Sahip olmak ya da kazanılmış olanın terki

Erich Fromm, 1900 yılında Almanya’nın Frankfurt kentinde Musevi bir ailede doğdu ve antisemitizmin yaygın olduğu bir ortamda Yahudi bir çocuk olarak büyüdü. Çocukluk, ergenlik dönemlerinde yaşadığı travmalar ve 1. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi ile Fromm’un ruhu derinden sarsıldı ve bu sarsıntı onun insan davranışına olan merakını körükledi. Savaşın tahribatı Fromm’un yaşam ve çalışmalarının belirleyicisi oldu da denilebilir: “Savaş sona erdiğinde insanların nasıl olup da savaştıkları sorusuna takılıp kalmış, sorunlu bir genç adamdım. Bu akıl almaz kitle hareketini anlamak istiyor, barış ve uluslararası bir uzlaşma için tutkulu bir arzu duyuyordum.”

Dış ve iç dünyasındaki sorunlar Fromm’un zihninde yeni sorular yaratarak onu cevap aramaya ve insan doğası üzerine düşünmeye itti. Sorularının cevabını bulma konusunda ona Freud ve Marx yardımcı olsa da toplumsal sorunlar onu yeni sorular sormaya yöneltti. Fromm, 1992’de Heidelberg’de felsefe doktorası verip ardından Berlin Psikanaliz Enstitüsünde çalışmaya başladı ve güçlenen Nazi hareketleri ile tehlikeli hale gelen Almanya’yı terk ederek çalışmalarını Amerika’da devam ettirdi. Columbia, Yale, New York gibi üniversitelerde dersler verdi. Psikanalizi antropoloji ve tarihle buluşturan ve yaşamı boyunca dört başarısız evlilik yapan Fromm, İsviçre’de yaşamını yitirdi.

Sahip Olmak ya da Olmak, 20. yüzyıl hümanizminin en iyi temsilcilerinden biri olan Erich Fromm’un yılların birikim ve deneyiminin sentezi olan en önemli kitabıdır. Birçok dile çevrilen kitabın ilgi görmesinin başlıca nedeni, insan varlığının ve çağın soru ve sorunlarının derinlemesine incelenmesi ve çözümlenmesidir. Kitap, varoluşun vazgeçilmeyen/değişmeyen soru ve sorunlarını barındırdığı için, içinde bulunduğumuz bugünü ve bugünün modern bireyini anlattığı hissini uyandırıyor insanın içinde.

Fromm, kitaba Sahip Olmak ve Olmak arasındaki farkın anlaşılması çabasına girişerek başlar. Sahip olmak, bir şeyler elde etmeye ve elde edilen şeyleri kendine mal etmeye dayanırken olmak, sahip olunan şeylerden kendini azat etmeye, her şeyi kendi bütünlüğü içinde sahip olmadan sevebilme kabiliyetine dayanır. Günümüz kapitalist ve sosyalist toplumları mal, mülk, haksız kazanç, unvan, şöhret, iktidar gibi yanlış temeller üzerine inşa edildiği için bu toplumları oluşturan bireyler kapitalist sistemlerin yaşamını devam ettirebilmesi için birer işçidirler. İnsan ve insan onuru teknik, teknoloji ve bilimin ilerleyişine feda edilmiştir. Sınırsız üreten ve tüketen insan sınırsız sahte özgürlük hissine kapılınca, beraberinde sonsuz bir mutluğu da yakalayacağı yanılgısına düşmüştür. Mutluluğu tüm hazlarının tatmininden ibaret olduğunu sanan kendine yabancı birey, duygu ve düşüncelerinin kitle iletişim araçlarına egemen olan endüstri ve iktidar tarafından yönetilip, yönlendirildiğinin ise farkında değildir. Fromm’a göre "Sahip olmak kişiye haz verir. Sahip olmak tek hedef olunca insan giderek daha açgözlü ve ihtiras sahibi olur. Çünkü insan ne kadar çok şeyi olursa, o kadar mutlu olacağını sanır.’’ Hayatında büyük bir anlam açlığı ve bu açlıktan doğan mutsuzluk hissini yaşayan bireyler yaptıkları sınırsız harcamalarla hazzın doruklarına çıkmaya ve düştükleri anlam açlığını kapatmaya çalışırlar. Fakat bu çabanın bir sonu yoktur, çünkü üretim ve tüketimin bir sonu yoktur. Sınırsız üretim ve tüketim, bireyin kendi mutluluğunun ve aradığı anlamın arzularının tatmininden ibaret olmadığını anlayana dek devam eder, fakat sistem en baştan bireyin bu çelişkiyi anlayamayacağı şekilde kurulmuştur bile. Çünkü sistemin yaşayabilmesi için bir yandan büyük bir üretime öte yandan üretilen malların sınırsızca tüketilmesine ihtiyaç vardır. “Tüketim” diyor Fromm, “günümüz aşırı üretim toplumlarının belki de en önemli sahip olma biçimidir.” Tüketimi olmanın değil de sahip olmanın temel elementi olarak ifade eden Fromm, insanların olmak ihtiyacını sürekli ertelediğini belki de sahip oldukça var olacağı yanılgısına kapılan modern bireyi işaret eder. Olmak ihtiyacı sürekli ertelenir, hatta bu ihtiyaç hissedilmez bile, böylece tüketen insan sürekli ve daha fazla tüketmek zorunda kalmıştır. Tüketim, modern bireyin kendini ifade ediş, kendi oluş, mutlu oluş biçimidir artık. Modern birey, daha çok tüketmek için daha çok kazanmakta ve ne kadar çok kazandığını gösterebilmek için sürekli satın almaktadır.

Sahip olunanları gösterme biçimi olarak satın almak, sahip olmanın en kolay ve en kestirme yoludur. Sınırsızca tüketebilecek kadar sahip olmak güce ve iktidara işaret ettiği için birey kendini güçlüler/ iktidar sahipleri sınıfında görmeye başlar. Güçlüler sınıfı aynı zamanda her istediğini istediği şekilde yapabilecek kadar özgür olanların sınıfıdır da. Sahip oldukça güçlendiği, güçlendikçe daha çok sahip olma hakkını elde ettiği yanılgısına kapılan insana artık bir başkasının mutluluk ve ihtiyaçları için fedakârlık yapılması gerektiğinden söz edilemez bile. Kapitalist ve sosyalist sistemler insanda önce arzuları yaratır, daha sonra da bu arzuları tatmin nesnelerini yaratarak piyasaya sunar. Kadınlar için makyaj malzemeleri, erkekler içinse otomobiller asli ihtiyaç listesindeki öncelikli sırasını alır. Estetik yapay güzelliğin, yapay güzellik imajın, imaj ise var oluşun büyük bir parçasıdır modern kadın için; modern erkek, ne kadar güçlü olduğunu her yıl yenilediği otomobilinin markası ile gözler önüne serer ve bu güç ile toplumda bir yer edinir. Sahip olunan her şeyle sahip olunmayan yeni bir şey gören ve ona yönelen modern bireyin sahip oldukları arttıkça sahip olmak istediklerine duyduğu iştah da büyümeye devam eder. Sahip oldukça sahip olamadığı yeni bir şey görüp fakirleşen maddeci insan, anlamı, özgürlüğü, kişisel ve toplumsal mutluluğu kolayca görmezden gelebilecek denli körleşir. Dünyada kozmetiğe harcanan 200 milyar dolar bütün Asya ve Afrika kıtasını içinde bulunduğu sefaletten kurtarabilir. Bazı insanların ihtirasları için harcadıkları para, bazı insanların hayatını daha yaşanılır hale getirebilir. Aksi halde Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisindeki en basit yaşamsal ihtiyaçlardan ibaret kalan böylesi bir hayatta insan, asla kendini tamamlama/ olmak seviyesine ulaşamaz. Peki, arzular tamamen gereksiz midir ve kontrolü mümkün değil midir? İnsan, sürekli arzulayan, isteyen bir varlık. Arzular irade ile çatışır durur. Psikanalizin babası Freud’a göre insan, güdülerine, dürtülerine göre hareket edip, tepki veren bir varlıktır.

Fromm, her ne kadar Freud’un pek çok kavramını kabul etse de kültürel ve kapitalist sistemlerin tesiri altındaki insanın dahi özgürlüğünü savunarak bu noktada Freud’dan ayrılır. İnsan özgürlüğüne kavuşabilmek için sorumluluklarını kuşanmalıdır. Belki de insan arzuları ve iradesi arasında devinen bir varlıktır ve esas olan arzularının esiri haline gelmemesi gerektiğidir. Olanlar ise ancak iradeleri ile -sahip olma- arzularını terbiye edenlerdir. Çünkü insan, irade sahibi olduğu için özgür, özgür olduğu için de sorumluluk sahibidir.

Tatmin nesnesi ile karşılaşan bireyler bunlara ihtiyaç duydukları için arzu duyduklarını zannederler fakat onları esir alan esas duygu ihtiraslardır. İnsanın ilk tatmin nesnesi ise kendi benidir, kendi bedeni. Aslında birey satın alarak sahip olduğu otomobil, ev, lüks eşyalar ile ve çoğunluğu ezerek sahip olduğu unvan, makam, şöhret ile bir nevi hiçbir zaman var olamayacağını kendine ispatlamış olur, çünkü özgürlük, mutluluk ve anlam satın alınarak ya da bir başkasının hakkı gasp edilerek sahip olunabilecek değerler değillerdir. Evet, ‘başkalarının hakkını gasp ederek’ dedim, çünkü Fromm’da sahip olma tutkusunun bizi şiddet kullanmaya ve başkalarını sömürmeye yönelttiğini ifade eder. Bugün insanlığın geldiği son noktada kitle imha silahlarıyla katledilen milyonlarca insan, yerleşim politikası adı altında yapılan işgaller, sahip olma arzusuyla canavarlaşan insanın yapabileceklerinin şiddetini gözler önüne serer. Verilere göre dünyanın en zengin ülkesi olan ABD’de nüfusun %16’sı yoksulluk içinde yaşamakta, dünyanın en zengin on beş kişisinin serveti Afrika’nın toplam üretimini aşmaktadır. Tüm bu veriler, “dünyadaki yoksulluğun sebebi, yokluktan değil, hakkına razı olmayanların çokluğundan kaynaklanır” diyen Mustafa Kutlu’nun sözlerini anımsatıyor.

Dünya var olalı beri insanlar sahip olarak hayatlarının ne kadar anlamsız, kendi varlıklarının ise bir o kadar sahte olduğunu maskelemeye çalışmışlardır. Hakikaten insan hayatına anlam ve değer katan şey nedir? Felsefe-bilim tarihçisi İhsan Fazlıoğlu’nun da dile getirdiği gibi; “insan yaşamında bir kez de olsa kendine şu soruyu sorup yanıtlamalıdır: sahip olduğum her şeyi yitirdiğimde, beni ayakta tutacak olan nedir?’’ Sınırsız ve kontrolsüz güç mü, para mı, şöhret mi, unvan ve toplumsal statü mü? İnsan sahip olduğunu sandığı şeylerden ibaretse sahip olduklarının kaybı ile kendini de kaybetmiş olmayacak mıdır? Oysaki hayatın anlamı satın alınarak sahip olunamayacak değerlerde gizlidir. Kapitalizm zenginliğin güç olduğu bilgisini zihnimize kodladığı için acıma duygusunu en çok yoksullara karşı hissederiz. Kendimize acımamak, başkalarının acıma dolu bakışlarına maruz kalmamak için sahip olmak isteriz. Gerçekte acınması gerekenlerse anlamdan, mutluluktan, özgürlükten, kendini tamamlama bilgisinden yoksun olanlardır.

Peki, insan yaşantısını devam ettirmek için gereken temel araç gereçlere de sahip olmamalı mıdır? Bu soruyu sahip olmayı kendi içinde iki kısma ayırarak cevaplandırıyor Fromm; ona göre yaşamı devam ettirebilmek için gerekenlere sahip olmak ve daha sonra karakter yapısı olarak meydana çıkan sahip olmak arzusu birbirinden çok farklıdır. Bunların ilki ihtiyaçlarla, diğeri ihtiraslarla ilgilidir. Tüm bunlardan sonra akla bir soru daha geliyor: Olmanın önündeki en büyük ve tek engel sahip olmak mıdır?

Fromm’a göre “mal-mülk, bilgi kendiliğinden kötü değildir. Tüm bunları kötü yapan, yani kendimizi gerçekleştirmemizi engelleyen ve özgürlüğümüzü kısıtlayan bizim yanlış yaklaşımımızdır.’’ Fuzuli’nin Rind ile Zahit adlı eserinde bu tema çok kuvvetle işlenir. Rind der ki: “Ey Zahit! Dünya lezzetini görmeyenin ondan elini eteğini çekmesi çok kolay. Mecburi yokluğun adını himmet koymak iş mi? Zenginliği bulamamaktan ötürü gönlü fakirliğe vermek iş midir? Asıl hüner, dünyayı önce ele geçirip, sonra terk etmektir.” Terk etme eylemi bakımından insanlar ikiye ayrılır Rind’in gözünde: Dünyayı terk edenler, dünyanın terk ettikleri. Önemli olan kazanılmış olanı terk etmektir. Yoksa zaten elde olmayandan elde olmadığı için vazgeçmiş gibi görünmenin bir manası yoktur bu inanışa göre. Terk ediş, -var olmak için- dünya sahnesindeki oyunun bazı rollerinden vazgeçmek anlamına gelir. Olmak ise sonu gelmez, anlık hazlarının tatmini için sürekli tüketen insanın sahip olamayacağı kadar yücedir. Olmak, Sahip Olmak’ın karşıtıdır. Fromm’a göre olmak, “Hiçbir şeyi elde etmeye, kendine mal etmeye ve ona egemen olmaya çalışmaz.”

Fromm, kitabın ilk bölümlerinde Sahip Olmak ve Olmak kavramlarını ana hatları ile irdeler ve sanayi devrimin ardından sürüklenen -ihtiyaçları ve ihtirasları arasındaki farkı kavrayamayan- tüketim toplumunun içinde bulunduğu psikolojik ve sosyolojik çıkmazı ele alır. Psikoloji geçmişi boyunca Sigmund Freud ve Karl Marx’tan etkilenen Fromm, son bölüme doğru Marx, Eckhart ve Schweitzer’in konu ile ilgili, sahip olmak karşıtı fikirleri ile kendi tezini destekler. Son bölümde ise yeni bir toplumun oluşumunu sağlayacak yeni insan modelinin özelliklerini ayrıntılı bir şekilde incelemeye çalışır. Fromm’a göre yeni insan modeli, sahip olmak kökenli tüm davranışlarından vazgeçmelidir. Bu yeni insan modelinin oluşumunda iktidara düşen görevler de vardır elbette, bunlar ütopik, teoriden ibaret fikirler değil; zengin ve fakir sınıflar arası ulusal-sınıflar farklılıkların kapatılması, reklamların beyin yıkamasına müsaade edilmemesi, kadınların ataerkil vesayetten kurtarılması gibi pratik, uygulanabilir çözüm önerileridir. Fromm, Sahip Olmak ya da Olmak’ta gelişmiş ve gelişmemiş toplumların, ulusların içine düştüğü büyük çıkmazı nedenleri ve sonuçlarıyla inceleyip, bize yeni ve daha yaşanabilir bir dünyaya giden yolun köşe taşlarını veriyor. Nietzsche’nin de ifade ettiği gibi “Çöl büyüyor, vay haline içinde çöl gizleyenin!’’

Sahip Olmak ya da Olmak, gittikçe büyüyen bir çöle dönüşen dünyamızın içine düştüğü buhranın farkında olan ve belki de hiç fark etmeden bu çölün bir zerresi haline gelen her insanın okuması ve sonrasında kendini ve yaşamını sorgulaması gereken bir başyapıt.

Sevil Türkyılmaz
x.com/arzhal_

Bir şeylere sahip olmak ya da kendin olmak

"Ruhumuz kendi doğasıyla uyumlu şeyler yaptığında, huzurlu ve mutludur. Ama doğasına ters bazı davranışlara yöneldiğinde acı çeker."
- Spinoza, Ethica

"Ne kadar kendi oldu insan 
O kadar başka."
- İsmet Özel, Bir Yusuf Masalı

Bir psikanalistin kitabını okuduğumuzda en çok dikkatimizi çekecek şey tespitlerin, çözümlemelerden çok daha fazla oluşudur. Söz konusu psikanalist mesleği dışında edebiyatla ya da sanatın diğer alanlarıyla sınırlı bir irtibat kurduysa da bunu hemen anlar, kitabı okurken yer yer konsantrasyon kaybı yaşarız. Özellikle psikolojiyle arası 'iyi' olan bir okur, okuduğu kitabın her telden bir şeyler söylemesini ister. Yalnız psikoloji, psikanaliz olmamalıdır mevzu. Dünyadaki yaşam darlığı, insandaki gönül darlığı, politik ve ekonomik vaziyet, toplumsal akıbet...

İlk olarak 1956'da yayınlanan Sevme Sanatı kitabını okuduğumda, neden bu kitabın lise çağlarındaki öğrencilere 'zorunlu' okutulmadığını sorguladığımı hatırlıyorum. Erich Fromm'un 1958'deki röportajında söylediği gibi herkesin hakkında mutlaka bir şeyler konuştuğu sevmek sahiden neydi? Neden insanın temel gereksinimlerinden biriydi? Fromm hangi sebeplere dayanarak sevmenin günümüzde çok nadir görülen bir fenomen olduğunu söylüyordu? Çok fazla hisse sahip olmak, 'gerçek sevgi'nin üzerini örtüyor muydu? Bizim sevgi olarak bildiğimiz şey aslında bir illüzyon muydu? Gerisini Fromm'dan okuyalım: "Sevmek, içine düştüğümüz bir durum olamaz. Sevmeyi bizim başarıyor olmamız gerekir. Bu da sevmenin ve sevme yeteneğinin hayattaki en önemli şey hâline gelmesi demektir."

Yazıda bahse konu ettiğim kitabın sevmeyle nasıl bir alakası olduğunu düşünüyorsanız, bir üst paragraftaki alıntıyı sürdürerek cevap verebilirim. Fromm, kendisine yöneltilen "Bizim için sevmek neden bu kadar zor? Size göre bizdeki sorun ne?" sorusuna gayet anlaşılır ve her yönüyle acımasız (gerçek) olan şu cevabı veriyor: "Çünkü başka şeylerle ilgileniyoruz. Başarılı olmakla ilgileniyoruz. Parayla ilgilileniyoruz. Araçlarla ilgileniyoruz. Pazar günleri hakkında konuştuğumuz en önemli şeyler en az dikkat harcadığımız şeylerdir. Sevmek kolay değildir."

İşte Sevme Sanatı'ndan tam 20 yıl sonra yayınlanan Sahip Olmak ya da Olmak, esasında bir şeyi gerçekten sevmekle (onunla-olmak) ona sahip olmak arasındaki büyük farkı açan sıra dışı bir kitap.
Henüz başında, endüstri çağındaki o büyük vaatlerin neden gerçekleş(e)emediğini sorguluyor. Fromm burada sistemin kendisinden doğan iki psikolojik kaynak sebebiyle başarısız olunduğunu düşünüyor:

"1. Yaşamın tek amacının mutluluk ya da bir başka deyişle, maksimum hazza ulaşmak olarak görülmesi. Bunu, tüm isteklerin veya bütün öznel ihtiyaçların tatmine ulaştırılması (radikal hedonizm) olarak tanımlamak da mümkün.
2. Sistemin kendi varlığını koruyup, sürdürebilmesi için desteklemek zorunda olduğu bencillik, yalnızca kendi çıkarını düşünmek, açgözlülük ve sahip olma ihtirası gibi karakter özelliklerinin, uyumu ve barışı sağlayacağı inancı."

Tespitten sonra hemen analize girişiyor Fromm. Felaketten kurtulabilmenin bir yolu olup olmadığını sorguluyor bu kez. Varlığı tehlikeye düşmüş birinin buna hiçbir tepki göstermemesini delilik olarak nitelendiriyor ve bu kitabın, "neler yapılmalı?" sorusuna bir cevap olarak yazıldığını belirtiyor. İlk bakış ise dil üzerinden geliyor. Dilin değişimini muazzam bir pencereden yorumluyor Fromm: "Bir hasta psikiyatriste gidecek olsa şöyle der: 'Benim bazı sorunlarım var'. Birkaç yüzyıl önce ise 'Kendime bazı şeyleri dert ediyorum diye başlardı. Modern konuşma dili, yabancılaşmanın vardığı büyük boyutları iyice ortaya koyuyor."

İnsan ile doğa arasındaki birlikteliğe, 'olmak' bağlamında büyük bir kıymet veriyor Fromm. Günümüzde insan ve doğa arasındaki birlikteliğin kaybolmasıyla birlikte, kendimizi sürekli izole edilmiş ve dolayısıyla yalnız hissettiğimizi söylüyor. Yeniden doğayla 'bir olmak' imkânı oluşturmamız gerektiğinin üzerinde duruyor. Biz duygusuna olan ihtiyaç böylece yeniden kitabın gündemine oturuyor. Başkalarıyla bir olmak, özellikle de toplumla aramızdaki bağlantı, bizim kendimize verdiğimiz önemi, değeri de yeniden ortaya çıkarıyor. Günümüzdeki kâr-kazanç-mülkiyet temeli üzerine kurulmuş olan toplum (ve hatta aile) elbette insanları olmaya değil, sahip olmaya davet ediyor. Bu davet çoğu zaman mecburiyet hissini de güdülüyor. En sonunda insan bu mecburiyete dahil oluyor, yani zorunda kalıyor. Fromm bunun sebebini toplum dışına atılmaktan ve yalnız kalmaktan korkmak olarak yorumluyor. Bu tip bireyler çoğunluğa uyma meselesinde başı çekiyorlar.

Sahip olmak ve olmak üzerinde düşünürken güven-güvensizlik, dayanışma-uzlaşma, sevinç-hoşnutluk, günah ve bağışlama, ölümden korkmak-yaşamın doğrulanması, burada ve şimdi - geçmiş ve gelecek gibi kavramları da yeniden yorumluyor Fromm. Endüstri toplumunda zamanın egemenliği hüküm sürdüğünden, insanların da her geçen gün rutinleşen, dolayısıyla insanı zehirleyen ve bunun da hiç farkında olmadığı bir yaşamın normalleştiğini söylüyor. İnsan sadece boş zamanlarında bazı şeyleri yapabilme imkânına sahiptir. O da aklına gelirse. Diğer insanlar da zamana karşı hükmen mağlup bir vaziyettedir ve sürekli boşvermekte, tam bir tembellikle hiçbir faydası olmayacak bir isyana yelken açmaktadır. Zamanı boşvererek isyan etmeyi Fromm boş bir hayal olarak yorumluyor. Çünkü bu olsa olsa zamanı öldürmektir. Bu, "zaman kafesinden kurtulmak değil, gözlerini kapayarak, kafesi görmemek demektir" ona göre.

Kitabın üçüncü bölümü yeni insan - yeni toplum üzerine. Özellikle bu bölüm, 1980 yılında ölen Fromm'un ne kadar ilerigörüşlü olduğunu ispatlıyor. Mesleğinden dolayı analiz yeteneğinin ne kadar gelişmiş olduğunu fark ediyoruz. Fromm'un bireyden ziyade toplum odaklı düşünmeye, toplumu temel alarak fikirler ve yorumlar geliştirmeye ne kadar büyük mesai harcadığı ortada. Sosyal karakterin ne olduğu anlattıktan hemen sonra dinsel ihtiyaçlar mevzusunda şu net açıklamayı getiriyor: "Bir din, insanı doğru yönde davranmaya yöneltebiliyorsa, bir sürü doktrin ve ideoloji yığınından daha yararlıdır. Temel dinsel davranış biçimimiz, karakter yapımızın bir belirişi olarak da değerlendirilebilir. Çünkü biz, yücelttiğimiz değerlere bağlıyızdır ve davranışımıza yön veren, bu yüceltilen şeylerdir."

Batı dünyasının dindarlığını da sorgulayan Fromm'a göre Avrupa'nın Hıristiyan dinine en çok yaklaştığı dönem, 12. ve 16. yüzyıllar arasındadır. Çünkü bu dönemde kilise tarafından dinsel yasalar; mülkiyet, fiyatlar ve fakirlerin korunması konularında yaygın biçimde uygulanmaktadır. Birçok aktif vaizin olması ve tarikatların iyice görünür olmasıyla Hz. İsa'nın sözlerine tam olarak uyulması ve mülkiyetin cezalandırılması, kilisenin en önce istedikleri arasındadır. Halkın da kilisenin yanında yer almasıyla Hıristiyanlık bilhassa manevi tarafının ağırlığıyla yaşanmıştır o dönemde. Sevgi, bir yaşam biçimi hâline dönüşmüştür. Ne zaman ki kahramanlık, fetih, sömürü, şiddet, baskı ve halkların ezilmesi hayatın içine girdiyse, o zaman sevgi ortadan kalkmış ve günümüze dek uzanan 'sahip olma' tek yaşam biçimi hâline gelmiştir. Fromm şöyle sonlandırır fikrini: "Ben, insanların çok köklü bir sevme ihtiyacı ile donanmış olduklarına ve böyle kendi özlerine ters, adeta birer kurt gibi davrandıkları zaman, ister istemez bir suçluluk duygusuna kapılacaklarına ve vicdanlarının sızlayacağına inanıyorum. Ve işte bu acı, insanlara doğru yolu gösterecektir. Günümüz insanı yine de sevgiye inanıyor gibi görünmekle, tümden sevgisiz olmaktan duyulabilecek büyük acıyı biraz olsun bastırmayı başarmaktadır."

Fromm, Marx'tan günümüze kadar fikirleriyle yaşayan 'radikal hümanist'lerden de örnekler verir. Henry David Thoreau, Ralph Waldo Emerson, Albert Schweitzer, Ernst Bloch, Ivan Ilich, Yugoslav "Praxis" hareketinin öncüleri Mihailo Markovic, Svetozar Stojanovic, Rudi Supek ve Predrag Vranicki, ekonomist E. F. Schumacher, politikacı Erhard Eppler bu isimler arasında başı çekiyor. Bir de düşünce akımları ve bazı topluluklar var: Kübizm, Huteritler, Communautes de Travail. Tüm bu isimlerin, düşünce akımları ve toplulukların aralarında çelişir gibi gözükse de hepsinin aslında aynı temel düşünceleri paylaştıklarını söylüyor Fromm:

"- Üretim, ekonominin değil, insanların gereksinimlerine ve ihtiyaçlarına göre ayarlanmalıdır.
- İnsan ile doğa arasında, sömürüye değil, ortaklığa ve işbirliğine dayalı yeni bir denge kurulmalıdır.
- Karşılıklı uzlaşmaz tutumlar terk edilip, insanlar arasında bilgiye ve dayanışmaya önem vermek gereklidir.
- Tüm ekonomik çabalar, insanların acılarını azaltıp, iyiliklerine ve huzurlarına hizmet eder biçimde olmalıdır.
- En çok tüketim yerine, en akıllıca tüketimin, insanın iyiliğine ve yararına olduğunu kabul edip, akılcı tüketim desteklenmelidir.
- Bireyler toplumsal yaşama aktif ve etkin bir biçimde katılmaya teşvik edilmeli ve herkesin kendisin geliştirme yönünde çaba göstermesi desteklenmelidir."

Fromm, üretimden tüketime, ihtiyaçlardan emeğe, bireyden topluma neyi söylerse söylesin içine sevgiyi gerçek manasıyla katıyor. Zaten bir iş de sevilmeden insan hayatına anlam katmıyor, bir eş de. Sevgisizlik tüm yapılanları ve beslenenleri yüke dönüştürüyor. Sevgiyi bir sahip olma aracı değil, olma imkânı olarak anlatıyor her seferinde Fromm. Nitekim Marx'ın İnsan Anlayışı adlı kitabında şöyle diyor: "Benim gerçekten de sevdiğim bir şeyin varlığına ihtiyacım vardır ve bunun var olması, benim için vazgeçilmez bir zorunluluktur. Onsuz olmak benim varlığımı doyumsuz, eksik ve boş bırakacaktır."

Olmak temeline dayalı bir toplum kurmak ve onun başarılı olması sağlamak için tüm fikirlerini paylaşan Fromm, kitabın sonunda bu temele dayalı bir toplumun sürekli kendini yenileyeceğini ve dolayısıyla her zaman yeni kararlara ve yeni uygulamalara ihtiyaç duyulacağını da belirtiyor. 'Olma'ya dair önemli yapıtlar okumak için kitabın kaynakçasını sık sık işaret ediyor. Kitabın sonlarına doğru yeni insanın peşine düşmesi gerektiği bilim ve iktisat anlayışının toplumda nasıl yankı bulması gerektiğine dair bir ilişki kuruyor. Başlıklarını burayı almayı uygun buluyorum:

"- Politik, ekonomik ve her türlü reklamda, beyin yıkama yöntemleri yasaklanmalıdır.
- Zengin ve fakir uluslar arasındaki büyük fark kapatılmalıdır.
- Kapitalist ve komünist sistemlerde, herkese belirli bir asgari gelir düzeyinin sağlanması, birçok sorunun çözülmesini sağlayabilir.
- Kadınları ataerkil esaretten kurmaktak gereklidir.
- Hükümete, politikacılara ve vatandaşlara her an ve her durumda yardım edip akıl verecek, yani danışmanlık görevini yüklenecek bir kültür komitesi kurulmalıdır.
- Temel araştırma konularını, endüstrideki pratik uygulama hedeflerinden ve askeri savunma programlarından ayırmak gereklidir.
- Atom silahsızlanmasına gidiş, aşılması çok güç olan sorunların başında gelir."

Sahip Olmak ya da Olmak, 'Tanrı'nın Şehri' ile 'Dünyasal Şehir' arasında bir sentez teklif ederek kapanıyor. Tanrı'nın göksel şehriyle insanların yarattığı dünyasal şehri tez ve antitez olarak alan Fromm, bu kargaşaya dair tek çözümün bu iki karşıt özelliğin sentezinde yattığını söylüyor. "Geç dönem ortaçağ dünyasının 'dinsel' özü ile Rönesans'tan sonraki bilimsel düşüncenin evrimini ve bireyciliğin gelişimini bir ettiğimizde, ortaya aradığımız sentez çıkacaktır: Yani, 'olmak'. İşte, dünyanın kurtuluşu ve geleceğin vizyonu 'olmak şehridir'." diyor.

Sahip olduklarımızı, sahip olduğumuzu zannettiklerimizi yeniden düşünmek zorundayız. Belki de bu düşünceyle yola çıkmak, bizi 'olmak' istasyonuna götürecek ilk adımdır...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf