"Münevveri, kendi toprağının gerçeklerinden câhil olan ülkeler için yaşama hakkı düşünülemez."
- Sâmiha Ayverdi20.yy büyük bir yıkılışa tanıklık eder, 300 yıllık Selçuklu Medeniyetinin ardılı olan Osmanlı Medeniyeti ebedî istirâhatine çekilir. Aslen 1918’de fiilen ise 1923 yılında yıkılan Osmanlı devletinden geriye kalan, enkazın içinden yaralı ve birkaç uzvu kopmuş olan bir vücut-u medeniyettir. Altı yüz yıl hüküm sürmüştür, bunun dört yüz yıl dünyaya, ilim, sanat, vâkıf, adâlet anlayışı ile yön veren güçlerden biri olmayı başarmıştır. Son iki yüz yılı çalkantılıdır, özünden kopuklukla ve Batılaşma hareketiyle yönünün açısı değiştirmiştir. Münevverlerin ve elit sınıfın elindeki pusulanın yönü artık batıyı göstermektedir. Halkın elindekin de ise yön hâlâ geleneklere sâbitlenmiştir. Dönemi analiz etmenin en iyi yolu, aydın sınıfını eğrisi ve doğrusu ile incelemekten geçer. Halk ile arasındaki bağının kopmasını, büyük değişimini irdelemek bize yön verecektir.
Âşıkların ölmeyeceğine inanan Türk toplumu, devlet geleneğinin, törenin ve kültürün de ölmeyeceğine inanır. Medeniyet pergelini tutan aslî unsur olan münevverlerin durumunu anlamak ve çözmek için, o döneme şâhitlik etmiş olan aklıselim, teşhis ve tedâviyi bilen toplum hekimlerine kulak vermek durumundayız. Zamanın önde gelen isimlerinden, Nurettin Topçu, Mümtaz Turhan, Hilmi Ziya Ülken gibi ilim sâhiplerinin yanına Sâmiha Ayverdi gibi bir mümtaz şahsiyeti eklemek gerekir. Neden Sâmiha Ayverdi? Bunun cevabı basit ve çok açıktır; mensubu olduğu toplumu çok iyi analiz edebilme kabiliyeti, şâhit olduğu dönem hâdiseleri, yetiştiği muhit, aldığı eğitimle gelen üst mertebe entelektüel kimliği, aksiyonerliği, kuvvetli kalemi ile münevverlerimizin başında gelmesidir. Ataerkil bir toplumda, kadın olarak kitleyi harekete geçirebilecek bir güce sâhip olmasını da eklemeliyiz.
Sâmiha Ayverdi Hanımefendi mensubu olduğu Türk milletinin içinde bulunduğu, kültürel, siyasî, ahlâkî, ticarî ve nihâyetinde dinî yozlaşmanın nedenlerinin başında; yanlış rüzgârın peşine takılan, sahte kutup yıldızlarını yol gösterici kabul eden, aydınları sorumlu tutar. Ona göre, bir toplumu fikir ve inanç yönünden inşâ edenler, şeklini verenler; o ülkenin fikir adamları, maarif sistemi ve mensupları olan öğretmenler ile din adamlarıdır. Bu üç sınıf ana eksende Türk münevverini oluşturmaktadır. Gelecek nesillerin teslim edildiği öğretmenlerin sadece fennî bilimleri öğretmesinin yanı sıra, ilim, irfan ve ahlâk konusunda da rehber olması gerektiği vurgusunu yapar. Muallimlerin vazîfesinin ehemmiyeti, Türk gençliğinin "Asım Nesli" olarak yetiştirmekte saklıdır. Çünkü Türk gençliğindeki görünen tehlikeli başıboşluğun getireceği düzensizlik, kütleyi yani toplumun dengesini bozacak, âkıbet hayra seyir etmeyecektir. Kaybolan Anahtar kitabında, “Maalesef Türk maârifinde, ilmî araştırma heyecan ve şevkini verecek gāyeli ve şuurlu ıslâhatın yapılması düşünülmedi.” diyerek sistemdeki yanlış ıslâhatlara dikkat çeker. Ona göre ilim kadroların yerini sömürgeci sermayenin ağırlığı almıştır. Bunun ana nedeni, siyasî basiretsizlik, ilmi kifayete sâhip olmayan idârecilerin zaafı ve memleket gerçeklerine göre istikāmet verilmemiş reformlardır. Şekil ve taklitçilikte kalmış ıslâhat çalışmaları gerçeklere temas edememiştir. Dil, din, târih şuuru verilmemiş gençlik, kimliksiz, gāyesiz olacağı gibi ithal düşünceler ve yanlış düşman ellerinde bir piyon olarak kullanılmaya hazır hale gelecektir. Mütefekkire göre gençlik, târihini, dilini, töresini çok iyi bilen mânevîyatı kuvvetli öğretmenlerin elinde yetişirse, bin yıllık Kızılelma gāyesi etrafında birleşecek, yabancı ellerde hebâ olup gitmeyecektir. Aynı şekilde din adamları da bu bilince sâhip, taassup içinde olmayan, taklitçi anlayıştan uzak, Kur’an ahlâkıyla bezenmiş olmalıdır. Hoca sınıfında irfanı, sanatı, kültürü millî değerler potasında eritmiş, münevver bir kisve arar. Sâmiha Ayverdi halk üzerinde en büyük güce sâhip olanların hocalar zümresi olduğunu belirttikten sonra, en hassas mevzûlarda bilim ve fikir adamlarından daha çok, onların sözüne bakıldığının altına çizer. Geri ve taassup içine batmış bir din adamının düşman olarak gördüğü, ilerici kimlikli –batı düşüncesi hâkim zümreler- ile beraber düşmana hizmet ettiğini söyler. Ona göre bu iki kesimin görmediği hakîkat; aşırı dinsizlik ile inzivâya çekilmiş, taassup içinde kalmış dindarlığı körükleyen, düşmanın politik canbazlığıdır. Bin senedir saf imanla birbirini tamamlayan millî heyecan ve değerler potasında kâmil olmuş bir din adamı, toplumun her kesimine Kızılelma (İ'lâ-yi kelimetullah'ı) mânâsıyla anlatacak münevverlerimizden olacaktır.
Kendini tamamen batıya teslim etmiş olan fikir adamları, kaşık ve çataldan öteye gidememiş, ilericiliği farklı medeniyetlerin değerinde aramıştır. Ama onların menfaat küplerinden sızan düşünce zehirleri ile idrak perdesi inmiş, gaflet pençesi ile ağır darbe almış, bir yaralı olduğunu bilmeden asıl gericiliği yapan bir zümreye dönüşmüşlerdir. Sâmiha Ayverdi, Kölelikten Efendiliğe kitabında;
“Münevveri, kendi toprağının gerçeklerinden câhil olan ülkeler için yaşama hakkı düşünülemez.” der. Bu sözlerinde sâdece kendi milletine değil bütün Âlem i İslam coğrafyasına bir seslenişi mevcuttur. Ona göre şoven milliyetçilik İslâm dünyasına lâzım olan şey değildir, aksine yüksek bir Kur’an ahlâkı, büyük İslâm şuuru ile birbirini destekleyen devletler olmalıdır. Türklerin, İslâm anlayışının dinamik yapısıyla kütleleri birleştirici, geliştirici, düşünceye açık olmasından dolayı, selefi akımlara karşı bir duruş sergiler. Burada münevvere düşen rol ise canını kütleye adamak, tasavvuf ile kelâmı bütünleyen imanı açı yapmak ve pergeli gün şartlarına uygun hareket ettirecek fikirleri üretmektir. En önemlisi onları yaşayarak insanlara aktarmaktır. Ne sadece madde ne sadece mânâ olmalıdır. Her ikisinin izdivacından doğacak yüksek şuurlu münevverler bize yön verecektir. Böylece ilim, irfan ve hikmetle, kütlelerin gaflet kabuğu çatlayacak, yüksek seviyeli bir medeniyet yeniden inşâ edilecektir.
Sâmiha Ayverdi kütleleri uyandıracak münevverlerin, İslâm toplumunda bir elin parmağını geçmediğini söyler. Tanzimatla başlayan ıslâhat çalışmaları ile 20.yy kadar geçen sürede, bir düşman taktiği olarak tarihi boyunca dinamik yapıdaki imanı yıkmak, küçük düşürmek, Türk münevverinin kafasına ekilmiş, neticesinde filiz vermiştir. “Acı da olsa, îtiraf etmek lâzımdır ki bugün gerilik, köylüden ziyâde onu anlamayan münevverdedir. O kadar ki Türk aydınının kifayetsizliğini kabul etmemekte inat ettiğimiz müddetçe içtimâî, îktisâdî ve kültürel hiçbir kazanç elde edemeyiz.”
Tarihi gerçeklere sırt çevirmiş münevver, halktan uzaklaşmış, iletişimi koparmıştır. Hatta daha ileri giderek halkın değerleri ile alay etmiş, Türk’e ait olan millî edebiyatı, sanat dallarını, musîkî’yi beğenmemekle kalmayıp ret etmiştir. Redd i mirasla kendine ait olan ne varsa ondan vazgeçmiş, kendine uymayan batı kültürünün peşinden gitmiştir. Yenilikçi aydınlar, şahsî kalesinde yalnız olarak hüküm sürmektedir. Surlarından akan zehirli suları ise içme suyuna karıştığı için, toplumu dışa bağımlı, hâfızasını kaybetmiş, yatalak hasta konumuna getirmektedir. Sâmiha Ayverdi, öncelikle medeniyetimizi yeniden kurmak, yeniden millî kültür, sanatımızla var olmak istiyorsak, bu davamızda samimi olacak isek, öncellikle münevverimizin halka karşı kendini eğitmesi gerektiğini söyler. Böylece halk ve münevver sınıfındaki kopukluk giderilmiş olacak, hassasiyetlerimize dayalı atılımları, toplumun her katmanı ile yapmayı başaracağızdır. Sâmiha Ayverdi’ye göre toplumun her kesiminin aynı gāye etrafında birleşmesi –halkı cedid- için gereken ilk adımdır. Bu barışmayı yapacak münevver nasıl olmalıdır?
Yazar ve mütefekkir Ayverdi gerçek münevveri şöyle tanımlar: “Hakîki münevverlik, bilmediği, etüt etmediği mevzunun üstünde konuşmamaktır.” Mabette Bir Gece eserindeki “İlim Tuzağı” hikâyesindeki “Mustafa her şeyi bilen, fakat kendini bilmeyen, en yüksek makamları işgal eden, fakat insanlığa yetemeyen âlimlerden olmadı.” diyerek yukarıdaki sözlerini tasdikler. Münevver kendi hakîkatini bilen, mensubu olduğu Türk milletinin tarihini, dilini, dinini tanıyan, onu yüksek şuurla aktaranlardan olmalıdır.
Son söz olarak Sâmiha Ayverdi’ye göre, Kızılelma, İ'lâ-yi kelimetullah için yapmamız gereken; münevver, refahlı, bir din ve iman şebekesi kurmaktır. Böylece kültür davamızı vatan bilincine vakıf, millî birliğe teslim ederek, çağın gerektirdiği şartlarda hakîkatine sadık sürdürebilir, farklı medeniyetlerin baskısına ve hücumlarına karşı durabiliriz.
Elçin Ödemiş
x.com/elindemis