Reşat Ekrem Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi sadece Türk ansiklopedi tarihinde değil tüm Dünya’da da kolay kolay emsaline rastlanmayan özel bir bütün. Her ne kadar tamamlanmamış olsa da Borges’in Yolları Çatallanan Bahçe'de anlattığı ülke arazisine denk boyutlara ulaşan mükemmel haritası gibi asla tam olarak gerçekleşmeyecek bir proje idi İstanbul Ansiklopedisi. 1944 ile 1973 arasında yayınlanan bu ansiklopedinin 11. ciltte G harfine ulaşabildiğini düşünürsek Z harfine ulaşmak için ne kadar cilt yayını gerekeceğini tahmin bile edemeyeceğimizi kabul edersiniz. Nitekim ansiklopedinin maddeleri arasında standart ansiklopedilerde yer almayan bilgiler olduğu gibi (1944 yılında Abdullah Ağa Çeşmesi susuzdu gibi…) başka ansiklopedilerde rastlanamayan madde başlıklarına rastlarız. Mesela Berber Abdi Çelebi gibi. Ansiklopediyi karnavalesk kılan da tam olarak budur. Nitekim Orhan Pamuk da külliyatı gerçek bir ansiklopediden ziyade İstanbul’un kendisine benzetirken pek de haksız sayılmaz. Öte yandan bizde hatıra yazma geleneği zayıf olduğundan Koçu olmasa kayda geçmeyecek bir çok detay, kişi, anlatı ve anekdot adeta unutuluştan kurtarılmıştır. Bu yönü ile Koçu ile karşılaştırılabilecek tek metin Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’dir.
Gelelim Sermet Muhtar Alus’a. Onun hakkında en isabetli isimlendirmeyi Refik Halit Karay yapmış. “İstanbulist” demiş Alus için. Bütün yazı mesaisine İstanbul’a vakfeden velut bir yazar Alus. İstanbul Sözlüğü ise onun İstanbul Ansiklopedisi için kaleme aldığı maddelerden oluşuyor. 1952’de vefat eden Alus’un ilk cildi 1958’de yayınlanan ansiklopedi için kaleme aldığı maddeleri iki kapak arasında hiç görememiş olması hikâyenin bir başka dramatik yönü. Kitap bir yönüyle tadımlık bir İstanbul Ansiklopedisi hüviyetinde bir yönüyle de Alus’un o büyük külliyatına emsalsiz bir katkı sunuyor.
Arap Abdullah maddesi ile başlıyor sözlük. Bir dönem paşalığa kadar yükselen kabadayılardan olan Arap Abdullah Paşa’yı; Alus yarı-kurgu diyebileceğimiz Onikiler romanının önemli karakterlerinden biri olarak anlatmıştı. Sermet Muhtar, Arap Abdullah’ı bir sözlük maddesi olarak işlerken üslup ve dil olarak en az romanındaki kadar renkli ve canlı bir anlatım kullanıyor.
İstanbul, sözlükte farklı yönleriyle ete kemiğe bürünüyor. İstanbul’da yaşanan bazı olaylar, tarihi açıdan olmasa da bir dönemin karakteristiğini yansıttığı için not edilmesi gereken kişi ve karakterler, dönemin mekânları ve zamanın yiyecekleri sözlüğün maddelerini oluşturuyor. Bu sözlük maddeleri dönemin gündelik hayatını çalışmak isteyen tarihçilere, sosyologlara ve antropologlara ilham verici cümleler sunuyor. Edebiyatçılara ise ufuk açıcı sayfalar içeriyor İstanbul Sözlüğü. Üslubu, dili ve anlatımıyla da dilimizin lezzetini hissetmek isteyenler bir ziyafet sofrasıyla ile karşı karşıya kalıyorlar bu kitapta. Mustafa Kirenci ve Eren Yavuz’un titiz bir çalışma ile okurla buluşturduğu “İstanbul Sözlüğü” kolektif hafızasızlığımıza şifa niyetine sayfalar içeriyor.
Alus olmasaydı “Âfitab Kırtasiye Mağazası” unutulup gidecekti besbelli. Tıpkı Domates Ahmed Bey gibi veya bilardo şampiyonu Aleko gibi. Evet, bu isimler “standart” bir ansiklopedide eksikliğini hissedebileceğimiz madde başlıkları değil. Kitabı farklı ve özel kılan da tam olarak bu yönü zaten. Japon Mağazası Sahibi Avni Bey’i tanımak İstanbul’u tanımanın şartlarından biri. Çünkü II. Meşrutiyet’te ticaret hayatından çekilen Avni Bey’in mağaza açmanın hor görüldüğü bir dönemde ticarete başlayıp vitrin düzenlemesi yapması, iki dirhem bir çekirdek işinin başında olması bu topraklardaki “batılılaşma” kodlarına dair de fikir vermekte bize. Konak ve yalılarda haremlik ve selamlık arasında yemek tepsisi, içecek gibi eşyaların naklinde kullanılan dönme dolapların aynı zaman da dedikoduların iletilmesinde de yararlanıldığını bilen bir yazar, dönem romanı yazarken bu özellikten de yararlanır tabii ki. Döşek bozgunluğu deyimi, doğum esnasında lohusa kadının hayatını kaybetmesinin gündelik hayattaki yerini anlatırken dönemin zihin haritasını da okuruna takdim etmiyor mu? İdmancılar Şeyhi Faik Bey’in lakabı bile ilham verici değil mi sizce?
Bir de büsbütün unutulmuş meslekleri veya var olan mesleklerin “unutulmuş” hallerini öğreniyoruz sözlükten. Devrinde mahalle aralarının vazgeçilmezleri aralarında sayılan bu meslek erbabını tanımak gündelik hayata dair de ipuçları sunuyor bize. Hangi meslekler mi var sözlükte? Selatin camilerin avlularında mesleğini icra eden seyyar ayak berberlerini, boğçacı kadınlar, at canbazlar bunlar arasında yer alıyor.
Doç. Dr. Yakup Öztürk’ün Sermet Muhtar Alus’un yazı mesaisi hakkındaki tespitlerini önemsiyorum: “Elbette 1930’larda birden yoğun bir biçimde yazması tesadüfe bırakılamaz. Öncelikle, bütün yazı mesaisini İstanbul’a harcaması, bu şehrin o yıllarda gözden düşürülmüş, reddedilmiş, bakımsızlığa muhtaç bırakılmış olmasına bir tepkidir. Cumhuriyet, mamur edilecek şehir tercihini Ankara’dan yana kullanmış, Osmanlı Devletine yüz yıllarca payitaht olmuş bir şehir, eskinin toptan reddi politikaları içerisinde kasten ihmal edilmiştir. Bu ihmal, fizikî yapının bozulmasından öte asırlarca örülen kültürün yok olmasını getirmiştir. Sermet Muhtar Alus, devletçi ve milliyetçi politikalarla içe kapalı idari sistemin çok kültürlü, çok sesli İstanbul hayatını tüketmeye başladığının farkındadır.” Bu noktada Walter Benjamin’in “Büyük şehir insanını büyüleyen ilk bakışta değil son bakışta aşktır” sözünü Alus’un yazdıkları çerçevesinde hatırlamadan edemiyorum. Alus’un yazdıklarını o son bakışın hatırına kaleme alınmış birer aşk mektubu olarak görüyorum kendi hesabıma.
İstanbul Sözlüğü’nün bir güzelliği de yer verdiği çizimler. En az metinlerdeki tasvirler kadar güzel ve ilham verici bu çizimlerle birlikte İstanbul Sözlüğü; diliyle, üslubuyla ve içerdiği malumat detaylarıyla kurgu bir metni okuma keyfi verecek, İstanbul’la ilgili tarihi ve fantastik nice metne de ilham kaynağı olabilecek özel bir kitap.
Bu açıdan İstanbul Sözlüğü’nü kütüphanenizin sözlük ve ansiklopediler rafına terk edip lazım olunca müracaat etmeyeceğiniz tam tersine tekrar tekrar keyifle okuyabileceğiniz bir kitap olacağını düşünüyorum.
Reşat Ekrem Koçu, Alus’tan bahsederken “İstanbul’un en büyük evladı” der. Bence bir şans verin Sermet Muhtar Alus’un İstanbul Sözlüğü’ne… Sonra mı? Emin olun Alus’un diğer kitapları da birer-ikişer okuma listenize dâhil olacaktır.
Suavi Kemal Yazgıç
medium.com/@suaviy