Koca Yunus, Ekmekçi Koca diye tanınan Somuncu Baba ve çiftçilikle uğraşan Hacı Bayram-ı Velî ve daha nice gönül sultanı buna örnektir. Mustafa Tatcı, Hacı Bayram-ı Velî’nin çiftçilikle uğraşmasını şu şekilde açıklıyor: “Somuncu Baba ekmekleriyle birlikte Numan’ı da pişirip Hacı Bayram-ı Velî olarak gönül fırınından çıkardı. Sonra da Ankara’ya yol gösterdi. Hacı Bayram-ı Velî Ankara’ya dönerken şeyhine bir meslek bilmediğini, ne iş yapması gerektiğini sorunca Somuncu Baba kendisine: Git ekin ek, burçak ek, diye cevap verdi.”

Boşuna dememiş erenler: “Derviş iş ile.” diye.

Hacı Bayram-ı Velî, Anadolu’nun gönül padişahıdır. Fetret Devri’nin ardından Anadolu’da siyasi birliği yeniden sağlayan Osmanlılar, Anadolu’ya daha tedirgin yaklaşmaya başlamıştır. Ankara’da on binlerce müridi bulunan Hacı Bayram-ı Velî de Osmanlı vezirlerinin dikkatini çekmiş ve padişahı bu konuda telkin etmişlerdir. Hacı Bayram-ı Velî’nin II. Murad'ın huzurunda söyledikleri tasavvuf ehlinin iktidarla olan münasebetini anlamak açısından çok önemlidir: “Pâdişâhım, bizim için adalet, meşveret ve ulu’l-emre itâat her şeyin önünde gelir. Bizden yana bir endişeniz olmasın. Biz dahi sultanımızın biz dahi Sultanımızın böyle düşündüğünden eminiz.” diyerek padişaha, vezirlerin olumsuz telkinlerine karşı güvence vermiştir. Sarayda gösterdiği kerametler sayesinde Hacı Bayram-ı Velî’nin manevi büyüklüğünü anlayan II. Murad, kendisine mürit olmak istediğinde ikinci bir ders vermiştir Hacı Bayram-ı Velî: “Devletin başı olan hükümdarların herhangi bir tarikata girmemesi ve hatta muhabbet dahi beslememesi gerekir. Sultanımızın hak ile ilgili kararlarında, adalet ve meşveret üzere hareket etmesi, dünya işlerini ahenkli bir şekilde ve dini ihmal etmeden yürütmesi bizim dahi niyazımızdır.” diyerek Peygamber Efendimizin (sav) “Bir saat adaletle hükmetmek bir sene ibadetten hayırlıdır.” hadisinin ehemmiyetini hatırlatmıştır. Daha sonrasında benzer bir konuşma Akşemseddin ve II. Mehmed arasında da cereyan edecektir.

Hacı Bayram-ı Velî, olgunluk yıllarını Ankara’da geçirmiş. Burada kendi adıyla anılan cami ve dergâhta insanların gönül eğitimiyle meşgul olmuş, zenginlerden toplanan sadakalarla halkın getirdiği hediyeleri ihtiyaç sahiplerine dağıtırken kendisi ekincilikle geçimini sağlamıştır. Halka hizmeti Hakk’a hizmet olarak gören bir anlayışla insanların kendisinden istediklerini nefsini hesaba katmadan yerine getirmiştir. Hakk’a ulaşmak için halkın arasından çekilmeyi düşünmemiştir. Ekin tarlasında da Hak ve hakikatin bulunabileceğini telkin etmiş, nefsini bilip kendi düğümünü çözmüştür.

Zamanının kutbu olan bu gönül sultanından günümüze, bizim gönlümüzü ısıtan pek çok öğüt de kalmıştır: “Seni dünyaya ne çekiyorsa, sana Allah’ı unutturuyorsa orası senin yok olman için bir tuzaktır. Neresi seni Allah’a yöneltiyorsa, seni düşündürüyorsa orası cennete gitmen için bir duraktır.” Günümüz Müslümanlarının en büyük derdi gaflettir sanırım. İçine düştüğümüz gaflet denizinde doğruyu, yanlışı ayırt etmenin yolunu dahi bulamıyoruz. Bu gaflet denizinde bir can simidi gibi tutunabileceğimiz bir öğüttür bu.

Hacı Bayram-ı Velî’den günümüz yöneticilerine de bir öğüt var: “İlimde, hukuki meselelerde size teklif edilecek işlerden ancak kendinize uygun olanları kabul edin ki sonuçta başka bir görüşü savunmak zorunda kalmayasınız.” İnsanın kendini bilip kendine uygun olmayan makam ve mevkileri kabul etmemesi işin ehline verilmesi ve makamın ağırlığı altında ezilmemek için de önemlidir. Liyakat, İslam dininin en hassas olduğu konulardan biridir ve pek çok devletin yıkılışında liyakatsiz kişilerin makam ve mevkileri işgal etmesi başrol oynamıştır.

Vahdet-i Vücûd Risâlesi'nde şunları söylüyor Hacı Bayram-ı Velî: “İşte, ona yani bir kâmil insana ulaşan kişi Hakk’a vasıldır. Onu müşâhede eden Hakk’ı müşâhede eder. Ona mutî olan Hakk’a mutî olur. Onun merdûdu olan Hakk’ın merdûdudur. Ona münkir olan Hakk’ı münkirdir. Onun makbulü olan Hakk’ın makbûludur. Ona hâin olan Hakk’a hâin olur. Ona ezâ eden Hakk’a ezâ ve ccefâ eder. Zirâ insân-ı kâmilin zâtı, Zât-Hakk’ın aynasıdır ve zât-ı Hak onun üzerine bütün yönleriyle vech-i küllî ve icmâlî ile) mütecellîdir ve onunla zâhirdir. İnsan-ı kâmilin ilmi de Hakk’ın ilminin aynasıdır. Hiç şüphesiz zâtı Hakk’ın zâtı ve vücudu Hakk’ın vücudu ve ilmi Hakk’ın ilmidir (…) Bu düşünce vahdet değildir. Sonra insan-ı kâmil huûl ve ittihaddan yani Hak vücudunun insan-ı kâmile girmesi veya Hakk’ın onun vücuduyla birleşmesi gibi vahdete aykırı düşüncelerden de berîdir. Belki kâmilin yoklukta olan değişmez hakîkatinin aynasında kemâliyle Hakk’ın zuhurudur.” Bu ifadeler, vahdet-i vücut anlayışındaki inceliği açıklamak itibariyle oldukça önemlidir. Kaldı ki böylesi hakikatlerin akıl yoluyla değil kalp yoluyla idrak edilebileceği unutulmamalıdır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin başkenti Ankara, Anadolu’nun gönül başkenti olan Hacı Bayram-ı Velî Camii’ne ve dergâhına da ev sahipliği yapar. Türkiye’nin Ankara’dan idare edilmesi gibi gönül coğrafyamız da Hacı Bayram-ı Velî’nin maneviyatından hâlâ feyz almaya devam etmektedir.

Erhan Çamurcu
twitter.com/erhancmrc

İşi başa düşen, düşünmek zorunda

"Kolay elde edilmiş bir saadet mi, yoksa insanı yücelten ıstırap mı daha iyidir? Evet, hangisi daha iyi?"

- Dostoyevski, Karamazof Kardeşler

"Omlet yemek istiyoruz, lakin yumurtaların kırılmasına da gönlümüz razı değil. Olacak iş mi bu?"
- İsmet Özel, Taşları Yemek Yasak

Adamın biri Nasreddin Hoca yolda yürürken, ona takılmak niyetiyle yanına yaklaşır. "Hocam selamun aleyküm, az evvel bir tepsi baklava buradan geçti, gördünüz mü?" diye sorar. Hoca "Bana ne?" der. Adam biraz da kızdırmak istercesine "Ama hocam sizin eve doğru gidiyordu!" der. Hoca bu kez de "Sana ne?" der. Bu nefis fıkra, insanın malayaniye karşı göstermesi gereken tavrı işaret ediyor. Hoca, kendisini ilgilendirmeyen bir konu için 'bana ne tavrı'nı ortaya koyuyor. Kendisini ilgilendiren fakat başkasını ilgilendirmeyen bir konu için ise devreye öğreticilik (irşad) vasfını kullanarak 'sana ne tavrı'nı öğütlüyor: seni ilgilendirmeyen işlerle uğraşma, dedikodu üretme, kendine bak...

Özkan Gözel'in Ketebe Yayınları tarafından Nisan 2018'de neşredilen düşünce kitabı Kendi İçine Düşmek, insanın kendiyle ilgilenmeyi göze almadan düşünmeyi de göze alamayacağını, böylece tatminsiz, meşgalesiz, anlamsız bir hayat yaşayacağını teferruatıyla anlatan bir çalışma. Çalışmanın belki de en esaslı derdi, bizi oyun ve oyalanmaya sürükleyen, hatta bağımlı kılan malayani çağına karşı bir çığlık olması.

"İçinde yaşadığımız işbu Malayani Çağı’nın biz çağdaşlara yaptığı asıl fenalık şu belki de: Biz ilgimizi celbe matuf onca ayartıcı mevzu arasında kendimizle ilgilenmeye, kendimize ihtimam göstermeye bir türlü fırsat bulamıyoruz, sonuç olarak da kendimizi unutma talihsizliğine uğruyoruz. Oysa malayaniye yol açan ortamları terk ederek kendimizle baş başa kalmaya çalışmalı değil miyiz?"

Dört bölümü var kitabın. İlk bölümde gündelik hayatın telaşesinde, bizi kendimizle ilgilenmekten alıkoyan mevzular dile getiriliyor Gözel tarafından. Geniş asırlara uzanan bir sohbet toplumu olmamıza rağmen günümüzde sohbet toplulukları bir yana, gerçekten sohbet edilecek bir kimseyi bulabilmenin neden zorlaştığı analiz ediliyor. İç âlemimizi işgal eden en önemli mesele hiç şüphesiz teknolojinin hayatımıza taarruz etmesi. Cep telefonları günün büyük bir bölümünü yutarken, televizyonlardan üzerimize dertsiz ve düşüncesiz programlar fırlıyor. Bir kelimenin üzerinde özellikle duruyor Gözel: Teemmül. İyice, etraflıca düşünme anlamına gelen teemmül yerine bakıp geçmeyi, bastırmayı ve dolayısıyla hiç anlamamayı tercih ediyoruz. Anlamak istemiyoruz. Dinlemek istemiyoruz. Bu durumda bütün söylediklerimiz egomuzdan birer damla olarak süzülüyor. Hâliyle birbirimizden bir farkımız kalmıyor, sürüleşiyoruz. Dostluklar gittikçe alışveriş ve yalan üzerine kuruluyor. Bu da mecburi yalnızlıklar yaşanmasına sebep oluyor. Oysa şahsiyet inşası için zaman, çok büyük bir nimet.

"Yakaladıkları hemen her fırsatta internete, sosyal medyaya dalanlar ve orada dalgın ve şaşkın dolaşanlar kendileriyle baş başa kalmayı beceremeyen, dahası böyle bir şeyi arzu da etmeyen insanlar sanki. Bu denli kendilerinden kaçtıklarına göre, kendileriyle baş başa kalmak sıkıyor ya da ürkütüyor olmalı onları. Sosyal medya onların kendileriyle kendileri arasında bir ayraç işlevi görüyor yani onları kendilerinden uzaklaştırarak onlara kendilerini unutturuyor mütemadiyen. Malayaninin ve onun bir bileşeni olarak oyunun-oyalanma'nın işlevi ikilidir aslında: Kişiden zamanını çalmak ve ona kendini unutturmak."

İkinci bölümde sanat ve hakikat üzerine düşünüyor Özkan Gözel. Sanatın geçmiş çağlardan itibaren hakikatle olan temasının, günümüze geldikçe nasıl örselendiğini anlatıyor. Din, aşk ve sanat; yeryüzüne tutunmanın yollarıydı bir zamanlar. Nasıl oldu da ilk ikisi iyice perdelendi ve bu üçlü yalan, dolan, sanat olarak güncellendi, bunda insanın oynadığı rol neydi, derinlikli yazılarla irdeleniyor. Üçüncü bölümde, kitabın başından itibaren kurgulanmış hissiyatı veren bir içselleşme var. "İnsan kendi içine düşünce ne olur? Bu, onda içsellik diye, iç âlem diye ya da gönül dünyası diye bir şeyin uç vermesine neden olur." diyor Gözel ve şöyle devam ediyor: "İç âlemimiz asıl evimizdir bizim, biz asıl orada yaşarız. Oradan dünyayla ve diğer insanlarla ilişki kurarız. Orası ruhumuzun üssüdür bir nevi. İnsan demek; bir iç âleme, bir gönül dünyasına, bir içselliğe sahip olan varlık demektir."

Kendi ile ilgilenmek meselesi Özkan Gözel için oldukça hassas, kritik ve önemli. İstiyor ki okur da bunu dert edinsin ve kendiyle ilgilensin. Aksi hâlde malayani onu da tesiri altına alacak, şahsiyetini hırpalayacak, gönlünü örseleyecek, hakikatle arasındaki perdeleri duvara döndürecek, kalp kararacak ve nihayet insan, eşref-i mahlûk olduğunu unutacak. "İnsanların çoğu insan sûretine sahiptirler fakat mânâları itibarıyla insan değildirler. Hiç şüphe etmeyesin ki bu böyledir. Çoğu hakikatte eşek ve öküz ve kurt ve kaplan ve yılan ve akrepdirler. Her şehirde sûreti ve mânâsı insan olan sayılı kimse vardır." der Ahmed Avni Konuk. Özkan Gözel'in şu cümleleri meseleyi daha anlaşılabilir kılacaktır: "Kendimiz kendimize emanetiz. Kendimiz sahip olduğumuz bir şey olmaktan ziyade 'olduğumuz' bir şeydir. Kendimiz bize en yakın şey olmakla birlikte, çoğu zaman bize en uzak şey olabiliyor. Onu unuttuğumuzda ya da ihmal ettiğimizde, o bize en uzak şey oluyor. Kendini unutan insanın kendine gelmesi ve kendi olması gerekir ki u da ancak sahici bir varoluşa kavuşmasıyla mümkündür. Bunun için varoluşunu edinmeli ve bu varoluşu ile uğraşmalıdır insan."

Herkes ve Hiçkes başlığına sahip olan dördüncü bölüm, kitabın en sevdiğim metinlerini barındırıyor. Özkan Gözel burada felsefeyle tasavvufu bir araya getirmiş. Amacı onları yakınlaştırmak ya da uzaklaştırmak değil, insan denen canlının hakikat arayışındaki benzerlikler yahut farklılıklar. İşte buradan çok zengin şeyler çıkıyor. Bir yanda Cüneyd-i Bağdâdî, Bâyezîd-i Bistâmî, Ebû’l-Hasan Harakânî, Ebû Bekir Şiblî, Abdülkâdir-i Geylânî, İmâm-ı Rabbânî. Diğer yanda Rene Descartes, Maurice Blondel, Martin Heidegger, Emmanuel Levinas, Ludwig Wittgenstein, Michel Foucault. Özkan Gözel burada mutasavvıfların şathiye geleneğinden vahdet-i vücud ve vahdet-i şuhud farklılıklarına, filozoflarla velîlerin hakikat arayışında tercih ettikleri yollara, kendini ortadan kaldırarak ulaşılabilecek manevi hâllere dek birçok konuda öz yorumlarda bulunuyor. Bu bölümdeki karşılaştırmalı okuma yapma imkânı, okura lezzet verecektir.

"Abdülkâdir-i Geylânî'nin El-Fet-hu'r-Rabbânî'deki şu sözlerinde de rastlarız: "Bir kimse veliliğin en üst derecesine yükselip kutup olunca bütün insanların yükünü taşır." Dostoyevski de Karamazov Kardeşler'de şöyle demektedir: "Her birimiz, herkesin önünde herkese karşı suçluyuz ve ben diğerlerinden daha fazla suçluyum." Öte yandan, Levinas Autrement qu'etre'de "Her şeyden ve herkesten sorumlu olan etik özne tüme evrenin yükünü omuzlarında taşır" demektedir. Ve Saint Exupery'nin Savaş Pilotu'nda: "Herkes herkesten sorumludur. Herkes tek başına sorumludur.. Her insan bütün insanların yükünü omuzlarında taşır." ifadesi geçmektedir. Başkasının-yerinde-olma, kendini başkasının sorumluluğunu üstlenmiş olarak bulma, başkasından dolayı ve başkası için ıstırap ve çile çekme etik (ve tasavvufi) özneliğin temel bir hususiyeti olarak temayüz etmektedir görüldüğü üzere."

Mevcut hâlden memnun olmayan kişi, kendi içine düşer. Kendi içine düşen; kendiyle ve dünyayla olan ilişkisini gözden geçirmek için düşünme yolculuğuna çıkar. Aşkın olanla teması sağladığı ölçüde huzur bulur. İşi başa düşen, düşünmek zorunda. Hayattaki bükülmeler, kırılmalar, yorulmalar ancak böyle aşılıyor. Özkan Gözel, Kendi İçine Düşmek'te huzursuzluktan çıkmak üzerine huzursuzluk çıkarıyor. Mevcut durumu değiştirmeye önce kendinden başla diyor, sonra kendini unut...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Dünyanın bütün çocukları Pal Sokağı’ndadır

80’lerin sonu, 90’ların başında ilköğretimini gören neslin en büyük sorunu/şanssızlığı, bir darbe sonrası nesli olarak, okuyacak hemen hemen her metnin yasaklı oluşu idi. Birçok Rus klasiği, öyküler, Muzaffer İzgü’ler, Kemalettin Tuğcu’lar ve daha niceleri. Bu çıkmaz sonrasında çocuk edebiyatı ya da çocuk kitaplarının çerçevesi çoğu zaman kahramanı çocuk/lar olan metinlere kaydı. Benim çoğu zaman “İyi ki okumuşum.” dediğim ama şimdilerde “Pek de çocuk kitabı değilmiş.” hatta “Büyüklere çok daha önemli şeyler söylemiş.” dediğim metinler hep bu dönemde okunmuş galiba. Örneğin Howard Pyle’ın, Hırsızlar Prensi Robin Hood’u, Aytmatov’un Ak Keme’si (Beyaz Gemi) Andersen’in birçok masalı ki özellikle Kibritçi Kız, hep bu dönemin metinleri oldu. Ancak biri var ki mahiyeti halen yeteri kadar anlaşılamamış bir bunalım çağı eseri olarak galiba benim kitapla ilişkimi en başından inşa eden, her yıl birkaç kez okuduğum, bir çocuğu başka bir çocuğun acısı ile yaşamaya mecbur bırakan başyapıt. Pal Sokağı Çocukları’ndan bahsediyorum. 

Türkiye’de halen Pal Sokağı Çocukları birçok yayın evi tarafından çocuk edebiyatı metni olarak sunulurken maalesef ki muhatap yaş grubu da oldukça gerilere çekiliyor. Bu durumda eserin çok da iyi tanınmadığına dair bir vehim oluşuyor ki bu vehim yersiz değil. Öyle ise eserin yazarından başlayarak içeriğine dek birçok konuyu yeniden hatırlamak yerinde olacak gibi.

Pal Sokağı Çocukları’nın yazarı Macar Ferenc Molnar (12 Ocak 1878, Budapeşte - 1 Nisan 1952, New York) ilk öykülerini 19 yaşındayken yayımladı. 1907’de Az ördög (Şeytan) adlı oyunuyla tanındı. Hukuk öğrenimi gördü ama gazeteciliğe geçerek I. Dünya Savaşı’nda savaş muhabirliği yaptı. Pek çok oyunu Avusturya, Almanya, ABD gibi yabancı ülkelerde oynanıp sevildi Molnar’ın. Yoksulların sorunlarını duygusal bir tonda işlediği, her biri başyapıt niteliğinde öyküler de kaleme aldı. Öte yandan, çok sayıda romanı olmasına karşın sadece başyapıtı sayılan A Pál utcai fíuk (1907; Pal Sokağı Çocukları) başarılı oldu ve bütün dünyada bu romanla ünlendi.

Ferenc Molnar I. Dünya Savaşı sırasında Galiçya’da savaş muhabirliği de yaptı ki romanda geçen “Büyük savaşlara tanıklık eden gerçek savaş muhabirleri, çarpışmaların kaybedilmesinde kargaşanın büyük rol oynadığını söylerler ve bu heyecan, cesur savaş muhabirlerinden öğrendiğimiz gibi, gerçek savaştaki askerleri de etkisine alan, çarpışma öncesinin heyecanıydı.” ifadeleri savaş deneyimlerinin izlerini taşıdı.

Molnar’ın asıl soy ismi Neumann’dır ve Yahudi kökenlidir. Dolayısı ile o da yüzyılın dönümünde Macar toplumuna gönüllü olarak entegre olmuş, Macaristan’ın kültürel hayatına eklemlenmiş Yahudi yazarlardandı. Ve kaçınılmaz olarak 1939 yılında, yükselen Nazi tehdidinden kaçarak önce Fransa’ya, ardından da İsviçre’ye sığınır ve en nihayet Amerika’ya göç eder. Burada, çok sevdiği vatanından uzakta, Central Park’ın hemen yanındaki, sürekli olarak ikamet ettiği Hotel Plaza’da 1952 yılında vefat etti. Bu açıdan bakıldığında o da Nabokov, Canetti ve Zweig gibi önde gelen yersiz yurtsuzlardan oldu.

Pal Sokağı Çocukları’nın Türkçe’ye ilk çevirisi ise 1944 yılında Pál Sokağı’nın Çocukları başlığıyla Necmi Seren tarafından yapıldı ve MEB Yayınları tarafından basıldı. Kitabın son çevirisi ise Tarık Demirkan tarafından yapılarak ilk baskısı 2009 yılında Yapı Kredi Yayınları tarafından yayımlandı. Ancak çok fazla çevirmen ve yayınevi vesilesi ile bugün Pal Sokağı çocukları ülkemizde de bilinen, okunan bir metin oldu.

Molnar bu eserden önce Çocuklar, Cam Macunu Derneği başlıklı iki çocuk kitabı daha yayımladı; Pál Sokağı Çocukları’nı ise eski öğretmeni Kornél Rupp’un kurduğu bir çocuk dergisinin ricası üzerine kaleme aldı. Küçük bir çocuk romanına inanılmayacak kadar şablon ve arketip yerleştirdi Molnar: Okul hayatı, öğretmenler, iyiler ve kötüler, erişkinler ve çocuklar arasındaki ilişkiler, çocuk çeteleri, boş arsa, iki çete arasında neredeyse savaş şeklinde tasvir edilen kapışma, aidiyet, ihanet, fedakarlık, intikam ve bir çocuk ölümü. Ancak bu kadar da değil. Satır aralarına aslında sadece erişkinlerin anlayabileceği bir yığın tarihsel, toplumsal mesaj, gönderme ve analoji yerleştirdi. Dolayısıyla eser erişkinlerin de okuyabileceği farklı bir metin haline geldi.

Molnar romanda bir anlatı silahını da devreye soktu: dramatizasyon. Belki de iyi bir okur için Kemalettin Tuğcu esintileri almak bu yüzden gayet makul. Bu açıdan bakıldığında eser bir epik anlatı türüdür. Çünkü Molnar hem iyi kurgulanmış diyaloglar yoluyla hem de okurken insanın kafasında sanki tiyatrodaymış hissi uyandıran sahneler/tasvirler/dekorlar yoluyla romanı dramatize etti.

Romandaki gerilimin doruk noktası hiç şüphesiz iki çocuk çetesinin boş arsa uğruna çarpışmasıdır. Ölüm olgusuna bir kurtuluş olarak bakılarak şimdi burada yazamayacağım bir hüzünlü sonun büyük bir kavgayı bitirişine çocukça bakar Molnar. Bir yandan yüreğiniz sızlarken bir yandan da ölümün bir kurtuluş haline gelişine tanık olursunuz. Ancak tüm bu çocuklu ambiyans içerisinde Molnar bir tarafı ile büyük ve zorunlu bir sosyolojik değişimi anlatır. Zira daha ziyade taşrada, taşra şehirlerinde ve köylerde yerleşik bulunan Macar nüfus, eskiden beri zaten şehir ahalisinin büyük kısmını oluşturan ve Almanca konuşan Alman, Yahudi vs. etnik unsurlarla bir arada yaşamaya başlamışlardı. Orta Avrupa’da ve özellikle Macaristan’da II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar hayatın birçok alanında aktif rol oynayan Yahudiler, bölgede milli devletlerin oluşmasından yahut oluşma aşamasında olmasından dolayı, yaşadıkları ülkelerin toplumuna gönüllü olarak asimile olma gayreti içerisine girmişlerdi. Molnar çocuklar üzerinden anlattığı hikâyede kullandığı isimler ve sokak üzerinden betimlediği çekişme ile alt metinde bu sosyolojik/siyasi durumu da anlatır.

Pal Sokağı Çocukları bana kalırsa yüzyılın en önemli metinlerinden ve herkesin okuması gereken bir anlatı. Ve unutulmamalıdır ki hayat, bu kitabı hediye ettiğim herkes için kapağına yazdığım not gibi aslında: İnsan önce çocukluğundan başlamalı her şeye. Molnar’ın kitaptaki sitemi ile bitmeli bu yazı:

“Arsa... Ey dağlarda, ovalarda yaşayan, bir adımda ucu bucağı görünmez tarlalara ulaşabilen güçlü, kuvvetli, sağlıklı çocuklar! Siz ki, güzelim mavi göğün altında yaşamaya, sonsuz uzaklıklara alışkınsınız. Siz ki, koca apartman blokları arasında sıkışık yaşamak zorunda değilsiniz. Büyük kent çocuğu için, boş bir arsa ne demektir bilebilir misiniz? O çocuklar için arsa, ova demek, kır demek, bozkır demektir. Çürük tahta perdelerle, göklere yükselen apartmanlarla sınırlanmış küçücük bir toprak parçası, o çocuklar için sonsuzluk ve özgürlük demektir. Pal Sokağındaki o Arsada bu gün dört katlı bir apartman yükselmektedir. O Arsa, vaktiyle bir sürü çocuk için mutluluk demekti. Bu gerçeği Arsanın üzerine dikilmiş apartmandaki kiracıların bir teki bile bilmiyordur.”

Galip Çağ
twitter.com/caggalip