Tanzimat devrinin romanlarını önümüze koyup biraz incelediğimizde, Tanzimat edebiyatı romancılarının alafranga meselesine oldukça odaklanmış olduğunu görürüz. “Alla Franque”yı eleştiren romancılarımızın karakterlerini aslında hepimiz biraz tanırız. Recaizade’nin Bihruz’u, Ahmet Mithat Efendi’nin Felatun’u, Hüseyin Rahmi’nin pek “şık” bulunan Şöhret’i ve daha birçokları. Batılılaşmanın üstünkörü ve yanlış anlaşıldığı bir devir, ve alafranganın ne “olmadığını” anlatmaya çalışan romancılar...
Şıpsevdi’den önce okuduğum alafranga konulu romanlar, Mürebbiye, Şık ve Felatun Bey ile Rakım Efendi’ydi. Özellikle Hüseyin Rahmi’nin kitaplarında pek çok güldüm. Şıpsevdi’yi de bazen kahkaha atarak, bazen acıyarak, bazen de rahatsız olarak okudum. Alafrangayı işlediği diğer romanlarında bu üstünkörü anlayışın daha çok gülünç tarafına odaklanan yazar, Şıpsevdi’de, yanlış batılılaşmanın neredeyse tüm özelliklerine ince ince değiniyor. Yazıldığı zamana cuk oturan bir eser olsa da günümüze ve kendimize göre de ibretler görüyoruz bu acıklı güldürüde.
Şıpsevdi’nin başkarakteri Meftun, Paris’te eğitim görmüş, ancak aldığı eğitimle kendini ilmî olarak donatacağına, şekilde kalmış, pek şık bir alafranga olmuştur. Ailesine sofrada nasıl yemek yenileceğini, zeytin çekirdeğiyle meyve çekirdeğini ağızdan çıkarmanın alafranga adetlere göre inceliklerini anlatır. Evin hanımlarına nasıl süsleneceklerini, boyanacaklarını, böylece nasıl batılı birer hanımefendi olacakları hakkında bilgiler verir. Alafranga yaşam biçimini sürdürmekte kararlı olan Meftun, zengin ve cimri bir adam olan Kaşıkçılar Kahyası Kasım Efendi’nin kızı Edibe Hanım’la evlenir. Ve kitaptaki asıl güldürü unsurları bu olaydan sonra kendini gösterir. Kitabın ana meselesi üstünkörü alafranga olmakla birlikte bununla kalmamaktadır. Üstünkörü alafrangaya karşı pek de akıllıca olmayan, alaturka batıl inançların kendini göstermesi, romandaki güldürü unsurunu kuvvetlendirir,romanda eleştirilen, “züppe” alafrangaya karşılık, “bağnaz” alaturkadır:
“Akıllanasın diye gizliden gizli şu dünyada sana yapmadığım kalmadı. Paşmak-ı şeriften su getirip içirdim. Merkez Efendi’den taş aldım. Çamaşırlarını Yedi Emirler’e okuttum. (…)Sürahiyle suyu Hindiler Tekkesi’ne okuttum. Üflettim. Tükürttüm. Getirip sana içirdim. Akıllanmadın. Azize Hanım bana nefes verdi. Her gece içine okuyup üfleyip tükürmeden sana su içirmezdim. Yine para etmedi. Yeni doğmuş çocuğun ilk aptesi.. beneksiz siyah köpeğin tersi…”
Bununla birlikte Hüseyin Rahmi Gürpınar, kitabın giriş kısmında, romanda ele alığı alaturka ve alafranga kavramlarıyla hangi noktaya dikkat çektiğini belirtir:
“Alafrangaya uymaktaki züppelikle hakikat ve ilericiliği birbirinden ayırmak lazım gelir. Türklüğümüz ve Osmanlılığımızla şeref duyacak ve yükseliş olabilecek şeylerle alay etmek hangi onurlu kişinin kalemin yaraşır ki buna ben cüret edeyim.”
Yanlış batılılaşmanın toplum üzerindeki yıkıcı etkisi, evlilik kurumuna verdiği büyük zararlar, erkeğin ve kadının toplumsal ve aile içindeki rollerini düşürmesi Şıpsevdi’de acı bir komediye işlenerek anlatılıyor. Kitapta asıl acı olan ise, yaşanılan onca rezillikten sonra hiçbir karakterin kendine çeki düzen vermeyişi.
Ben Şıpsevdi’yi günümüz Türkçesine aktarılmış şekliyle okudum. Ancak orijinal, sadeleştirilmemiş metni okumanın, kitabı daha iyi hazmetmeye ve okurken daha çok eğlenmeye vesile olacağını düşünüyorum. Kitabı okuyacak herkese keyifli okumalar dilerim.
Nidâ Karakoç