“Beat”tim be abi!

“Hapiste olduğunu bilmeyen bir adam asla kaçamaz. Gezegenin ve bedeninizin neredeyse hiç kaçılmaz bir hapishane oluşturduğunun farkına vardığınız, hapishanede olduğunuzu fark ettiğiniz anda kaçış şansınız vardır.”

Böyle buyurmuş Beat akımının kült ismi. “The Invisible Man” müstearıyla da bilinen William S(eward) Burrroughs’nun (1914-1997) “Çıplak Şölen”ini (“The Naked Lunch”) sinemalaştıran David Cronenberg’in aynı adlı filmini seyretmediniz mi? Seyretmiş olsaydınız böcek ilaçlarıyla kafayı bulan adamımızın (Bill Lee, Peter Weller) hayal âlemindeki serüvenlerine, bilincinin altını üstüne getirişine, ağzı laf yapan dev böceklerle muhabbetine tanıklık edip akla ziyan grotesk vajinalardan dev penislere ve ne idüğü belirsiz nesnelere varana dek kafadan kopartan bir serüvene ortak olabilirdiniz.

Beat kuşağının ilk anda akla gelen isimlerini yazalım hemen: W. S. Burroughs, Jack Kerouac, Allen Ginsberg. Stüdyo İmge’li yıllarda tanışmıştım hazretle… “Mescalin”, uyuşturucu, The Doors (“Algının Kapıları” nasıl açılır?), Beat, bilinçdışı, “cut up” tekniği, cinsellik, tabular, sanrılar… Ve adamımız, maşallah epey sınırdadırlar! Pek çok genç için cazip mevzular.

Meraklıları için yazayım: W. Burroughs, ölümünden sekiz yıl önce Gus Van Sant’ın “Drugstore Cowboy” filminde Matt Dillon’ın canlandırdığı Bob karakterinin akıl hocası (Tom the Priest) olarak da boy göstermiştir beyazperdede. Meraklı turşucular için bir not daha: “Ve Hipopotamlar Tanklarında Haşlandılar” ile “Benim Eğitimim”e mim koyun. Beat denilen olguya vâkıf olabilmek için… “Bip” koyabilirler! Sel’den… Sütten çıkmış ak kaşık değildi W. Burroughs. Hepimiz gibi… Devam ediyor “Çıplak Şölen”, otuz iki kısım tekmili birden!

Adnan Algın
adnanalgin@gmail.com

Ramazanın tesirini yükselten kitap

“Ey iman edenler! Oruç sizden önce gelip geçmiş ümmetlere farz kılındığı gibi size de farz kılındı. Umulur ki korunursunuz.”
- Bakara, (2) 183

“Ramazan ayı girdiği zaman cennetin kapıları açılır, cehennemin kapıları kapanır ve şeytanlar da zincire vurulur.”
- Hadis-i Şerif

"Bir yudumda içilir akşam ezanı
Sezer yolunu bir dua iç denizlerde:
‘Kabul et lütfen ilk oruçlar hatrına’
Bir yudumda içilir akşam ezanı."
- Ahmet Murat, İlk Oruç

Bazı kitaplar vardır, her an her zaman okunabilir. Her zamana hükmeder ve her zaman okunduğunda aynı tat, aynı şifa alınabilir. Bazı kitaplar ise muayyen vakitlerde okunduğunda ondan daha fazla feyz almak mümkün olur. Sezai Karakoç’un "Samanyolunda Ziyafet" adlı kitabı aslında bahsettiğim her iki durum için de geçerli. Fakat bir tercih yapacak olsam, yazıldığı konuyu baz alarak özel bir zamanda -yani Ramazan ayında- okunmasını tercih ederim. Samanyolunda Ziyafet kitabı, Ramazan ayında okunduğunda insana daha tesirli olacaktır kanaatindeyim.

Bir Ramazan ayı geldi ve bitiyor. İnananlar için ya da daha doğrusu inanıp oruç tutanlar için kalplerde yeri her zaman zirvede olan bu aydan bize katılan ruh doygunluğunu hissetmek için, belli bir fikir seviyesini geçmemiz lâzım diye düşünüyorum. Bunun ise ancak okumakla, soruşturmakla mümkün olacağı kanaatindeyim. Sezai Karakoç’un yazılarının, bu özel ayın manevi açıdan önemini hissettirip insanları tefekküre daldıracak cinsten olması, biz okurlar için büyük şans. Yaşadığımız çağda oruç ibadetini hakkıyla yerine getiren veya getirmeye uğraşan çok insan kaldı mı bilmiyorum. Fakat bir kişi dahi kalsa hatta hiç kimse kalmasa bile bu, bu ayın kutsallığından hiçbir şey götüremeyecek. Özellikle bu zamanlarda büyük şehirlerde Ramazanın gelip gelmediği neredeyse belli olmazken belli bir ruh ikliminden bahsetmek çok zor olsa da, Karakoç’un yazılarını okuyup o manevi iklime girmeye çalışmak faydalı olacaktır.

Samanyolunda Ziyafet, Sezai Karakoç’un Diriliş Yayınları’ndan neşredilen, nesir türünde (kitapta bir tane şiir bulunuyor) bir eseridir. Kitapta, şairin ilk yazısının tarihi 1964, son yazısının tarihi ise 2004’tür. Kitap, bu zaman aralığında yazılmış otuz beş adet oruç yazısından ve 139 sayfadan oluşuyor.

Karakoç, kitabına "Betonları Kıran Oruç" başlıklı yazısıyla başlıyor ve bu çarpıcı başlıkla bizlere orucun kapsayıcılığından söz ediyor: “Oruç, tek başına bellibaşlı ibadetlerden olduğu gibi, bir de öbür ibadetlerin yatağı olmak gibi bir özellik taşıyor. Kur’an en çok bu ay okunuyor, namaz en çok bu ay kılınıyor. Öbür ibadetleri çağıran, toplıyan ve sunan bir yanı var” derken aklıma İsmet Özel’in babasının dediği bir söz takılıyor: “Rahmetli babacığım Ramazan ayı geldiğinde ancak oruç tutan ve lâkin vakit namazı kılmayan nâdânları küçümser, ‘hayvanı da bağlasan aç durur’ derdi.”

Bu sözle birlikte düşünüldüğünde Sezai Karakoç’un bahsettiği şeyi anlamak daha mümkün hâle geliyor. Başta bahsettiğim gibi, Karakoç’un yazılarında da yer alan manevi iklimle alâkalı bir durum bu. Oruç, bütün güne yayılan bir ibadet olduğu için, diğer ibadetleri de içine alabiliyor. Hakkıyla oruç tutan bir insan, bütün gün sadece oruç tutmaktansa, en azından birkaç vakit namaz kılabiliyor, bir sayfa Kur’an okuyabiliyor. Tabiî ki bu durum herkes için geçerli değil; ancak Ramazan ayından önce günlük ibadetlerini gerçekleştirmediği hâlde, bu ayda daha hassas olan birçok kişi tanıyorum, herkes tanıyordur.

Namaz ibadetinden ayrılmadan önce, Sezai Karakoç’un oruç ve namaz üzerinden gerçekleştirdiği şu sosyolojik tespiti paylaşmak isterim. Karakoç, oruç ve namaz üzerinden doğu ve batı toplumlarını bir yönden harika bir şekilde tespit ediyor: “Oruç ve namaz; bülûğ çağından çıkarken, çocukluktaki babadan, normal babaya geçişinde, ‘metafizik’ bir planda tutarak, çocuğun büyük bir sarsıntı geçirmesini de önler. Batıda çocuk için baba her şeydir. Bir nev’i küçük tanrıdır; zaten hristiyanlıkta tanrının ‘baba’ oluşu, ister istemez çocuğun babayı tanrılaştırması için zihnî bir vasat hazırlıyacaktır. Çünkü çocuk en mücerretleri bile konkreleştirir.. Sonra, bülûğ çağını aşınca realist bir gözle babayı görür. Bu tanrı ‘baba’dan alelâde babaya geçiş birdenbire olur. Batı toplumunda, bir inkılâpla. Bu sebepledir ki çocuk, babasına âdeta taparken, genç, inkâr eder, reddeder. Batıda gençlik, babadan, aileden tam bir kopuştur. Âdeta genç, çocuklukta verdiği avansları geri almaya başlar. İslâm toplumunda ise, Namaz ve Oruçla, çocuk, kendisinden de, babasından da ölçülemiyecek kadar yüksekte, her şeyin üstünde, sonsuz bir gücün bulunduğunu, babanın da, kendisinin de onun önünde eğildiğini anlar. İki baba, yani çocukluktaki babayla gençlikteki baba arasındaki, bu en kritik köprü çağında çocuk, gerçeğin farkına varır.”

Günümüz Ramazanları
“Oruca gelince, en zayıf çağlarımızda bile, ramazan ayı geldi mi, islâm dünyasında esen uhrevî bir bâd-ı sabâ, onu, inkâr karanlığına gömülmüş ülkelerden bıçak kesimi ayırır. Bir Kâbe çevresi, bir Sultanahmet havası, bir Eyyüpsultan semti nasıl öbür yerlerden bir çırpıda ayrılıyor, insanı tâ yüreğinden kavrıyor, insanın özüne tesir ederek onu öbür insanlardan ayırıyorsa, ramazan ayında Müslüman ülkeler de böyle bir yücelikle dolup taşarak, Avrupa’dan, Çin’den, Rus ülkesinden, Amerika görünüşünden bir bakışta seçilir, farkedilir, ayrılır. Ramazan ayı bir mucize ayı olarak ruhun olağanüstülüğüyle dolup taşar. Gördüğümüz en mütevazi evde bile düşünülemeyecek ne harikalar oluşur. Çünkü: oruç, başlı başına bir melek ülkesinin dünyaya çağrıldığı ay olmanın dışında, hergünkü zamanda daha çok ve katmer katmer donanmıştır namazla da, Kur’an’la da. Oruç, topluma inen bir takva gibi gelmiştir. Her yıl gelen bir takva mucizesidir oruç. Sürekli bir mucizedir.”

Sezai Karakoç’un 1967 tarihinde yazdığı "Sürekli Mucizeler" adlı yazısını okurken, o zamanki Ramazanları sık sık günümüzle mukayese ettim. Demek istediğim "nerede o eski Ramazanlar?" klişesi değil, zaten bunu diyecek bir yaşa ya da düşünceye sahip değilim. Fakat Sezai Bey’in anlattığındaki bir Ramazan iklimiyle, o zamandan yaklaşık yarım asır sonra gelinen nokta müthiş bir tezat içeriyor. Artık Ramazana gelip gelmediğimizi veya Ramazan ayında olup olmadığımızı takvimlere bakarak anlıyoruz. Sokaklara çıktığımızda, lokantalara gittiğimizde, marketlere girdiğimizde ve insanlarla konuştuğumuzda karşımızda olan manzara, bir Ramazan ayında olduğumuzu bize göstermiyor. Hele hele son yıllarda başlayan ve insanlarda Ramazanı kültürel bir olaymış gibi sunma sevdasıyla birlikte, şairin bahsettiği manevi iklimin ölüyor olduğunu düşünüyorum. Bunlara bir de orucu diyete indirgeyen bakış açısındaki insanlar eklenince kültürel yozlaşmanın boyutu daha da artıyor. Televizyonlarda bas bas orucun vücuda faydalarından bahseden sözde bilim insanları, bir taraftan da, faydası olmasa tutmayız, mesajı vermiyor mu? Allah’ın verdiği bir emir için, illa ki aç gözlülükle bilimsel faydalar mı gözetmek zorundayız? Manevi yararlar kimseye yetmiyor mu?

Bir tarafta Ramazanla alay eden, oruç tutanları hor gören nâdânlar, diğer tarafta oruç tutan ancak niye oruç tuttuğundan habersiz, orucu ‘açların halinden anlamak’ gibi basit, yersiz, sığ bir düşünceye hapseden, sonra da beş yıldızlı otellerin zengin menülerinde iftar yapan insanlar ve bu iki topluluk arasına sıkışmış sayıca az ama bilinçli Müslümanlar… Dücane Cündioğlu, “Orucun açların ve yoksulların halini anlamakla ilgisi yoktur. Öyle olsaydı, oruç yoksullara da farz kılınmazdı” diyor ve yıllar önce katıldığı bir programdaki sunucunun, orucun bilimsel olarak zararlı olduğunu söylemesi üzerine, ona orucun şifa olduğunu belirtiyor. Sevgilinin penceresi altında yağmurda sırılsıklam ıslanan aşığa ‘zatürre olacaksın’ demek ne kadar boş ve faydasızsa, oruç tutana da ‘sağlıksız’ demek o derece faydasızdır, gereksizdir diyor.

İsmet Özel ise niçin oruç tuttuğumuzla ilgili olarak “Bizim Müslüman olarak oruç tutmamızın sebebi bizi yaratanın, bize hayat verenin Allah olduğunu bütün insanlığa göstermektir. Biz bir şeyler yiyip içtiğimiz için ayakta kalıyor değiliz. Yani açlığa tahammül imtihanı değildir oruç. Oruç şuurlu olarak bir Müslümanın kendisini Allah’ın yarattığını ve hayatta tuttuğunu göstermek üzere Allah’tan başka bir şeye hayatta bulunmak için ve hayatını idame ettirmek için muhtaç olmadığını göstermek üzere tuttuğudur” diyor. Çok karamsar bir tablo çiziyor olsam da, bundan elli yıl önce Sezi Bey’in bahsettiği Ramazanların maalesef kırıntısı bile kalmamış durumda. Üzüldüğüm konu ise, bu durumun sadece görünürde değil, bu manevi ayın ruh dünyamızda da dejenerasyona uğraması.

Sezai Karakoç, insanın ulvi ve süfli arasında gidip gelebilen bir yaratılmış olduğundan hareketle, ‘orucun insanı’ olmayı bize salık verir ve bu sayede melekler katında olabileceğimizi belirtir. Şeytan ve melek arasında, hatta şeytandan daha aşağıda bile olabilen insanoğlunun oruç sayesinde ayakta kalması, bize bu ibadetin ve bu ayın değerinin ölçülemeyecek derecede olduğunu gösterir.

Kadir Gecesi ve bayram
Sezai Karakoç, yazılarında sık sık Kadir Gecesi ve bayram hakkında da fikirlerini yazıyor ve Kadir Gecesi’ni “Bütün yılda gizli, belki daha çok oruç ayında saklanmış, belki en çok ramazanın son on gününün bir gece yaprağı, belki tek sayılı bir oruç gününün ikinci yarısı ve belki de 27. ramazan gecesi olan Kadir Gecesi” şeklinde tanımlıyor. Zaten Ramazan dediğimiz zaman akla ilk gelen iki şeydir bu ikisi: bin aydan hayırlı O gece ve kutlu bayram. Karakoç, bayram hakkında yazarken, daha yetmişli seksenli yıllarda Müslüman coğrafyanın çektiği acılara da değiniyor. Maalesef günümüze baktığımızda hâlâ birçok Müslüman ülkesi, bombalar altında Ramazanı geçirip bayrama ulaşmaya çalışıyor. Fakat Sezai Karakoç umutlu, dirilişin bir Ramazan gününde olacağını söylüyor bizlere: “Ölüme doğru koştuğu bu son çağlarda islâm toplumu tam ölmemişse ve hâlâ yaşıyorsa, bunu, gelip gelip dirilten ramazanlara borçludur geniş ölçüde. Ve bir gün tam dirilecekse, bu da, yine bir ramazanda başlayacaktır, ramazanlarla başlayacaktır.”

Şiir gibi bir kitap Samanyolunda Ziyafet. İnsanın tamamen maneviyatına yönelik şiirsel denemeler ve son yazıda şairin hayatından kısa kısa Ramazan anılarıyla bu ayda okunabilecek en değerli kitaplardan. Eğer ömrüm varsa bu yıldan sonra her Ramazan, bu kutlu aydan beş gün önce kitaba başlayıp, her gün bir yazı okuyarak arefe günü bitireceğim inşallah. Bu da benim kendime ödevim olsun.

Sezai Bey’in kitapta hem Müslüman dünyasına, hem de Ramazanlar için ettiği bütün dualara "Amin!" diyerek yazıyı bitiriyorum.

Mehmet Âkif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

İnternet ölümcül bir hastalık değildir

"Sosyal medya bize diyalog kurmayı öğretmiyor çünkü anlaşmazlıktan kaçınmak çok kolay. İnsanların çoğu sosyal medyayı bir araya gelmek veya ufuklarını genişletmek için değil, kendi seslerinin yankıları olan sesleri duyacakları, kendi yüzlerinin yansıması olan yüzleri görecekleri bir konfor alanı yaratmak için kullanıyorlar. Sosyal medya çok kullanışlı ve keyifli bir tuzak."
- Zygmunt Bauman (El Pais, 25.01.2016)

Bilgiyle düzenli bir akış içinde karşılaştığımız zamanlar geride kaldı. Artık deprem olduğunda bile ilk yaptığımız iş, elimizi mouse'a uzatmak ve sosyal mecraları tıklamak. Geçtiğimiz günlerde yaşadığımız ve başta İzmir olmak üzere birçok şehrimizi etkileyen depremde bu durum net biçimde görüldü. Çalıştığım ofisteki hemen hemen herkes önce twitter'a bağlanıp depremin gerçekten olup olmadığını, etkileri-tepkileri ve hatta mümkünse şiddet derecesini öğrenip ondan sonra ailesini, eşini, dostunu aradı. Sosyal medyanın ve internetin, bedenimize yaptığı müdahale, ruhumuz söz konusu olduğunda bir taarruza dönüşüyor. Deprem mi oldu? Twitter'a bak!

Bu durum bekleme, dolayısıyla sabretme duygusunu yok etmiş durumda. Hemen, derhâl, acil bir beklenti içindeyiz. Meseleyi bir an evvel öğrenelim, olana bitene dair bir şeyler okuyalım da anksiyete, panikatak, taşikardi mühim değil. Nasıl olsa onların da belirtileri ve tedavi yöntemleri internette yazıyor! Kendimden misal: Yaklaşık 25 yıldır gözlük kullanıyorum ve 15 yıldır mide hastasıyım. Bu hastalıklar beni diplomasız bir göz ve gastroenteroloji mütehassısına çevirmiş durumda. Zaman zaman gittiğim doktorlarla şakalaşıyor, "yok hoca öyle değil o" diyorum, gülüşüyoruz. Hatta ne yalan söyleyeyim, bazı durumlarda içimden "Doktor daha yeni mezunmuş ya hu" diyor ve İbn-i Sînâ'nın "Tecrübe ilimden üstündür" sözünü hatırlıyorum.

Zygmunt Bauman için "Akışkan Modernite’de Zaman, Mekân, İnsan" değişti. Yeniden tanımlanıyor. Bu durumda duyguların da yeniden tanımlanıyor olmasından daha doğal bir şey yok. Tıpkı 'tecrübe' gibi. Tecrübenin de içi/dışı tamamen değişti. Onun yerine 'bildirimler' var artık, 'bildirim toplamak' var. Sürekli bildirimler geliyor. Yeni mail, yeni beğeni, yeni arkadaş, yeni paylaşım, yeni istek ve hatta oynadığımız oyunda bir üst kademeye (level) çıkabilmek için yeni bir sanal-para!

İnternet hiç şüphe yok ki bambaşka bir özgüven kavramı dayatıyor. Adeta özgüven tanımını değiştiriyor. Hani Goethe, “İnsanın başına gelebilecek en büyük kötülük kendi hakkındaki düşüncesinin kötü olmasıdır herhalde" diyor ya, zamanın internet insanı kendi hakkında düşünmek istemiyor, özeleştiriden çok uzak yaşıyor. Onun en çok sevdiği şey kıyaslama yapmak, kendini bir ürün hâline getirip daha fazla 'alıcı'ya ulaşmak. Dolayısıyla onu en çok mutlu eden şey de akıllı telefona gelen şu tip bildirimler: son paylaştığınız videoyu 5 dakikada 300'den fazla kişi izledi!

Erol Göka, ayağı 'evvela' kendi topraklarına bastığı için ülkesinin insanını gerçekçi biçimde tenkit edebiliyor. Zaten eleştiriyi ve sorgulamayı da muhakkak öneriyor. Özellikle günümüzde çığ gibi büyüyen 'felsefesizleşme' üzerine şu yorumu yapıyor: "Medya, bizatihi hakikat tasavvurlarımıza da karışıyor, etkiliyor, hatta onları karıştırıyor. Sunilik ve sanallık, otantik insan varoluşu üzerinde en büyük değişimi (isteyen bunu 'zararı' diye de okuyabilir) kavramların aracılık ettiği düşünce ve gerçeklik bağını haddinden fazla zayıflatarak yapıyor. Kavramlar, etkilerini giderek yitiriyor, imaj ve fantezi öne çıkıyor. Bir nevi 'felsefesizleşme' bu." [sf. 22]

'Teknomedyatik dünya' olarak tanımladığı yeni insan/yeni dünya hakkında özellikle biz Türklerin, yani duygu yoğunluğu yüksek karakterlerin belirli bir bilinç ve tartışma seviyesini mutlak surette sağlamamız gerek. Bundan sonra ise o seviyeyi hiç düşürmeden ve 'havf ile reca' arasında yaşamamız gerektiğinin farkında olarak sormamız, öğrenmemiz gerekiyor. Neyi? Teknomedyatik dünyanın önümüze sunduğu, gözümüze soktuğu her şeyi. Böylece Bauman'ın son derece haklı biçimde bir tuzak olarak gördüğü sosyal medyayı en az tehlike ile 'atlatma' imkânı doğabilir: "Tanımadığımız bir dünya çığ misali üzerimize gelirken algılarımızı açık tutma ve düşünme, şüphe ve eleştiriden daha güvenilir limanımız yok. Kaygıyı umuda dönüştürmek için en emin yol bu." [sf. 30]

Kapı Yayınları etiketiyle nisan 2017'de neşredilen İnternet ve Psikolojimiz, teknomedyatik dünyada insanı tartışmaya açıyor. Kitap altı bölüme ayrılıyor: Hunhar Yeni Dünya, İnternette Hayat Klonlanıyor, Gençlerimiz ve İnternet, Sosyal Medya ve Ahlâk, İnternet Bağımlılığı ve İki Söyleşi. Özellikle son sayfaları kapsayan iki söyleşi, ebeveynler için çok kritik çözümler öneriyor. Bu söyleşilerde Göka, internet bağımlılığı kavramı ve dijital medyada bireyin psikolojisi üzerine yöneltilen soruları cevaplandırıyor. Şu eleştiri hepimize geliyor: "Önceleri kuş uçuşundan bahsediyorduk; sonra ses, ardından da ışık hızından bahsetmeye başladık teknolojideki ilerlemeleri anlatabilmek için. Gittikçe hızımızı artırdık ya da hıza göre algılamalarımızı, düşünce ve değerlendirmelerimizi biçimlendirdik, biçimlendiriyoruz. Hakikat tasavvurlarımız da bu bağlamda değişiyor. Hızı o kadar önemsiyoruz ki teenninin ne demek olduğunu dahi unuttuk." [sf. 186]

Üzerimize bin bir türlü soruyu salıyor internet. Özellikle ailemiz ve çocuklarımız için korkuyoruz, endişeleniyoruz. Türlü yasaklarla onları koruma altına alabileceğimizi, daima iyiliklerini düşündüğümüz için katı davranışlarımızda haklı olduğumuzu düşünüyoruz. Erol Göka tam da burada şöyle bir tüyo veriyor kulağımıza, oldukça kritik ve belki de aile huzurunu, güvenliğini kurtarabilecek bir tüyo: "Teknomedyatik dünya, birebir dış dünyayı taklide doğru gidiyor. Buna karşı yapabileceğin tek şey, eleştirel bilinci yükseltmek. Tanılar koyarak bunu engellemeye çalışırsanız, komik duruma düşersiniz. Böylesine bir teknolojinin egemenliği altında yaşamayı uygun bulmuyorsan yapacağın şey, çocuğundan önce bu dünyayı öğrenmen ve ona rehberlik etmendir." [sf. 190]

Bizi endişelere gark edecek sorunlarla karşılaşmaktan yoruluyoruz, bıkıyoruz. Bu da ruhumuzu tahribata uğratıyor. Anormal ataklar gerçekleştiren internet, psikolojimizi bozuyor. Tüm bunların farkına ancak bir psikiyatrdan "evet ağır depresyondasınız siz aslında, 35 mg efexor ile başlayalım" sözlerini işitince varabiliyoruz. Göka hocanın gerçekçi bakış açısından ve önerilerinden bir baba olarak epey istifade ettiğimi ve hatta bir çoğu için derhâl uygulamaya geçtiğimi belirtmek isterim. Kitabı evvela ebeveynlere, sonra da 'internet delisi' olduğunu düşünen herkese, içtenlikle öneririm.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Büyük bir Siyer-i Nebi gayreti

Yaşamakta olduğumuz zamanın en güzel çözümlemesi geçmişi layıkıyla tanımak ve bilmekten geçer. Geçmiş, geçmiş değildir aslında. İnsanlığın, medeniyetin, kültürün bugünkü durumunu kavrayabilmek onun geçirdiği evreleri yani tarihi bilmekle mümkün olur. Tarihin içinde aynı zamanda millet olabilmenin, bir arada yaşayabilmenin kodları da gizlidir. O sebepten kim olursa olsun herkesin kendini bilmesi geçmişini, mazisini, tarihini bilmesiyle eş değerdir. Hangi kavimden, ırktan, soydan soptan olursa olsun Müslümanların, İslam’ın etrafında oluşmuş ortak bir tarihleri var. Bu tarihi kavramak çok gerekli. Müslümanların bu tarihi de İslam Peygamberi Hz. Muhammed’in öğretileriyle şekillenmiştir. Bütün Müslümanların İslam Peygamberini iyi tanımaları ve anlamaları gerekir. İşte Peygamberimizi ve Onun yaşam biçimini tanımak ve tanıtmak gayesiyle Siyer-i Nebi adıyla bir ilim dalı teşekkül edilmiş ve bu isimle kitaplar yazılmış. Siyer davranış, hal, gidişat, hayat hikâyesi gibi anlamları olan siret kelimesinin çoğuludur. Yukarıda da söylediğimiz gibi Siyer-i Nebi Peygamberimizin 63 yıllık hayatını, peygamberliğini ve mücadelesini her yönüyle ele alan ilim dalıdır. Siyer-i Nebi hepimiz için örneklik olan Peygamberimizin hayatının anlatılmasıdır.

“Peygamberimiz: İslâm Dini ve Aşere-i Mübeşşere” kitabının yazarı, önemli siyerci, siyer alanındaki çalışmalarıyla derin izler bırakan M. Zekai Konrapa kitabında şunları söylüyor: “İslam dünyasında tarih, Müslüman âlimleri tarafından önce Siyer ve Meğazî şeklinde başladı ve Fütuhat Tarihi, Tabakat, Umumi Tarih, Halîfeler Tarihi, Şehirler Tarihi gibi çeşitli isimler altında on türlü olarak yazıldı. Rasûl-i Ekremin hayatını öğreten tarih şekline “Siyreti Nebeviyye” veya “Siyeri Nebi” denildi. Hz. Muhammed (s.a.v) İlhî Peygamberlerin sonuncusudur. Bu sebepten Kur’an-ı Kerim Hatemül Enbiya (Nebilerin sonu) olarak vasıflandırılmıştır.”

Bolu Gündem Gazetesinde M. Zekai Konrapa hakkında şu bilgiler yer alıyor: “Mehmet Zekâi, 13.01.1888'de Bolu'da doğdu. Şeceresi, baba tarafından Azerbaycan'a uzanır. Büyük dedesi Hacı Ali Ağa, Büyük Bozgun da denilen 93 Harbi, (1877-78) Osmanlı-Rus Harbi esnasında, Azerbaycan'dan Van iline göç eder.(II. Abdülhamit döneminde yaşanan bu büyük facia sırasında, Balkanlar'da ve Kafkaslar'da milyonlara varan sayıdaki Osmanlı tebası, katliama ve soykırıma maruz kalır. Ve yine milyonlarca sivil ahali de, bin bir müşkülatla Anadolu topraklarına sığınır.) Büyük dede Hacı Ali Ağa'nın ailesi, 1914'de I. Cihan Harbi'nin başlaması üzerine, Çarlık ordularının ve Ermeni birliklerinin Trabzon'dan Van'a uzanan hattın doğusundaki Osmanlı vilayetlerini işgal etmesi ile yüz yüze kalır. Özellikle Ermeni birliklerinin, Çarlık Rusyası'nın kendilerine vaat ettiği “Büyük Ermenistan Hayali” ile, toplu Müslüman katliamına girişmeleri sebebiyle, bölgenin Müslüman ahalisi Orta ve Batı Anadolu'ya göçe başlar. M. Zekâi'nin dedesi Vanlı Mehmet Ağa, askerlik vazifesi sebebiyle Bolu'dadır. Ailesinin, Van'da kalan üyelerinin âkıbeti meçhuldür. Vanlı Mehmet Ağa, Bolu'da kalır ve Türkmenoğulları ailesinin kızı ile evlenir. Bu izdivaçtan doğan Vanlızâde Cemal Efendi, esnaflığa yönelir. Büyük Camii'n Güneyinde, büyükçe bir bakkaliye mağazası işletir. Vanlızâde Cemal Efendi'nin, Cebecioğulları ailesinden bir hanımla evliliğinden doğan ilk erkek çocuğa Mehmet Zekâi adı verilir. (1888) Ailenin ortanca oğlu Mustafa Sabri 1893'te, küçük oğul Ahmet Şerafettin ise 1898'de doğar.”

M. Zekai Konrapa'nın ortanca kardeşi Mustafa Sabri, Balkan Harbi’ne yedek subay olarak katılır. Irak Cephesine sevkedilir. Kutül Ammare savaşında yaralanır ve hastaneye kaldırılır. Hastanede şehit düşer. Küçük kardeş Ahmet Şerafeddin ise Suriye-Filistin cephesinde savaşırken İngilizlere esir düşer.

M. Zekai Konrapa yazımızın başında izah etmeye gayret ettiğimiz gibi Müslümanlar açısından çok önemli olan bir tarihi misyonu üstlenmiş güzel insanlardan. Müslümanların rehberi Hz. Muhammed’i hakkıyla tanıtmak için gayret etmiş, ter dökmüş. Bugün çok fazla bilinmese bile bir nesli yazdığı Siyer-i Nebi ile derinden etkilemiş. İlk eğitimini memleketi Bolu’da aldıktan sonra İstanbul Dârülfünunu Dârülmuallimîn-i Âliye Edebiyat Bölümü’nden mezun oluyor. Buradaki Salih Zeki, Ali Kemal, Mehmet Akif Ersoy, Rıza Tevfik ve Emrullah Efendi gibi hocalardan çok etkilenir. Mezun olduktan sonra ülkemizin birçok yerinde öğretmenlik yapıyor. Çankırı, Yozgat, Bolu, Düzce, Yalvaç, Denizli, Uşak, Konya, İstanbul… Emekli olunca İstanbul İmam-Hatip Okulu ve Yüksek İslâm Enstitüsü’nde ahlâk ve Siyer-i Nebî dersleri vermeye devam ediyor.

Konrapa, Şam’da da öğretmenlik yapmış. O zamanlar bugünkü gibi suni sınırlar, kalemle çizilmiş coğrafyalar söz konusu değil. Daha sonra Konrapa öğretmenlik yaptığı bir başka yerde: “Şam’da öğretmenlik yaptım” der. Öğrencinin biri bunu yadırgar. “Şam yabancı bir memleket” der. Konrapa: “Yanlış düşünüyorsunuz. 20-30 yıl evvel, bugün Konya, Adana nasılsa, Şam’da öyleydi. Memleketimizin şehirlerinden biriydi” diye cevap verir.

Konrapa çok titiz, işini layıkıyla yapmaya çalışan biri olarak karşımıza çıkar. Hazırlamış olduğu “Peygamberimiz: İslam Dini ve Aşere-i Mübeşşere” kitabına baktığımızda bunu gözlemleyebiliriz. Konuların üzerinden üstünkörü geçmiyor. İhtilaflı konularla çeşitli bakış açılarına yer veriyor. Ayrıca kitabı okuduğumuzda İslam Felsefesi, İslam Tarihi ve takvimler hakkında bilgi sahibi oluyoruz. Kitabın sonundaki kronoloji cetveli ise tarihteki önemli olayların derli toplu bir şekilde okuyucuya sunuyor. Yani yalnızca bir Siyer-i Nebi okumuş olmuyoruz. Peygamberimizi en güzel biçimiyle anlatan ve bunun yanında birçok konu hakkında bilgi veren bir kaynak eser okumuş oluyoruz. Konrapa yalan yanlış hikâyelere, efsanelere, gereksiz malumatlara prim vermiyor. Tevhidî düşünüşten ödün vermiyor. Malum olduğu üzere Peygamberimizin doğum tarihi hakkında birkaç rivayet var. 569 deniyor 577 deniyor ama 571 üzerinde genel bir kabul var. M. Zekai Hoca bu konuda şu değerlendirmede bulunuyor: “Hazreti Peygamberi anmak ve Onu tebcil etmek isteyen bir Müslümanın herhangi bir güne saplanmasına lüzum yoktur. Kıymet günde ve saatte değil, şahsiyettedir ve o şahsın örnek tanınmasındadır. O şahsiyete karşı gösterilecek hürmet, şu veya bu günde merasim yapılmakla ifa edilmiş olmaz. Belki, Ona, en samimi bağlarla bağlanmak ve Onun ruhunu yaşatmakla mümkün olabilir. Bu yüzden Asr-ı Saadet Müslümanları, mübarek tanıdığımız günlerden hiçbirinin tarihini tespit etmediler. Çünkü o mübarek günlerin hatıralarını belli bir zamana bağlamak istemediler. Belki, Müslümanların o hatıraları daima yaşamasını ve yaşatmasını öğrettiler.”

Konrapa ayrıca Peygamberimizin doğduğu gece olduğu iddia edilen mucizelerle ilgili İmam Buhari ve İmam Müslüm’de herhangi bir rivayetin olmadığını belirterek Mevlânâ Şîblî’nin şu sözlerine dikkat çeker: “Hakîkat şudur ki: Yıkılan Kisrâ’nın Sarayı değil, bütün İran’ın saltanatı, Bizans’ın satveti, Çin’in azametiydi. Sönen ateş, Mecusilerin ateşgedelerinde parlayan alev değil, bütün dünyada küfrün ateşiydi. Kuruyan Sava gölü değil, putperestliğin hâkimiyeti, zerdüştlüğün kuvveti, Hıristiyanların üstünlüğüydü.”

Özellikle Siyer-i Nebi alanındaki gayretleriyle büyük bir boşluğu doldurmuş olan, birçok öğrenci yetiştiren, birçok öğrencinin yetişmesine vesile olan Konrapa'ya selam olsun. Çok önemli bir gayretin sahibi olmasına rağmen gereği gibi gündemimizde yer almayan hocamızın bundan sonra daha çok hatırlanması en büyük duamız.

Muaz Ergü
muaz-01@hotmail.com

Rüyalarla yeniden tanımlanan hayat

Yorumlanmamış bir rüyayı henüz okunmamış zarfı kapalı bir mektuba benzetir ya bilge kişiler, ne kadar doğrudur bilinmez. Gerçeğe çalımını atan ama dünya ile bağlantısını koparmamış kişilerin yoruma sığınmalarıdır bu, bir tebessümle. Bir tatil beldesinde, yorgun geçen günlerin ardından, yepyeni bir güne uyanırsınız. Sonra rüyanızı hatırlar ve gülümsersiniz. Güzel rüyadır ve gerçek olmasını her şeyden çok istersiniz. “Oysa Rüyaydı” diye bir hatırlatmada bulunur yazar. Rüyanın sarhoşluğunu atmak istemezsiniz. Yazar sizi rüyadan kitaba çağırır.

Öyküden öyküye geçerken rüyanızı çoğaltmak, renklendirmek, hatırasını canlı kılmak adına önemli bir okuma tecrübesi sunan yeni bir öykü kitabından, Oysa Rüyaydı’dan bahsediyorum. Ay, ada, kekik kokuları, şarkılar… Zihni tatlı bir mavi renk istilasıyla öykülere açıyor Merve Koçak Kurt: “Gördüğüm en uzun rüyaydın sen, diyerek başladı yazmaya. Denizin solgun loşluğu, orkidenin alacalı pembesi, meyden kalma mayhoşluğu ve küllükte biriken izmaritler de sabaha ulayamıyordu onu bir türlü. Günlerden neydi, mavi mi?”

Kitapta yer alan 22 öyküde Antakya, İstanbul’un, Ankara’nın, Çanakkale’nin izlerini sürebilirsiniz. Adadaki zaman, yokuş kenarındaki böğürtlenler, çiçek kokulu sabunlar, içilen kahveler, rüzgâr bu kitabın adeta ana karakterleri. İğde ağacının iç bayıltan kokularına teslim olmuş rüyalar ve eşlik eden şarkılarla, yazarın hayatı yeniden tanımlayışına şahit olursunuz.

“Eksik parçalarını tamamlamaya çalıştığımız yapbozun adıydı hayat”…

“Feyruz’un Sesinde” isimli öyküyü tanımlayan cümle, yine kendi içinde. Rima’nın annesi, komşu teyzeleri ve Ali’nin turunç kokuları arasında geçen hikayesi. Bayram günlerine, kavuşmalara dair bu öyküde bir değil birden fazla kadın silueti resmediliyor. Öykü yokluklara dair satırlar barındırıyor: “Saçlarımın lülesi, dişlerimin minesi ve yanaklarımın gamzesi bile yetmiyor geçmişi sana getirmeye…”

Annesini özleyen ve rüyalarda bile mahrum kalan kadının “Medusa bakışlı kadın” olup olmadığını araştırıyor bir başka kadın, “Kapında Kül Bulutu” adlı öyküde: “Tozu tozuna karışan, zerresi zerreme; kelimelerini kendine saklayan o bitimsiz yalnızlığın elleri yok şimdi. Varlığı yokluğuyla, yokluğu varlığıyla kaim kılan evrende bir noktayım sadece. Dönüyor dönüyor dönüyor ve büyüyorum.”

“Gördüğü neydi? Rüya mı?” diye soranlara, “Oysa Rüyaydı” ama hep inanmak gerekir diyor Merve Koçak Kurt. Hayatı geçmiş ve gelecek sarkacında sorgulatan öykülere tanıklık ediyoruz. Gençlik rüzgârlarına kapılmış, sonsuz ihtimallerin peşinde adres arayanları anlatan öyküleri keyifle okuyacaksınız.

Meral Afacan Bayrak
twitter.com/tarcnckmaz

Kitaplarla sohbetin eşsiz dünyası

"Gönül ne kahve ister ne kahvehane,
Gönül sohbet ister kahve bahane."

Alberto Manguel, Geceleyin Kütüphane adlı yapıtının giriş bölümünde “Latifi adıyla bilinen Osmanlı şairi Abdüllatif Çelebi kütüphanesindeki her bir kitap için: bütün dertleri defeden hakiki ve müşfik dost." dediğini söyler. Akşit Göktürk, Okuma Uğraşı kitabında D.H. Lawrence’nin Kitaplar adlı denemesinden “Bir kitap, iki kapaklı bir yeraltı kovuğudur.” alıntısını yapar. Cemil Meriç ise, Bu Ülke kitabında “Kitap limandı benim için. Kitaplarda yaşadım. Ve kitaptaki insanları sokaktakilerden daha çok sevdim.” yazmıştır.

Her kitap okurun ayrı bir dünyası vardır. Bu farklılık içerisinde yaşayan okurun aykırı bir dünyası olması kaçınılmazdır. Dursun Gürlek'in, Çınaraltı Kitap Sohbetleri yapıtının her sayfasında başka bir dünyanın yolculuğuna çıkıyorsunuz. Gürlek “Medeniyet sahnesinde bize rol verilmiyorsa, kitaba yeniden dönmenin vakti gelmiştir” diyerek kültür hazinemizin zenginliğinden bahsetmiştir. 10. baskıya ulaşmış ve Timaş Yayınları tarafından neşredilen kitapla birlikte Nurullah Ataç’ın “Hepimizde geçmişin izi vardır; yüzyılların bıraktıkları, öğrendiklerimiz içimizde yer etmiş benliğimize işlemiştir” sözü gelecektir kulağınıza.

Üç bölümden oluşan kitabın ilk bölümünü “Kitap sohbetlerine” ikinci bölümünü “Düşünürken gülümsememiz için” ve son olarak üçüncü bölümü “Kitap adamlar kitap hakkında dediler ki” şeklindedir. Yapıtın içerisinde belli başlı bazı bölümlerinde doğuda kitap sevgisi başlığı altında “Yazma kitaplarımızın başlarına, ortalarına ve sonlarına kitap sevgisi hakkında kaydedilen Türkçe, Arapça ve Farsça hem mensur hem manzun olarak güzel sözlerin yazıldığı” (sf:18) belirtilirken, Hasan Sabbah’ın kütüphanesinden Ahmet Mithat Efendi'nin kitap sevgisine kadar hasbihal edebileceğiniz nice başlık mevcuttur. Dursun Gürlek, "Ayakkabısı Yamalı Edebiyatçı" başlığında "Toplumun seviyesi o toplumda yetişen bilginlere, sanat ve maharet erbabına gösterilen saygıyla doğru orantılıdır. Üzülerek belirtelim ki, bu ölçüyü kendi ülkemizin değerlerine uyguladığımız zaman, son derece vahim bir manzara ile karşılıyoruz” diyerek toplumsal bir eleştiride de bulunmuştur. (sf:23)

İkinci bölümde yer alan "Hafıza Şampiyonları" başlığında İkinci Mahmud’un bir yaşantısından, Yavuz Sultan Selim'den caize koparmak için kasideyi kendisinin yazdığını söyleyen şaire, “Bak bir kerede ben okuyayım” diyerek utandırdığını yakın tarihimizde ise Halil Yınanç, Ali Emiri Efendi, Muallim Cevdet ve İbnülemin Mahmut Kemal gibi zatlara dair bilgiler öğreniyoruz. Aynı bölümdeki “Bunlara Kitap Okuyucusu Denir mi?” başlığı altında medya pompasıyla, reklam kampanyalarıyla gündeme taşınan üçüncü sınıf kitaplara insanların mal bulmuş mağribi gibi saldırıları eleştirilirken devamında “çok satan, fakat az kitapların alıcıları da iyi okuyucu sınıfına giremezler ”der Gürlek.

Üçüncü bölümde yazar, kitaplar hakkında Ahmet Hamdi Tanpınar’dan, Cemil Meriç’e, Dr. Sigrid Hunke’den, Prof. Süheyl Ünver’e, Ahmet Rasim’den Muzaffer Gökman’ın yazılarına ve görüşlerine yer verirken, "Yayıncılar ne diyor?" başlığında da kitap neşreden emekçilerin görüşlerine başvurmuştur.

Kapanışı Cemil Meriç'in Bu Ülke kitabından bir paragrafla yapalım:

“Felaketimizin kaynağı kültür yokluğu. Hayatı anlamadan geçip gidiyoruz. Olgunlaşmak kalbin daha hassas, kanın daha sıcak, zekânın daha işlek, ruhun daha huzurlu olması demek. Harami mağaralarının kapılarını değil, hükümdar hazinelerinin kapılarını açan büyü, kitap."

Baturhan Ergin
twitter.com/erginbaturhan

Tutkun varsa varsın, insan olmak'tasın

1983 yılında yazılmış ve otuz seneyi aşkın bir zamandır basılan, okunan bir kitaptan bahsedeceğim. 1983'ten 1988'e kadar Adam Yayınevi'nden, 1988'den 2003'e kadar Remzi Kitabevi'nden, 2003'ten günümüze kadar da Metis Yayınları'ndan neşredilen bir kitap: İnsan Olmak.

Kapak resmi olarak René Magritte'in The Glass Key (1959) isimli tablosu kullanılmış. Söz buraya gelmişken, ressamın en sevdiğim eserinin Sixteenth of September (1956) olduğunu da söylemek isterim. Bu seçim -yazarın seçimi mi bilmiyorum- içerikten biraz bahsetmiş oluyor aslında. Kitabın hemen başında "Yirmi Yılın Ardından" 26. basım için önsözünde Engin Geçtan, anlatıyor hikâyeyi. Bu kitabın nasıl ortaya çıktığını. Kısa ve hassas: "Kalıpları kırmanın ürkütücü de olsa insana hayatiyet katan bir yanı vardır, bilirsiniz."

Kesinlikle tumturaklı bir duygusallık, alengirli çözümlemeler ve içine romantizm işlemiş metinler yok İnsan Olmak'ta. Çünkü insan olmak hayatın tam içinden bir şeyse, ondan bahseden de bir psikiyatrsa meseleleri alevlendirmeden tüm gerçekçiliğiyle sunmalı okura. Üstelik bu tip eserlerin okur çevresi bir hayli geniş olabilir; bir psikoloji öğrencisi de okuyabilir, taze bir anne de, uzun yılların yetimi de, kendini kendince ifade etmeye çalışan öylesine bir sokak müzisyeni de. Sanırım Geçtan'ın büyük maharetlerinden biri de bu; uzmanlık alanı içinden de olsa dışından da olsa metinlerini kapsayıcı, birleştirici ve elbette sarsıcı bir şekilde kaleme alması. 180 sayfalık bu kitap, içindeki birçok konuyla yeniden okunmayı, daha fazla okunmayı hak ediyor. Aslında İnsan Olmak'ın farklı bir özelliği bu. İlle de baştan sona bir okuma yapmak gerekmiyor. Konu başlığına göre de okunabilir, herhangi bir sayfasında göz de gezdirilebilir. Peki nedir konular? Şöyledir: Birey ve toplum, ana-baba ve çocuk, insanlardan korkmak, öfke ve düşmanlık, değersizlik duygusu, kaygı, sorumluluktan kaçış, yalnızlık, ortakyaşam ilişkisi, nevrotik kısırdöngü, yaşam ve ölüm, kendini yaşamak ve kitabın tüm nağmelerini yumuşatıp yerinde bir sonla susturan epilog.

Önce insanı 'ortaya koyan' anneler ve babalar üzerine çok kritik bir alıntıyla başlayalım: "İyi anne ya da baba, kendisini yaşayabilen kişidir. Yaşamın içinde olan ve kendisini yaşayabilen kişi, diğer insanların da yaşamına saygılıdır. Anne ya da baba, çocuğunu kendine özgü dünyası olan bir varlık olarak algılar ve haklarına saygı gösterir. Üstelik çocuğa gerekli olan modeli de sağlamış olur. Çünkü yaşamak iniş ve çıkışları içerir. Ana-babasının bu dalgalanmaları yüreklice göğüsleyebildiğini gözlemleyen çocuk da ilerki yaşamındaki inişleri dünyanın sonu gelmişcesine algılamaz. Noksan yönleriyle yüzleşebilen bir ana-baba modeli gördüğünden, kendisi de kendine karşı dürüst olmayı öğrenebilir." [sf. 44-45]

Engin Geçtan, aile kurumuna çok haklı bir önem veriyor. İnsanın biricik oluşundan mülhem; kendi haklarını, sorumluluklarını tüm günahlarıyla ve sevaplarıyla yaşayabilir olması gerektiğini vurguluyor. Bir insanın yetişmesinde, insan olmak'lığında bu kendiliğin kritik bir yeri var. Çünkü birçok psikolojik hastalığın kökeni çocuklukta yatıyor. Hiç tahmin edilmeyen yetişkinlik ya da ihtiyarlık hastalıklarının derininde, en derininde çocukken yaşanılan hadiselerin büyük bir rolü var. O zamanlarda tedavi görmemiş bir yara, kabul bağlayıp ortadan kaybolmuyor. Yeniden ve yeniden nüksedebiliyor... İnsan yorulur. Bu yorgunluğu da genellikle geç yaşlarına rastlar. Geç yaştayken yaralar kolay tedavi olamıyor. Anne-baba için çocuk mevzusu bir hayatı tek başına yüklenmek kadar güç ve bir o kadar da erdemli. Kıymetini bilmeli, o kıymeti vermeli ve nihayet kıymet görmeli.

Yine Geçtan'ın fikir dünyasında 'mutlu insan' gibi bir klişe yok. 'Kendiyle uyumlu olabilen insan' var. Bu uyumluluk aile hayatından kişinin tek başınalığına kadar çok hassas bir yerde duruyor. Keza kendi vaktine ve alanına son derece düşkün biri olarak bu konudaki paragrafları okurken aklıma Epiktetos'un "Sana ait olanı iyice koru ve başkasına ait olana tamah etme; böyle hareket edersen, hiçbir aksilik saadetine engel olamaz." sözü gelmişti. Buradaki ait olanı en çok da "zaman" olarak görüyorum. Mesela İlber Ortaylı hocanın evlilik kurumuna dair söylediği çok kıymetli sözler var. "Bizde insanlar neyi paylaşacaklarını ve neyi ayırmayı bileceklerini bilmezler. 24 saat kimse oturamaz insanla. Bunun bilinmesi lâzım. Bizim kadınlar ve erkekler mekânı paylaşmayı, hayatı paylaşmayı bilmiyorlar. İngilizcedeki privacy, "özel hayat" demek değildir. Ne özel hayatı? Zaten onu birlikte götürüyorlar. Privacy "kendi zamanı" demektir. İnsanın en kıymetli şeyi zamandır, para değildir. Telafi edilemez, yerine konamaz." der hoca. Geçtan ise insanın bir 'zaman tüketicisi' olduğunu vurgularken zamanın aynı zamanda insanı kısıtlayan bir şey olduğunu da söyler. Şimdi yapacağını ileride de yapabileceğini zanneden insan, elindeki zamanı sınırsızca harcar ve gelecekte de büyük bir hayal kırıklığına uğrar. Bu zaman yolculuğuna (sürece) dair farklı konulardan aynı kapıya çıkan ve birbirini tamamlayan üç paragraf:

"İnsan hem yapan, hem bozan, hem seven, hem kıran bir varlıktır. Bu çelişki onun, kendisini ve diğer insanları anlayabilmesini güçleştiren en önemli etmenlerden biri olmuştur." [sf. 19]

"Kendisiyle uyum hâlinde olan bir insan, başkalarına dostça yaklaşır, ama gereğinde onlara karşı çıkar ve haklarını savunmak için savaşır, bazen ise yalnız kalmayı yeğler." [sf. 57]

"Bazı insanlar, kendimizi dürüstçe yaşadığımız zaman, diğerlerinin bu "açık"tan yararlanarak bizi devirmeye çalışacakları görüşünü savunurlar. Oysa bir insan ancak kendi içinde devrikse başkaları tarafından devrilebilir." [sf. 83]

Kapitalizmin vahşiliği, insanın yeryüzündeki hakikatten uzaklaşmasını da beraberinde getirdi. Anlam kaybıyla birlikte depresyon, panikatak, melankoli, aşırı hüzün, bezginlik, kronik yorgunluk ve daha birçok hastalık normalleşti. Yine de insanız ve insanlığımız bu hastalıkları 'mahrem' kılıyor. Acılarımızı, sıkıntılarımızı, ruhumuzun derininde saklı kalan ve gittikçe yaralanan ve kanayan dertlerimizi hastalıkla bağdaştıramıyoruz. Korkuyoruz, ümidimizi dinç tutamıyoruz. Ayakta kalabilmek için samimi ve gerçekçi çözümlere kulak vermek istiyoruz. Engin Geçtan, bu nevrotik kısırdöngü içinde kusurlu ana-baba, çalışma hastası birey, güvensizlik, çaresizlik, kaygı gibi meselelere odaklanarak okuyucuya birçok şifa sunuyor. "Eğer insan yalnızca "sahip olduğu" şeylerden ibaretse, onları yitirdiğinde, kendini de yitirecek, kim olduğunu bilemeyecektir. Mal ve mülke sahip olmak, daha çok kazanmak gibi ihtiraslarla dolu oldukları sürece, insanların barış içinde yaşayabilme düşüncesi bir hayaldir." der Eric Fromm, Sahip Olmak Ya Da Olmak adlı nefis kitabında. Geçtan ise şöyle yorumluyor:

"Eşya, para ya da iktidar sahibi olma isteği tutku düzeyine ulaştığında, para, eşya ve iktidar insana sahip olmaya ve onu yönetmeye başlar. Bu, uyuşturucu madde ya da kumar tutkuları gibi engellenmesi güç bir dürtüdür. İnsanın varoluşuna bir anlam katamamış olmasının, boşluğunun, kendini değersiz bulmasının ve yalnızlığının anlatımıdır. Bir insanın kendisini yalnız hissettiği zamanlarda kendisine bir şey almak istemesi olağan bir davranış sayılabilir... Kendilerini kabul edememiş olmanın acısıyla yüzleşmeyi göze alamadıkları için boşluklarını içki ya da eşya ile doldurmaya çalışır, ama daha büyük bir boşluğa düşerler. Tarih, iktidar tutkusuna kapıldığı ve nerede duracağını bilemediği için kendisini ve çevresini yok etmiş insan örnekleriyle doludur." [sf. 158]

Etrafımızda ne çok 'bu tip' insan var öyle değil mi? Hayatındaki en büyük gayesi lüks bir evde oturmak, en iyi arabaya binmek, pahalı aksesuarlar kullanmak ve daima cüzdanı/bakiyesi/limiti kabarık gezmek olan acayip acayip insanlar, modernleşme krizinin bireyleri, hep daha fazlasını isteyen son model bağımlısı beyinler... Okuyalım ve 'bunların' nasıl bir tehlike olduğunu görelim: "Kendi gerçekleriyle yüzleşmeyi göze alamayan insanlar abartılmış üstünlük çabalarına uygun bir mantık geliştirirler. Bu insanların mantığı, korkularına ve yetersizliklerine karşı geliştirilmiş bir savunma sistemi olmaktan öte bir anlam taşımaz. Çünkü bu tür bir mantık, bizim için neyin en iyi olduğuna göre değil, nasıl olmamız gerektiğine göre düzenlenmiş, biçimsel ve içsel dünyamızdan kopuk bir mantıktır. İnsanın söyledikleriyle yaptıklarının farklılaşmasına neden olur." [sf. 167]

Başta söylediğimi sonda yinelemek isterim. İnsan Olmak, otuz küsur yıldır okunuyor. Şüphesiz bunun altında da insan olmak'lığının kadrini kıymetini bilmek isteyenlerin yaşama tutkusu, anlam tutkusu ve nihayet bir tutkuya sahip olması yatıyor. Tutkun varsa varsın, insan olmak yolundasın...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Hakiki sanat eserinin ve sanatçının değişmeyen veçhesi

Türkçeye Gizli Başyapıt, Bilinmeyen Şaheser gibi adlarla da tercüme edilen Meçhul Şaheser, kurmaca bir eser olmasının yanında sanatın ontolojisine dair içerdiği derinlikli sorgulamalar ve değerlendirmelerle poetik bir metin özelliği de gösterir. Bu özelliğinden olsa gerek kitap, Paul Cézanne, Picasso, Henry James gibi birçok sanatçı üzerinde, sanat telakkilerine kaynaklık edecek kadar etkili olmuştur. Öyle ki Picasso, romanda adı geçen adresteki evi bularak burada kendisine bir atölye kuracak, yirmi yıllık bir süre zarfında burada yaşayacak ve en ünlü tablolarından biri olan Guernica'yı bu atölyede tamamlayacaktır.

Meçhul Şaheser başından sonuna sanatın kendisinin konu edildiği bir yapıttır. Özellikle resim sanatının 20. yüzyılda vardığı bir merhale olarak "soyut sanat" (nonfigüratif) etrafında meydana gelen tartışmaların da temel metinlerinden biri olarak algılanmıştır. İçeriğinin yanı sıra romandaki merkez karakter olan Frenhofer dışında adı geçen diğer ressam kahramanların gerçekte var olmuş ve kendi devirlerinde önde gelen ressamlardan seçilmiş olması eseri kurmaca kimliğinden daha önce poetik tarafını görmekte ister istemez etkili olduğu söylenebilir. 1612 yılının soğuk bir aralık sabahında resme yeni başlamış bir genç olan Poussin ressam François Porbus’u ziyaret etmeye gelir. Evin kapısına geldiği sırada Porbus’u ziyarete gelen başka biri daha vardır. Bu usta ressam Frenhofer’dir. Üç ressam Porbus’un evinde bir araya geldiklerinden itibaren aralarında hikâyenin büyük bir bölümünü oluşturacak olan özelde resim üzerine geniş bir açıdan ise sanatın tamamı için geçerli sayılabilecek bir teati başlar. Bir yapıtı bilinen bütün inşa aşamalarına riayet edip meydana getirdikten sonra onu nihai olarak sanat eseri katına yükselten şeyin ne olduğu konusu bu teatiye şekil verici mesele olur. Frenhofer, bir çalışmaya sanat eseri hüviyetini bahşedecek en son merhalenin onun ne ölçüde hayattar oluşuyla irtibatlandırır. Ona göre sanatçı bir sanat eserine vücut verirken şaşmaz ve başlıca bir usul olan "soyutlama"yla ele aldığı meseleyi ne kadar gerçekliğinden çekip çıkarsa da nihayette bünyesinde taşıdığı dinmeyen bir yenilikle hayatı daha gür işaret eden bir kıvamı bulabilmelidir.

Porbus çizdiği bir Azize’nin portresi hakkında Frenhofer’e; "Peki yeterince iyi olduğunu düşünüyor musunuz?" deyince o da: "İyi mi? Hem evet, hem hayır. Kadın resmin kötü yapılmış değil fakat yaşamıyor. Sizler, yani diğerleri, dümdüz bir yüz çizdiğinizde ve tümüyle anatomik kurallara göre şekil verdiğinizde her şey oldubitti sanıyorsunuz. Hâlbuki tüm dil kurmacalarını bilmek ve imla kurallarına riayet etmek büyük şair olmaya yetmez! Azize’ne bak Porbus, ilk bakışta hayranlık uyandırıcı duruyor, ancak ikinci kez bakıldığında sıradan bir beze kazınmış olduğu ve asla kıpırdatılmayacağı anlaşılıyor." der ve "eserin yarım" olarak değerlendirme yapar. (sf. 27-28)

Romanın olay örgüsünü oluşturan, bir sanat eserinin varoluşu hakkındaki teatiden hareketle, yaşları birbirinden farklı üç ressam kahramanın, bir sanatkârın uğrayacağı yaratma/meydana getirme kabiliyetinin aşamalarını işaretlediğini düşünebiliriz. Poussin şehre kısa zaman önce gelmiş, içgüdüsüne güvenerek resim yapan ve büyük bir ressam olma arzusunu taşıyan biridir. Porbus, ondan biraz daha ileri bir merhaleyi temsil eder. Frenhofer ise bir sanat eserine asıl sırrını bahşedecek olan mükemmeliyeti kollar. Frenhofer bir yerde, iki ressama hitaben, "Sizler en azından sanatın üç temel niteliği olan renk, duygu ve çizgi yeteneğine sahipsiniz" der ve böylelikle kahramanların hünerde seviyeleri belirginleşir. Böylece bir sanatçıda, hayatı süresince ortaya çıkabilecek hüner evrelerini farklı karakterler aracılığıyla belirginleştirilmesiyle, sanatta mükemmele giden yolda hakiki sanatçının, eseri karşısında tutumu da en uç noktasındaki haliyle tezahür eder. Öyle ki Frenhofer, üzerinde on yıldır çalıştığı ve hâlâ tamamlanmadığı kanısında olduğu için hiç kimseye göstermediği esrarengiz çalışmasını, Poussin ve Porbus’a göstermeyi kabul edecek, eseri göstermesi esnasında genç ressamlar eseri yadırgayacak ve en sonunda Frenhofer, bütün çalışmalarını yakıp intihar edecek düzeyde bir cinneti yüklenecektir.

Stefan Zweig, Üç Büyük Usta'da Balzac'ı ele aldığı ilk bölümde Meçhul Şaheser'in başkahramanı Frenhofer için de birebir geçerli olabilecek şu değerlendirmeyi yapar: "Balzac yazmaya başladı. Ama diğerleri gibi para kazanmak, eğlenmek, kitaplık raflarını doldurmak, bulvarlarda konuşulmak için değil, onun edebiyatta gözünü diktiği şey mareşallik asasından çok imparatorluk tacıydı. (...) Olayların kötü karışımından saf ögeyi sayıların karmaşasından toplamı, gürültü patırtıdan harmoniyi, hayatın çeşitliliğinden özsel olanı elde etmek, bütün dünyayı kendi imbiğinden geçirmek, onu yeniden yaratmak, en eksiksiz bir özet halinde sunmak ve boyunduruk altına aldığı şeye kendi nefesiyle ruh üflemek kendi elleriyle yönlendirmek: İşte onun hedefi buydu."

Kurmacanın imkanları içinde sanatın nasıllığını ve ne'liğini fethe çalışan Meçhul Şaheser, piyasa ve popülerliğin hengamesinde sanat anlayışı, neyin sanat olup neyin olmadığı meselesinde şirazenin iyice dağıldığı postmodern dönemde hakiki sanat eserinin ve sanatçının değişmeyen vechesine ışık tutan bir başyapıt.

Ahmet Çarpar
twitter.com/musahibc

Göğsümüzde manevi bir madalya gibi taşıyacağımız anılar

“Hac aynı zamanda bir büyülenme fırsatı. ‘Allah’a inanan bu kadar çok insan var mı, gerçekten?’ sorusunu ister istemez sorarsınız.”

Erdem Yayınları'nın Türkçeye kazandırdığı eseri Ramazanın ilk günlerinde oruçlu olarak okudum. Haccı anlatan pek çok belgesel izlemiştim. Kitaplardan ise genelde haccın yapılışını madde madde anlatan, açıklayan bölümler okumuştum. İlk kez bir hacının hac yolculuğunu, duygularla, tespitlerle, tasvirlerle okuma fırsatını buldum. Kim bilir, belki de konu olarak benzer kitaplar vardır. Ama Bosnalı akademisyen ve yazar Enes Karic’e ait eserin odaklandığı detayların ve üslubunun kitabı oldukça önemli bir noktaya taşıdığını söyleyebilirim.

(Şaşkınım, tam da şu cümleleri yazarken, hemen arkamda açık olan akıllı tahtadaki EBA Radyo’da, “Hac ve Umre İle İlgili Mekanlar” adlı bir programın 3. bölümü başladı.)

“Bu kitapta ondan bahsedeceğim. Dünyadaki insanların belirli bir mekân ve belirli bir zaman dilimi içerisinde tertip ettikleri en büyük ortak ibadet şeklinden. ………. İnsan hacca gençken gitmeli!”

Haccı bize en iyi hissettiren şey, çevremizdeki çoğu yaşlı akrabalarımızın gözyaşlarıdır. Anneannemin, annemin, rahmetli dedemin televizyonda Kâbe’yi gördüklerinde nasıl gözyaşı döktüklerini hatırlıyorum. Tıpkı Kur’an gibi, Kâbe de kutsal bizim için. Hani hediyelik olarak getirilen Kâbe maketleri vardır, onlar da tıpkı Kur’an gibi evlerde en yüksek noktaya bırakılır. Saygı gösterilir, onların olduğu noktaya doğru ayak uzatılmaz mesela… Karic, bize haccı tıpkı bir insanın yüz hatlarını anlatır gibi anlatıyor. Bütün duyularımızla hissedebileceğimiz detaylarla. Bizleri bir bakıma hac ile tanıştırıyor kendi yolculuğu aracılığıyla.

“Eşim, Ayşe’ye teşekkür ediyorum, Allah onu mükâfatlandırsın.”

Kitapta altını çizdiğim öyle çok yer vardı ki! Ne yazık ki sadece yarısı kadarını alabildim bu yazıya. Birbiriyle ilgisiz konulara değinilmiş bu alıntılar belki yazının bütünlüğünü bozabilir ama her biri tıpkı yukarıdaki cümle gibi üzerinde durulması gereken detaylardı. Karic’in eşine duası, öyle güzeldi ki… Mal, mülk, sağlık, huzur, ömür istememiş eşi için. “Allah onu mükâfatlandırsın.”. Duyduğum en güzel dualardan biri bu. Kendi eşim, annem, sevdiklerim için sık sık bu duayı edeceğim.

“Orada binlerce insan ayağı gördüm. Binlerce yalın ayak insan! Peygamberimiz (sav) de Miraç yolculuğunu yalın ayak yapmıştı. Bu yalın ayaklar, ibadet, namaz alanı ile temasa geçtiği anda insan vücudunun açılma ve dikleşme noktasını teşkil eder. Hacıların yalın ayakları, kadın ve erkeklerin çatlamış topukları bana uzak pamuk tarlalarını, pirinç tarlalarını, şeker kamışı tarlalarını ve Müslüman ümmetinin yalın ayak yürüdüğü, günün doğumuyla batımını yalın ayak karşıladığı birçok meçhul tarlayı hatırlatıyor. ………. Taylandlı, Burmalı ve Endonezyalı birçok Müslüman’ın bileğinin üstünde bir çizgi vardı. Belki de bu çizgi ekinlerini sularken ayaklarının içine battığı su seviyesini gösteriyordur.”

Kitapta beni en çok sarsan bölüm belki de buydu. Kendimi Karic’in yerine koymuştum okurken. Saf tutuyor, secdeye gidiyor, tavaf ediyordum. Ama ben insanların ayaklarına, topuklarına, kıyafetlerine değil; muhtemelen sol omzumda biriktirdiğim günahlara odaklanıyor ve hiç ara vermeden af diliyordum. Karic ise Müslümanları Kâbe çiçeğinin taç yapraklarına benzetmiş ve çevresinde meydana gelen haccı bir metin gibi okumuş adeta. Kitabın büyük bölümünü hac esnasında aldığı notlarla oluşturduğunu ifade etmeliyim. Yani, aslında oldukça farkında olarak, bilinçli bir şekilde dikkat kesilmiş bu detaylara.

“Bu amansız nasır namaz kılarken oturmaktan oluşmuştu. ………. Hacı kadın ve erkeklerin dudaklarından süzülen Kur’an ayetleri bana ninem Hanife’yi hatırlattı. Sekseninden sonra vefat etti. Çok net hatırlıyorum çünkü bunu henüz çocukken aklıma kazıdım, sabahın erken saatlerinde Kur’an’ın kadim sözlerini fısıldardı, dişleri döküldüğünde eski telaffuzunu hatırlayıp üzülüyordu, Kur’an’ın kelimelerini dilinde daha yumuşak telaffuz ettiği için cezalandırılmaktan korkuyordu!”

Kazaya bıraktığım namazları düşündüm bu cümleyi okuyunca. Yalnızca Ramazanda gerçekten idrak ederek okumaya çalıştığımız Kur’an’ı… Dedemin neredeyse haftada bir hatim indirdiği çocukluk yıllarımı…

“Toprak testi veya kil sürahiyi anlatan, daha doğrusu dizelerinde testinin belki de bir padişahın kellesinden ve bir yoksulun ayağından yapılmış olabileceğini öne süren İranlı şairin bunu ne güzel söylediğini hatırladım. Zamanın binlerce yıllık rüzgârlarıyla kasırgaları bu sıradan toz tanelerinin hepsini bir araya getirmiş... İşte, Medine ve Mekke’de namaz kılan milyonlarca insanla birlikte yaratıldığımız toprağı içimize çektiğimizde idrak etmemiz gereken de bundan başkası değil.”

Enes Karic, Bosna Hersek’te pek çok görevde bulunmuş, kitaplar yazmış ama akademisyen yönü hep daha ağır basmış bir isim. Kitapta, tıpkı yukarıdaki paragraf gibi çok sayıda bölüm var. Bizi karşısına öğrencileri olarak oturttuğu, asla itiraz edemeyeceğimiz açıklamalarda bulunduğu bölümler bunlar. Okurken onu bir öğretmen olarak kabul etmek pek de zor olmuyor. Çünkü hem dili ustalıkla kullanıyor, hem Müslümanı Müslümana hatırlatıyor, hem de entelektüel birikimiyle bizi kısa sürede ikna ediyor.

“Pek azının başında beyaz kumaştan yapılmış, ayak değmemiş karlar kadar parlak bantlar vardı. Kumaş, başörtüsü, şal… Burada midye kabuğu rolünü oynar, insanın başı ise temiz bir incidir!”

Yazarın edebi yeteneğini bu ve benzeri cümlelerde fark ediyoruz. Abartısız, zorlama olmayan, gözümüzün önünde dilimizin ucunda duran ama ifade edemediğimiz şeyleri öyle güzel ifade etmiş ki. Bir süredir kadınlarımızın başörtülerine baktıkça tebessüm ediyor ve bu benzetmeyi hatırlıyorum.

Kitaptaki bölümlerden birinin başlığı bu. Varın devamında sizi bekleyen güzelliği düşünün…

“Ona, Mekke’nin ve Kâbe’nin Kur’an’da ‘İnsanların gönüllerinin meylettiği yerler.’ olarak tarif edildiğini, insanların oraya seve seve gittiklerini anlatıyorum.”

Karic’in eşi Ayşe ile çıktığı bu yolculuk, beni de eşim Ayşe ile en azından umreye gitmeye teşvik etti. Allah nasip eder ve imkânlar elverirse, bu yolculuğa biz de Ayşe ve Cihat olarak çıkmak istiyoruz.

“Müslümanlar bugün, hayranlıkla baktığımız böyle güzel bir cami inşa edebiliyorsa, onlara hayatın başka taraflarında ve alanlarında hayran olmaya başlamamız da mümkün müdür? Bugün dünyanın herhangi bir yerinde Müslümanları, siyasi zekâlarıyla kurmayı başardıkları iyi ve adaletli bir toplumsal sistem için tebrik etmemiz mümkün müdür? Acaba bir toplum Müslümanların zihinsel çabalarıyla adil bir şekilde bölüştürülmüş milli servete, insanın dini ve her türlü hürriyetiyle sosyal adaletin ahengine ulaşılabilir mi?”

Bunu bir dua olarak kabul ettim ve alıntıladım. Bu yazıyı okurken, sizin de “amin” diyeceğinizi bildiğim bir dua…

“Ölçmedim, fotoğraf makinesi veya kamera ile çekmedim. Sadece baktım.”

Günümüzün hastalıklarından biri bu. Her anı fotoğraflıyor ve bu yüzden çoğu zaman o anı yaşayamıyoruz. Belki de en iyisi, bu yolculuğa çıkanların bu tür cihazları yanlarına almamaları…

“Hacı sayısının onlarca bini bulduğu o yere, Ravza’ya ulaşmayı nasıl başardıklarını gururla anlatmaya başlıyorlar… Çoğu orada nasıl iki rekât namaz kılmayı başardığını anlatıyor! O günden sonra bu anı, gururla dolan göğüslerde manevi bir madalya gibi taşınıyor.”

Allah bir gün bize de göğsümüzde manevi bir madalya gibi taşıyacağımız böyle anılar nasip etsin. Erdem Yayınları'na, bu güzel eseri dilimize kazandırdığı için teşekkür ediyorum.

Cihat Albayrak
twitter.com/cihatalbayrak

Mekâna kök salmanın tarihi rolü

Kadim gelenek, kendilerine ait bir evin gerekliliği fikrinden uzak durmuştu; ama bu onların evsiz olduğu anlamına gelmiyordu. Yersizdiler; fakat merkezsiz değillerdi. Aksi olsaydı, simgesel olarak yüklü, ortak anılar ve kültürel kimlikler üreten, dili ortaklaştırarak paylaşıma açan onca büyük şehirler ne inşa edilebilir, ne de onlardan bahsedebilirdi. Yine de yer ile merkez arasında bir gerginlik vardı. Modernite, kadim gelenekte ortaya çıkan bu gerginliği yerlileşmeyle üstesinden gelmeye çalıştı. Sermayenin sabit ve yerleşik olarak görüldüğü bir çağda böylesi bir girişim makul karşılanabilirdi. Fakat aynı sermaye süreçlerinin bütün yıkıcılığıyla beraberinde getirdiği yeni zaman kurgusu, mekân ile ilişkisizliği üzerinden işlemekteydi. Sonuç, bugün daha hissedilir bir şekilde hem evsiz hem de merkezsiz kalındı.

Finans kapitalin serbest bir şekilde küresel yayılımı, yeni ve hafif teknolojilerin de gelişimiyle toplumu hızla istikrarsızlaştırarak bütünlüğünden kopuk, oraya buraya dağılmış, kayıtsız bir kitleyi de beraberinde getirdi. Toplumun yerini giderek kitleye bırakması, millet olma bilincini de sekteye uğratmakta. Toplumların ayaklarını bastıkları zeminin her geçen gün kayganlaşması, mekân ile kurulan ilişkiyi tersine çevirerek yerine mobilize edilmiş, tüketime adanmış kozmopolit hayatları ikame etmekte. Toplumun bu muazzam yerinden edilmesi, tarihten yoksunlaşmayı körüklemekte, gündelik hayata ve geleceğe dair derinden hissedilen güvensizlik ve endişeleri de beslemekte. Hükümsüz bırakılan geçmiş, yaşanamayan şimdi, bulanıklaşan gelecek, toplumların temsil bilincini zayıflattığı gibi unutkanlığı da dünyanın üzerine bir karabasan misali kapamakta.

Geç modernleşme ile her bir yanı sarıp sarmalayan unutkanlık, gelecek ile geçmiş arasında organik bağı bulunmayan, mekânından alıkonmuş, köksüz bir şimdiyi dayatıyor. Hızın tahakkümünde toplumsal yaşamın atadan kalma sınırlarını alaşağı eden devasa büyüklükte megakentler, yerinden edilen hayatın ölçüsünü insandan uzaklaştırıyor. Mekânı inkâra varan bu parçalanmış hayatların süreksizliği, toplumun ayaklarını yerden keserek onu tecrübelerinden mahrum bırakıyor ve belleğini silmeye cüret ediyor.

İnsan varoluşu gereği unutkandır. Ünsiyet sahibi olması da bundandır. Unuttuğunu hatırlayabilmesi için bir arada yaşar. Bu birliktelik, bütün yaşanmışlığını mekâna nakşeder. Yer adları da bu sanatın icrasından başka bir şey değildir. Yer adlarıyla mekân dile gelir, ait olduğu toplumun tarihini ortaya koyan bir yaşanmışlığın ürünü olarak onun hafızası olur. Elbette her farklı toplumsal düzenin kendine münhasır unutkanlık biçimleri vardır; lakin hiçbir unutkanlık biçimi, geç modernitede olduğu kadar kendini mekânsızlık üzerinden tasavvur etmemiştir.

Hitabevi Yayınları’dan Murat Gülbetekin’in imzasıyla çıkan “Mekânın Hafızası Yer Adları”, işte tam da bu sancılı sürece karşı girişilen bir mücadelenin eseri. Gerek bir birey olarak gerek ait olduğu toplumun kimliğine dair her ne var ise geçmişte olup bitenin ürünü olduğunu ve ancak bunların hatırlanması yoluyla yeniden inşa edilerek geleceğe taşındığını keşfeden Gülbetekin, kitabında mekâna kök salmak anlamına gelen yer adlarının toplumun hafızasında oynadığı tarihi rolüne vurgu yapar.

Toplumsal hafızamızda yer eden kişiliklerin, olayların, tarihlerin adlarını mekânlara birbirinden çok farklı çağrışımları, kültürel hinterlandı, etnik ve filolojik zenginliği içeren ve tüm bunlara ek olarak siyasi yönü olan yer adlarıyla veririz. Bunun gayet farkında olan Gülbetekin de, var olma savaşını, unutmanın yok olmak anlamına geldiği bir dünya düzeninde, hatırlamanın gerekliliği üzerinden yer adlarıyla mekânın hafızasına işaret ederek verir.

Ülkemizde genel olarak yer adlarına yönelik çalışmalar, durum tespiti yapma, yer adlarını tasnif etme veya etimolojik kökenlerini araştırmanın ötesine geçememiş olsa da; Gülbetekin, yer adlarını taşıdıkları derin tarihi ve kültürel birikimi dilbilim, coğrafya, tarih, antropoloji, sosyoloji, etnoloji gibi birçok bilim tarafından disiplinler arası bir yaklaşımla ele alarak incelemiştir. Klasik yaklaşımın aksine yer adlarını farklı bakış açısıyla ele alan “Mekânın Hafızası Yer Adları”, beş bölümden oluşmakta. İlk bölümde, mekân kavramının insana ve insanın faaliyetlerine olan etkisi kısaca vurgulanarak mekânın unsurlarından biri olan yer adlarının önemi ele alınmıştır. İkinci bölümde, araştırma konusunun temel kavramları arasında yer alan ad ve adlandırma kavramları tartışılmıştır. Üçüncü bölümde, mekân-hafıza ilişkisi hakkında yapılan kısa bir tartışmanın ardından yer adlarının kültürel bir miras olarak tanımlanmasına yönelik değerlendirmelerde bulunulmuştur. Dördüncü bölümde, yer adlarının değiştirilmesinin toplumsal hafızaya etkisi incelenmiş ve kültürel tehcir konusu tartışılmıştır. Beşinci ve son bölümde ise yer ve adları arasındaki ilişki değerlendirilmiştir.

Geç modernleşme, küreselleşme temasıyla tüm sınırları kaldırmaya teşebbüs ettiği günümüzde, mekâna bağlı durumun inkâr edilerek olgulara karşı kayıtsızlaşma, milleti millet yapan toplumsal hafızayı da sekteye uğratıyor. Diğer yandan yer adlarına yönelik ülkemizde son dönemlere kadar geçmişi ile kurduğu mesafeli tutumdan dolayı ilginin geciktirilmesi de bu tarihsizliği maalesef derinleştirmekte. Toplumun giderek içi boş bir kitleye dönüşmesine razı olmayan Gülbetekin de “Mekânın Hafızası Yer Adları” adlı eseriyle, yer adlarına gereken ilginin gösterilmesi halinde millet olma hali ve şuuruna büyük bir katkı sağlanabileceğine dikkat çekmeye çalışmakta. Belki de bu yolla, tarihi zaruretlerden kudret alan irademizi hakiki cevheri ile kaynaştırarak bin yıllık mazinin çıkınında sakladığı rüyalarımıza merkezini yitirmemiş evimizden ulaşabiliriz.

Haydar Barış Aybakır
twitter.com/HaydarBrs