Hayata hayret mertebesini aşarak bakmak: Kadir Daniş romancılığı

Michel Foucault, Deliliğin Tarihi’nde “Roman her tür duyarlığın en mükemmel yozlaşma ortamını meydana getirmektedir; roman ruhu hissedilirin içinde dolaysız ve doğal olan ne varsa ondan kopartmakta ve onu gerçekdışı oldukları ölçüde ve doğanın yumuşak yasaları tarafından ne kadar az düzenlendilerse o kadar şiddetli olan hayali bir duygu alanına sürüklemektedir” demiştir. Foucalut, eğer Kadir Daniş’in romanlarını okusaydı, bu cümlesini değiştirirdi ve şöyle derdi: “Roman her tür duyarlığın en mükemmel safvet ortamını meydana getirmektedir; roman ruhu hissedilirin içinde dolaylı/dolaysız ve doğal olan ne varsa onu çoğaltmakta ve onu gerçekliğin keskinliği ölçüsünde ve doğanın şeffaflığı tarafından ne kadar belirginleştiyse o kadar şiddetli olan hakiki bir duygu alanına sürüklemektedir.”

Kitabü’l Acayip, Gözlerimiz Kamaşırdı Dehşetten (Foneptik Bela), Serçelerin Ölümü ve Yeryüzü Blues ile tanıdığımız Kadir Daniş, romanı insana aksettirici bir düzenek olarak kullanır. Ancak bu tanım onun roman dünyasını açıklamaz, aksine daralttığı ve kısıtladığı için onun roman dünyasını anlamaktan uzaklaştırır. Nedir Kadir Daniş romancılığı?

Kadir Daniş gerçeği ifşa ederken gösterir, gösterirken ifşa eder. Daniş’in romanında baba, salt bir baba değildir; evlat, salt bir evlat değildir; eş, salt bir eş değildir; anne, salt bir anne değildir. Hepsi hem odur hem de değildir. Kadir Daniş gerçeklik ile metaforu iç içe kullanır. Örneğin, Serçelerin Ölümü’nde Koray’ın aynaya bakarak “Kim bu cananavar” dediği sahneyi ele alalım. Koray’ın kendisini canavar olarak görmesi, sadece kendisinden iğrendiği, kendisini çirkin olarak gördüğü için değildir. Koray, perdeden sıyrılmış ve nefsini görmüştür. Bunu ise romanın sonunda anlıyoruz. Koray, Hızır ile çıktığı yolculuğun sonunda Hızır tarafından öldürülmüştür. Canavar artık ölmüş, geriye safi ruh kalmıştır. Safi ruh, özdür; Tanrısal masumiyet, Allah’ın üflediği ruh, ilahi nefes. Rasulullah’ın “Ölmeden önce ölünüz” hadisi meydana gelmiştir. Aynı şekilde Koray’ın kendisini canavar olarak gördüğü ayna da sadece ayna değildir. Evet aynadır ama aynı zamanda değildir de. Hem odur hem değildir. Ayna burada sırrı işaret eder. Kimilerince hadis olarak kabul edilen kimilerince ise atasözü olarak kabul edilen ama her halükarda manası doğru olan ve üzerine yazılar yazılmış, düşünce seansları gerçekleştirilmiş meşhur bir söz vardır: “Evlat, babanın sırrıdır.”

Sır, aynanın arkasıdır. Görülmeyen, görülmeyeni taşıyan bölümü. Aynanın karanlık kısmıdır. Ayna sır ile ışığı geri taşır ve gösterir. Evlat, babanın sırrıdır sözünü hatırlarsak (bu sözü sadece baba-oğul ekseninde düşünmek isabetli olmaz, anne-baba ve evladı ekseninde düşünmek gerekir) anne-baba, evladında kendisini görür. Her doğan bir öncekinden gelen hakikati taşır, silsile bu şekilde tamamlandığında yolun başına kadar (Hz. Adem ile Hz. Havva) gidilir ve karşımıza büyük insanlık tablosu çıkar. İnsanın var olma amacının kendini bilmek olduğunu düşünürsek (Kendini bilen Rabbini bilir) anne- baba, evladıyla bu sırrı da öğrenir, kim olduğu sırrını! Buna ek olarak sır, tasavvufi eserlerde idrak aracı olarak kullanılır. Bu sır, kalpten ortaya çıkar. Böyle düşündüğümüzde de anne-baba, evladının kalbinden görünen sır ile gerçekliğe, hakikate kavuşur.

Yeryüzü Blues’te da, Serçelerin Ölümü’nde de evladıyla sırrı ifşa olan, hakikate kavuşan baba görürüz. Yeryüzü Blues’ta anne de buna dahildir. Nejat, evladıyla (sırtında sönen sigaralar vb.) gerçekliğe temas ederken, Koray ölmüş bebeği üzerinden gerçeklik ile karşılaşır. Sadece 8 saat yaşamış bir bebek, babaya ömrün hayal olduğunu, varlığın sadece O’na has olduğunu gösterir ve madem var değiliz, o halde yapılacak olan ölmektir, ölmeden önce ölmek! Yeryüzü Blues’ta ise bir kenardan seyreden evlat, bütün aile fertlerinin perdelerinin kalkmasına sebep olur. Meryem’in çocuğu istemesi, ailenin çocuğu sahiplenmesi düğümü koparan noktadır. Kopan düğüm, hepsinin içini dışarı çıkarır. Dil bir kez konuştuysa, söylenemeyen kalmayacaktır. İnsan, insanın aynasıdır. Sırrın, aynanın görünmeyen yeri olduğunu hatırlarsak; herkes herkesin görünmeyen yönünü taşımaktadır ve herkes, herkeste kendi görünmeyen yerini görüyordur, herkes aslında herkestir. Varlık tektir. İnsan, birdir. İnsanın ana mahkûm olduğu, insanın hikâyesinin aslında tek bir hikâye olduğu Daniş’in romanlarında gerçeklik ve sembolizmin arasından bize göz kırpar. Bu yüzden Yeryüzü Blues’ta çocuk “… Meryem’in yanına gidemiyordum ama Meryem benim içimdeydi” derken, Serçelerin Ölümü’nde Koray, “Ben nasıl ki gelmiş geçmiş bütün babalarsam, evladım da bütün bebeklerdi. Evladım bendi. Benim de adım zaten Koray. Ben de evladımdım” demektedir. İnsan tek bir can ise, o candan seçilmiş herhangi bir tecelli, insana tüm insanlığı sunacaktır. Kadir Daniş romanlarında bir tecelli ile insanlara tüm tecellileri gösterir. Çünkü insan için öteki, insanı ve kendisini görebileceği bir imkândır. Bu imkân için de ayna benzetmesi kullanılabilir.

Bu yüzden onda acı keskindir ama aynı keskinlikte şefkat da barındırır, merhamet sıcacıktır ama aynı sıcaklıkta şiddet de içerir, sevgi dupdurudur ama aynı durulukta nefret de koklaşmaktadır. Tüm ikilikle, koyun koyunadır. Gece ile gündüz birleşir ve gün olur. Daniş bize günün belirdiği andan seslenir ve gece ile gündüzü önümüze serer.

Gece ile gündüzün birleştiği yerde; zaman yoktur, an vardır. İlahi sistem an üzerinden işler. Çünkü zaman yaratılmıştır ve yaratılana çalışır. Allah ise andadır. Tanrı’nın insana ruh üflemesiyle anda olmasını tek bir bağlam üzerinden düşündüğümüzde aslında zamanın olmadığını, hepimizin ve her şeyin Tanrı’nın bir nefesinden ibaret olduğumuzu idrak ederiz. Dolayısıyla olan herkes için olmuştur, olmayan kimse için olmamıştır. Kâinat bir domino taşı mesabesindedir, kader kitabında tek bir yaprağın düşmesi kâinatı değiştirecektir. Borges’in kum metaforunu hatırlayabiliriz burada: Adam çölde bir avuç kum alır eline, kumları savurur ve “Çölü değiştirdim” der. Kadir Daniş romanlarında zamansızlığın merkezinde, tanrısal göz ile andan bakıyor kâinata. Kâinat bir çöldür, Kadir Daniş çöldeki adamdır, avucuna aldığı kumlar romanlarıdır ancak bir fark var: Değişen kâinat değil, okurudur!

Koray’ın ağzından konuşursak “Halbuki zaman tek bir andan ibarettir. Mesela hepimiz çoktan öldük… Zaman akmaz. Donuk, bitimsiz bir lahzadır o… Baş yoktur, baş da sondur, son da sondur. Yaşananlar sonundan başlar, sonuna varır. Hatta hiçbir şey yaşanmaz, alem bir noktadır, nokta da zaten nihayetin ta kendisidir. Nihayetse hiçtir. Hiç.”

Daniş gece ile gündüzün birleştiği andan seslendiği için bize, onun karakterleri lanete mi yoksa rahmete mi uğradığını bilmez. Hepsi suçludur, hepsi masumdur, hepsi acı çekmiştir, hepsi acı çektirmiştir, hepsi iyidir, hepsi kötüdür. Hepsi insandır çünkü. Bu, insanın hikâyesidir. O yüzden zulüm, merhamet, haz, hayret, hayranlık bu güzergâhta karşımıza çıkan duraklardır ve hepsi bizde var olan hissiyatı, duyguyu yeniden yeniden yeniden doğurur ve biz biliriz ki bizim doğurduğumuz çocuk Daniş’in romanlarında yer almaktadır.

Daniş, karakterlerine isim koyarken de alelade tercihte bulunmaz. İsmi seçerken de ifşa ederken gizler, gizlerken ifşa eder. Tekrar Yeryüzü Blues’a bakarsak, önümüze Meryem çıkacaktır. Meryem, iffeti temsil eder. Tecavüze uğramış, kürtaj yapmış, koruduğu iffeti sayesinde “çocuğa” asıl anneliği o gösterebilmiştir. İffetini koruyarak temiz, pak kalmış; masumiyeti temsil eden çocukla da rabıtayı esas o kurabilmiştir. Çünkü çocuğa (İsa’ya) Allah’ı o öğretmiştir. İşari tefsirleri hatırlarsak, Hz. İsa’nın Meryem’den doğması; manevi gelişimini tamamlayan nefsten, (saflığı, paklığı, iffeti ayetlerde de ön plandadır) kalp doğmuştur. Burada kalp, Hz. İsa’yı, yani Ruhullah’ı temsil etmektedir. Kalp, ancak manevi terbiyeden geçmiş, mutlak arılığa ulaşmış insanda meydana çıkar. O insanın da kalbi Allah’ın evidir. Romanda da Meryem paklığı temsil ederek (kirli dünyanın içinde paklığını korumuştur) “kalbe”, İsa’ya Allah’ı öğretmiştir. Allah’ın evi, ancak pak kalptir çünkü. Yine Hz. Zekeriya, müjdelendiği zaman Allah’tan bir delil isterken, Hz. Meryem istememiştir. Hz. Meryem, teslimiyeti göstermiştir. Romanda da Meryem önce aileye teslim olmuş, delil istememiş, sonra çocuğa teslim olmuştur. Çocuğa teslim olduğu için de çocuğun masumiyeti ile kendi koruduğu paklığını tamam etmiştir. Masumiyet tek bir hal olduğu için de çocuk “Meryem benim içimdeydi” demiştir. Bu aynı zamanda Meryem’in babasız bir şekilde isa’yı doğurması, nefsten kalbin çıkmasıdır. Çünkü “bir” olmuştur. Bakış açımızı değiştirirsek, Mevlana; insan bedenini Meryem’e, doğum sancısını da İsa’ya benzetir ve insan bedeninin içindeki İsa’yı doğurma sancısı içinde olduğunu söyler. Yeryüzü Blues da Serçelerin Ölümü de aklımıza gelsin. Hangi karakter için içindeki İsa’yı doğurma sancısı yaşamıyor diyebiliriz?

Byung-Chul Han’ın Şiddetin Topolojisi eserinde “Keskin bir dil şiddeti de fiziksel şiddet gibi olumsuz üzerine bina edilmiştir, çünkü bir şeyden yoksun bırakır, yaralar hedefini” demesini aklımıza getirdiğimizde, özellikle Yeryüzü Blues’ta yaraların, dil şiddetiyle serpildiğine tanık oluruz. Ancak gördüğümüz yara, insanlık yarasıdır. İnsanın eksikliğidir, tamamlanamamasının getirdiği elemdir. Serçelerin Ölümü’nde de bu eksiklik evlatsızlık ile kendini gösterir. Yoksa Koray’ın karısına zulmetmesi, çocuğun sırtında sönen sigaralara, dedenin sağlık durumu, Meryem’in tecavüze uğraması, Hümeyra’nın ablasının etini satması, Serpil’in intihar etmesi, Nejat’ın zulümleri gibi kötülükler dünyanın içinde bulunduğu durumu gösterir, insanın kirli yanını saçar ortalığa ama bizim kastettiğimiz yarayı ifade etmez. Yara, insanın eksikliğidir. Makus kaderinin onu eksik var etmesidir. İnsan eksikliği gidermeye çalışır ömür boyu ve bu mücadele esnasında kötülükler de yapar, kötülüklere de uğrar. İkisi farklı konulardır ve Daniş romanlarında iki konuya da ilahi bir gözle, keskin bir duyuyla perspektif tutar. Gözlerimiz Kamaşırdı Dehşetten romanında da içerdiği polisiye, fantastik öğelere aldırmaksızın yapılan aslında yine evladın sır olması meselesidir. Yıldırım Agâh’ın bütün karakteri, bakışı anne-babasında kendisini gizlemektedir. Agâh, onların görünmeyenin görüldüğü kişidir. Nitekim büyülerin, vampirlerin kol gezmesi de bizi aslında hiç alakadar etmemektedir. Elbette politik mesajları işaret etmektedir ancak anlatılan yine insandır, insanın insanla, kâinatla ve Tanrı ile ilişkisidir. Hepsi hem gerçektir hem de semboldür. Daniş anlattığı gerçeklikle (gerçeği hem gizler, hem de ifşa ederken) insana görmek istemediği tüm hasletleri gösterir ve sadece “hevesini kursağında bırakmakla yetinmez, o kursağı bir de yumruğuyla ezer!” Ezer ki insan kendine gelsin, kendisiyle tanışsın. Yaklaşmak için önce uzaklaşmak gerekir çünkü!

Daniş, romanlarında anlattığı tekamül sürecini (insanı anlatırken, insanın tekamülünü anlatır aslında) romancılığında da gerçekleştirmiştir bir yandan. Romancı Kadir Daniş, Kitabü’l Acayip ve Gözlerimiz Kamaşırdı Dehşetten (Foneptik Bela) romanlarında yola çıkmış, perdeleri yavaş yavaş kaldırmıştır. Serçelerin Ölümü’nde perdeler tamamen kalkmış, hayret makamına ermiştir. Anlatımı hayret makamından gerçekleşir. Yüzleşme, çarpışma, anlamlandırmaya çalışma, anlamla ve anlamsızlıkla karşılaşma yer almıştır. Ancak tekamül gerçekleşmiş, hayret makamı aşılmış ve Yeryüzü Blues çıkmıştır sahneye. Yeryüzü Blues’ta artık hayret yoktur, romancı Kadir Daniş artık hayret üstü bir konumdadır, görüntü net ve berraktır, sisli hiçbir mevhum yoktur. Anlatılmak istenen bellidir, nasıl anlatılacağı ve neyin anlatılacağı aşikardır. Olan da olacak olan da olmuş olan da barizdir. Okuyucunun önüne neyin, niçin konulduğu belirlidir. Bu yüzden karamsarlık ile umut, vicdan ile zulüm, aşk ile nefret sarmaldır. Çünkü hayret üstü makama geçildiğinde kavramların karşıtlığı kalmaz, kavramlar sadece kavramdır, kavramların ötesine geçilmiş ve içerilerinde vakıf olan töz yakalanmıştır. Daniş bu tözü okuyucularına derya halinde akıtmıştır ancak her okuyucunun kendi kütlesince damlaya sahip olabileceği unutulmamalıdır. Çünkü “Kadir hest, diger nist.”

Yasin Taçar
twitter.com/muharrirbey_

Kitap sevenler yahut çarpıntısız yaşayamayanlar

“Kışın üzerimi örtüyor, yazın gölge yaratıyorlar. Beni rüzgârlardan koruyorlar. Kitaplar benim evim."
- Carlos María Domínguez, Kâğıt Ev

"Her okur, kitaplığında kapağını açmadığı kitaplar da olsun ister onların vaadlerini önemser. Ummak, hayatın en sağlam fillerinin başında gelir."
- Enis Batur, Kitap Evi

"Her okur, kitaba manevi bir ölümsüzlük getirmek için vardır."
- Alberto Manguel, Okumanın Tarihi

Bibliyofil; "kitap sever, kitaba aşırı derecede düşkün kimse" anlamına geliyor. Bu kelimenin giderek daha fazla kullanılmasının, yaşama biçimlerimizdeki değişimle büyük alakası var. Buradan başlayalım. Tüm dünyayı etkileyen salgın, tüketici alışkanlıklarını da değiştirdi. İnternet alışverişleri artık hastalık boyutuna ulaştı. Lazım olan, olmayan her şey alınıyor. Yeter ki yanında bir indirim ibaresi görülsün. Üstelik bu satın alınanlar, bir de hızlı gelecekse adresimize, değmeyin keyfimize. Kitaplar bundan nasipsiz kalır mı hiç? Doldur sepeti, ver siparişi.

Diğer yandan, instagram ve twitter gibi mecralar kitapla olan ilişkimize dair çok şey söylüyor. Okumadan okuyanlar, çayla veya kahveyle okuyanlar, gündüz işten güçten fırsat buldukça okuyanlar, geceyi okumaya ayıranlar, klasiklere yüz vermeyenler, popüler kitaplardan kaçanlar. Nicelik ve nitelik arasındaki dengenin kaybolması, hakiki bibliyofiller için belki de bir imkân. Ortaya çıkmaları, kitaplar hakkında konuşmaları, bol bol yazmaları, kendine doğru düzgün bir okuma planı tutturamamış kimseler için gerçek bir yardımcı olmaları gerekiyor. Neticede dünyaya sadece kendimizi gözetmek için gelmiyoruz. Başkalarına hizmet, nefsimizden vermektir ve bir bibliyofil için bu en hakiki manevi zevklerden biridir.

Halil Solak'ın Kitap Sevenler Cemiyeti adlı çalışması, gerçek bir kitap sevgisinin ne olduğuna, bu sevginin hangi cefaları ve safaları beraberinde getirdiğine harikulade bir misal olarak raflarda artık. Mayıs 2023'te Dergâh Yayınları'ndan çıkan ve soluksuz okunabilen kitap, içeriğindeki entelektüel zenginlikle beraber değişen, dönüşen ya da değişmeyen, dönüşmeyen 'o' bibliyofili de anlatıyor aslında. Kütüphaneyi tekkesi edinmiş, yaşamdaki gelip geçici mutluluklar yerine büyük saadeti kitap aşkında bulmuş, karşılaştığı tesadüfleri de tecelli bilmiş bir derviştir aslında bibliyofil. Bilmeyen ve tatmayan için 'hastalıklı' bir hâldir. Üstelik 'para etmez' bir meşgaledir, ne ferahlık getirir ne bereket. Sürekli yer işgal eden kitaplar toz ve düzensizlik saçmakta, etrafa 'hoş' görünmemektedir. Zaten çok okuyan da mutlaka 'deli' olacaktır ve bir an önce bu zevkten vazgeçilmeli yahut olabildiğince hafifletilmelidir. Tüm bunlar, bir âşığa 'sen artık sevme' demekle aynı şeydir aslında. Dolayısıyla yangına körükle gitme etkisi yapacaktır.

Kitap Sevenler Cemiyeti böylesine bir hayatı tüm sadeliğiyle anlatmak için harikulade bir açılışla okurunu karşılıyor evvela. "Kitaplarıma Ev Bulamadım" diyor Halil Solak. Önsöz niyetine yazılmış bu yazıda her bibliyofilin kendinden, çevresinden ve hayatından bir şeyler bulacağı muhakkak. Annesinden ya da eşinden gizleyerek evine kitap getirmek durumunda kalanlar, aynı kitabı -başkalarına anlatması zor sebeplerdir bunlar- birkaç defa almak, çalışma masasının veya yatağın kenarındaki kitap adacıklarına, tepeciklerine zevkle bakmak, oradan ustalıkla ve diğerlerini devirmeden bir kitabı çekip alabilmenin keyfini yaşamak, bir makale yazmak için onlarca kitabı karıştırmak ve dolayısıyla kitaptan kitaba atlamak, yetmeyince kütüphaneye gitmek, yaşadığı şehrin semtlerinde ve ücra köşelerinde bir kitabın anlattığı iklimi yeniden tatma umuduyla yürüyüşlere çıkmak... Evet tüm bunlar esaslı bir bibliyofilin alametleri. Ama biz ona derviş demiştik, işte bu derviş melameti kuşanmasını da biliyor. Çok çaktırmıyor etrafına bu sevdasını, popüler olma, çevresine insan toplama gayreti yok. Zaten o kadar vakti de yok.

Bir kitap sevdalısı için kitapların yazılış serüveni de ayrı bir sevda konusudur. O kitabın yazanın hayatı, sonra o kitabın neşredildiği zamanlarda entelektüel çevreye olan tesiri, belki hiç dikkat çekmeyişi ama sonradan 'aranan' bir kitap olması, sahafların kitaplar için verdiği mücadeleler ve sahaf ziyareti yapmadan eve dönemeyenler, bir kitap almak için bin dereden su getirenler, bunların iktisadi ve psikolojik boyutları... Halil Solak, kitaplar kadar kitapların hikâyelerine de tutkun olduğu için okurunu önce bu deryaya davet ediyor. 189 Osmanlı belgesinin nasıl payitahta geri döndürüldüğü, Dede Korkut'un keşfedilemeyen Diyarbakır yazması, geçmişten bu yana tılsımlı kitaplar. Sonra kitap âşıklarından bir bahis açıyor: Âşir Efendi Kütüphanesi'nin üç nesil süren serüveni, Reşad Ekrem Koçu'nun İstanbul Ansiklopedisi'ne değen anne eli, Tevfik Fikret'nin baba yadigârı Şehnâme'si, Semavi Eyice'nin kütüphanesindeki Tanpınar sürprizi. Sonrasında ömrünü bütünüyle kitaplara vakfedenler, hem çiçeklere hem de kitaplara sevdalananlar, şimdilerde pek bilinmese de yaşadığı yıllarda her okurun başvurduğu kitap avcıları, "Ya Allah, Ya Hafız, Ya Kebikeç" ve hikmetleri, sahaf operasyonları, büyük kitap sevdalısı İbnülemin Mahmud Kemal'in rüyaları, kütüphanelerin önemi ve günümüzde kütüphanelerin hâli, okumanın ardından gelen yazma eylemi ve "Acaba hayatı yazarak sürdürmenin bir yolu var mı?" hülyası...

Nurdan Gürbilek, Yer Değiştiren Gölge'de "Okumak, metinle aramızda bağ kurmak kadar, metinle aramızdaki aşılmaz mesafeyi anlamlandırmaktır da aynı zamanda. İlkinde kendini keşfediyorsa insan, ikincisinde kendinden vazgeçmesi gerekecek." demişti. Kitap sevmek bu sebeple kimileri için kendini keşfetme yöntemi, aynı zamanda da kendini kaybetme, kendinden çoğu zaman vazgeçme. Zaten en büyük keşifler de böyle ortaya çıkıyor işte. Gürbilek, kitabının başka bir yerinde de "Ama okumada, başka şeyler de var. Bazen de bir metin çıkar, bizi eskisinden de eksik bırakıverir." diye yazmıştı. Tamamlanma ve eksilme seyahatidir okumak. Üstelik kitaplar arasındaki seyahatimizin bir zamanı, bir mekânı yoktur. Bir koku alırız ve onun peşinden gideriz, kalp çarpıntısıyla. Yaşamak, bu çarpıntı olmadan yaşamak değildir kitap sevenler için. Halil Solak'a, kitabıyla bunları yeniden ve nefis biçimde anlattığı için teşekkür ederiz. Çok okuyacağından zaten eminiz ama yazmasını da isteriz. Tüm kitap sevenlere afiyetin, bereketin, sıhhatin bol olduğu ömürler niyazıyla...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Modern sığınaklar: balkonlar

Yeni bir kitap satın alırken nelere dikkat edersiniz? Yazarına mı? Yayınevine mi? Kitabın ismine mi? Kapağına mı? Yoksa türüne mi? Arka kapak yazısı sizce önemli midir? Kısaca önünüze gelen her kitabı okur musunuz yoksa seçici mi yaklaşırsınız?

Ben tiryakiyim. Doğal olarak biraz seçici ve şekilciyim. Tüm bu sorular benim için önem teşkil eder.

Kimsenin Atlamadığı Balkonlar’ı da sorularımın ikincisine; yayınevine güvenerek almıştım ama kapağın cezbedici yanını da unutmayalım…

Türk Edebiyatı, Dergah, Mahalle Mektebi, Post Öykü ve Muhayyel dergilerinde hikayeleri yayımlanan Erhan Genç, bir dönem Türk Edebiyatı Dergisi’nin yazı işleri müdürlüğünü de yürütmüş.

Meraklısı için diğer eserlerinin ismini de zikredelim: Çilek Ağacı, Mavi Minibüs, Şimdilik Havadisler Bunlar hikaye kitapları ile Bir Masa Yetiyor Bana adlı bir söyleşi.

Yazar hakkındaki bu kısa bilgilerden sonra bahsi geçen kitabımıza geri dönüp öykülerden bahsedebiliriz. Hikayeler hakkında genel bir cümle kurmam gerekirse derim ki: modern insanın sorunları. Hayatın akışındaki sıradan insanın, bizim hikayemiz. Bence etkileyiciliğini de bu doğallığından alıyor.

Hani derler ya kurmaca ile okur arasında bir anlaşma vardır, okur okuduklarının gerçek olmadığını bilir ama inanmaya baştan razı gelmiştir. Kimse onu kitap kahramanlarının gerçekte yaşamadığına ikna edemez. Ben Erhan Genç’in kahramanlarının gerçekliğine sizi ikna edebilirim.

Yirmi katlı bir TOKİ binasının 17.katında kendine bir alan açmak için, nefes almak için balkon inşa eden adam sen de olabilirdin pek ala ben de. Minarelerde müezzinleri seyreden Sinan İrfan Karaaslan’dan bahsediyorum. Onun belediyeye verdiği dilekçe, kayıtlar incelense çıkıverecek sanki. Öykünün adı, bize final hakkında ipucu da veriyor: Bir Eylül Cemresinin Hazin Sonu. Okurken tebessüm ettiğim hatta neredeyse güldüğüm bir öykü var, Kanat Sesleri. Her modern gibi sabah uyanır uyanmaz kahve içip sandviçle kahvaltısını yapan, çocuğu okula bıraktıktan sonra çalıştıkları plazalara yollanan insanlardan ikisi Gülçin ve Kenan. Her çift gibi birbirleriyle konuşmak yerine psikologların ve en yakın arkadaşların tavsiyesi ve imalar üzerinden ilişkilerini sürdürüyorlar. Gülçin’in ikinci çocuk isteği sonucunda ne mi oluyor? Kanat sesleri daha sık duyulmaya başlıyor.

“Bir An” Kime İthaf Edildi öyküsü makale şeklinde yazılmış. Hani neredeyse akademik bir çalışma okuyoruz sanacağız. Özetten anladığımız kadarıyla öykü tahlili üzerinden bir aşk hikayesi okuyacağız. Sayfanın sonunda okuyan herkesin aklında aynı soruyla Google’da “Türk Öykücülüğünün önemli isimlerinden Selim Sadi” araması yaptığına eminim. Kurmacaya katkısız iman bunu gerektirir çünkü.

Mühendisten Temiz öyküsü bir ilan yazarının öyküsü. Alıp sattığı arabalara yazdığı ilanı ve yazım sürecini okuyunca yine aynı soru: böyle şeyler gerçekte oluyor mudur?

On Altı Bölümlük Dünya’da kahramanımız Ozan Bey büyük bir yayınevinin patronudur. Biz okurlara “içerden” bilgi veren bir öykü olmuş açıkçası. Yani bir yazar kitabını yazdı diyelim, bizim elimize ulaşmadan önce hangi aşamalardan geçmelidir? Her sektörde olduğu gibi bu işin de elbette bir raconu, yolu, yordamı vardır…

Radyo programı maç gününe denk geldiği için sık sık maça yer vererek programını sürdürmeye çalışan spikeri dinlediğimiz, affedersiniz okuduğumuz öykünün adı Arka Bahçe. “Bir Arka Bahçe’niz varsa hala umudunuz vardır” mottosuyla başlayan radyo programının adı öykümüze ismini vermiş.

Yazının sonuna yaklaşmışken kitabın ilk öyküsünden bahsetmek istiyorum: Kule Plaza. Neden mi sona sakladım? Hemcinslerim bana hak verecektir, çalışan kadın için en zor olan şey doğum izninden o ilk dönüştür. Aklını ve kalbini evde, yavrusunun yanında bırakmış; bedenini çalıştığı iş yerine sürüklemiş kadının hikayesi.

Kitap 12 öyküden oluşuyor. Her biri de hem içerik yönünden hem biçim yönünden okuması çok zevkli öyküler. Sıradan insanların dilekçeleri, makaleleri, ilanları, tamirci operatörü ile konuşması nasıl bir kitaba sığar görmüş, okumuş oluyoruz.

Haklı olarak akıllara şu soru gelebilir “Hani kitabın adı nerede geçiyor, hangi öyküde? Hiç bahsetmemişsiniz.” Onu da siz buluverin, belli ki yazar bize bir oyun edip saklamış, aşikar etmek olmaz…

Birsen Sebahat Tan
birsen_sulubulut89@hotmail.com

Yol yürümeyen beklemenin ne olduğunu bilemez

"Ne yol biter ne yolcu. Hepsi gelir gider. Bir tek eşik bekler. Eşik en sadık derviştir, çünkü."

- Yağız Gönüler, Eşikte Beklemek

İnsan vasıl olmak ister elbet ama vuslatın yakıcı bir ateş olduğunu düşünemez. Çocukluğumuzdan itibaren her şeyi adım adım öğreniriz, sevdiğimiz şeylerin dozunu yavaş yavaş artırırız. Yeni doğan bir çocuğa kebap yedirmek hiçbirimizin aklından geçmez. Vücudumuzun dünyanın lezzetlerine hazır hale gelmesini bekleriz. İlk kelimelerini söylemeye başlayan bir çocuğun ilk önce anne mi yoksa baba mı diyeceğini merak ederiz ama bu çocuktan bize olan derin muhabbetini ballandıra ballandıra anlatmasını istemek hepimiz için abartılı olur. Bunun için çocuğun duygusal olgunluğa erişmesini bekleriz. Beklemek; olgunlaşmayı, hazır olmayı, layık olmayı da barındırır içinde. İstemek başlamaksa beklemek tamamlamaktır. Bekleyen, beklenenin rızasını aldığında kabul edilir. Toprağın altına bırakılan bir tohum beklemek suretiyle kavuşur güneşe. Buradan bakıldığında beklemenin pasif bir eylem olduğu düşünülmemelidir. Aksine, beklemek bilinçli ve aktif bir eylemdir. Öbür türlüsü beklemek değil vazgeçmektir. “Tekkeyi bekleyen çorbayı içer.” düsturundaki beklemek miskin miskin oturmak değil; tekkenin müdavimi olmak, tekkenin hizmetkârı olmak, varlığını tekkeye adamaktır.

Ecdadımız “Sel gider kum kalır.” sözüyle, sebat etmenin ve vefanın da ehemmiyetini vurgulamış. Bir kapıya kul olabilirsek kapının sahibinin muhabbetine de nail oluruz. Bu nedenle insanın kıymeti beklediği kapıyla ölçülür. Hangi kapının köpeğiysek o kapının nimetiyle rızıklanırız. Bir şiirinde Yağız Gönüler “Bana tutunacak çok dal verdi hayat / rüyalar, dualar, eskilerin ayak izleri ve kapılar” diyor. Hepimiz bir kapıya tutunuyoruz çoğu zaman farkında olmasak da. Eşiğinde beklediğimiz ve tutunduğumuz kapılar dünya kapısıysa bize ahiret saadeti veremez. Yağız Gönüler iki cihan saadeti için beklenecek eşikleri işaret ediyor Eşikte Beklemek kitabında. Kitap, okuyucunun gönül kapısının eşiğinde bekleyen bir şairin dilinden yazılmakla birlikte okuyucuyu Dost kapısının eşiğinde beklemeye davet ediyor. Yunus’un bir şiiriyle başlıyor kitabına Gönüler: “Bir şâha kul olmak gerek hergiz ma’zûl olmaz ola / Bir işik yastanmak gerek kimse elden almaz ola.” Öyle bir sultanın kapısına kul olmalıyız ki bizi o kapıdan kimse kovamasın. Öyle bir eşiğe yaslanalım ki kimseler bizi oradan alıkoyamasın.

“İnsan durduğu yerde tamir olamıyor öyle araba gibi. İnsan giderek tamir oluyor.” diyor bir yazısında Gönüler. Hayat, durduğumuz yerden öğrenilmiyor. İnsan, hata yaparak öğreniyor. Gitmek yani eylemde bulunmak, karar almak, bilinçlenmek, kendini bulmak ve en nihayet kendini gerçekleştirmek yani aslına ulaşmak insan olma serüvenimizi oluşturuyor. İnsan, bir kömür parçası değil ki durduğu yerde elmasa dönüşsün. İnsan kendini kendi parlatacak. Yol yürümeyen beklemenin ne olduğunu bilemez. Beklemek, Allah’ın lütuf ve keremi gökten yağmur gibi yağarken ellerini cebinden çıkarıp semaya açmaktır. Beklemek, kendini bilmeye götürür insanı. Kendini bilen kişi, nefsinin tuzaklarına karşı kendini nasıl koruyacağını da bilir. Kendini bilen kişi, yaratılışının gizlerini de bilir. Kendini bilen kişi yaratılmışlardaki ortak sırrı da bilir. Kendini bilen kişi, en nihayet Rabbini de bilir. Rabbini bilen kişi, başka kapı olmadığını da bilir. Dünya saadeti, ahiret azığı ancak o kapının eşiğinde bekleyenleredir.

Birisi durduk yere karşınıza çıkıp sizi çok sevdiğini, sizin için her şeyi yapmaya hazır olduğunu ve sizden de muhabbetine karşılık beklediğini söylese bu söylediğine hemen ikna olmazsınız. İddia sahibinin iddiasını ispat etmesi gerekir. Peki, nasıl ikna edecek sizi? Cebinden bir tomar para çıkarıp elinize tutuştursa ikna olur musunuz? Muhtemelen derhal parayı geri verirsiniz. Karşınızda yakasını, bağrını yırtıp parçalasa ya da herkesin ortasında sizi ne kadar çok sevdiğini haykırsa ya da ne bileyim bir kamyon dolusu gülü kapınızın önüne boşaltsa… Bütün bunlar bu şahsın size olan sevgisine ikna olmanız için yeterli olmadığı gibi şahsın sizinle ilgili farklı niyetleri olduğunu düşünmeye ve ondan uzaklaşmaya çalışırsınız. İnsanların bize karşı muhabbetlerine ikna olmamızı sağlayan en önemli unsur samimiyettir. Hesapsız kitapsız bir şekilde bizim etrafımızda güzellikler oluşturan birileri varsa, bize hayatı kolaylaştıran, yürüyeceğimiz yollardaki taşları temizleyen birileri varsa onların bize karşı muhabbetlerinden emin oluruz. Böyle bakıldığında sevginin, muhabbetin ispata ihtiyacı yoktur. Sevgi, gösterilecek bir nesne değildir. Gönülden gönüle kurulan bir köprünün adıdır muhabbet ve herkes geçemez o köprüden. Gönül Dağı dizisindeki Sefer karakterinin Zahide’ye olan aşkındaki teslimiyetle kurulabilir ancak bu köprü. Yanmadan muhabbet olmaz.

Enderunlu Ali Bey’in bir uşşâk bestesini alıntılıyor Gönüler. “Kaydet beni de ‘defter-i uşşâk’a a mâhım.” diyor bestede Enderunlu Ali Bey. Beklemek, kayıt defterine adını düşürmektir. Yusuf’un köle pazarında satışa çıkarıldığı gün ihtiyar bir kadıncağız da alıcılar arasında bekler. “Sen neyine güvenerek Yusuf’a talip oluyorsun be kadın?” diye horladıklarında, “Yarın Hakk divanında Yusuf’un taliplileri arasına beni yazsınlar da varsın alamayım.” der. Neye talip olmuşsak oyuz aslında.

Beklemek, kendi kusurunu görmektir. Kusurunu gören kişi kendine çeki düzen verir. Kendi kusurunu düzelten kişi zamanla başkalarının kusurlarını da görmemeye başlar. “Kusur görenindir.” buyurmuş büyüklerimiz. Etrafımızda kusur diye adlandırdığımız her ne varsa Hakk katında bir ölçüye bağlıdır ve beğensek de beğenmesek de olmuş ve olacak her şey Hakk’ın iradesine dahildir. Sebzelerin dibine döktüğümüz hayvan gübresi kötü kokar ama sebzeler için yararlıdır. Kimi kaynaklarda Hz. İsa (as) ile ilgili kimi kaynaklarda ise Hz. Muhammed (s.a) ile ilgili anlatılan bir kıssa da köpek leşini gören arkadaşlarının iğrendiklerini belirtmeleri üzerine “Dişleri ne kadar da güzel.” buyurdukları anlatılır. Bir köpeğin bir balığı koşamadığı için hakir görmesi ne kadar saçmaysa güzelin çirkini, zenginin fakiri, akıllının ahmağı hakir görmesi de o kadar saçmadır. Balığa yüzme yetisini veren Allah onu suya koymuştur ki koşmaya hiçbir zaman ihtiyacı olmayacaktır. Aynı şekilde insanlar da sahip oldukları yeteneklerle, mal varlıklarıyla imtihan edileceklerdir. “Biliniz ki kuşkusuz, mallarınız ve çocuklarınız (sizler için birer) imtihandır.” ayetinin sırr-ı hakikati de budur. Buradaki mallarınızdan kasıt zahiren servet olarak düşünülse de her türlü yetenek, güzellik ve zekâ da buna dahil edilebilir.

Gönüler “Neticede mana da içine girecek bir madde arar.” diyor kitaptaki bir yazsında. Güzellik, muhabbet, samimiyet, nezaket, dostluk, huzur, güven vs. duyguların birer kavanoza doldurulup satıldığını düşünebilir misiniz? Her şey kendi kabında muhafaza edilir. Muhabbetin kabı da Muhammed’dir (s.a.). Muhammed (s.a.) kapısına kapılanmadan muhabbet gıdasına talip olunamaz. Sen bir makamın önüne gitsen ve dışarıda beklemeye başlasan. İçerideki makam sahibi senin orada olduğunu nereden bilecek. Bunu kapıda bekleyen kişiye bildirmen ve öyle beklemen gerekir. Her kapının bekleyeni ayrıdır. Yüzbaşının emir eri ile orgeneralin emir eri rütbece eşit olabilir mi? Kapı ne kadar şerefli ise kapıda bekleyen de o kadar şerefli olur. Bu yüzden “Şeref-ül mekân bi’l-mekin” buyurmuş büyüklerimiz. Muhabbet manası Muhammed (s.a.) maddesine bürünerek var oldu ve ondan sonra da “Benim varisim alimlerdir.” hadisinin sırrınca Allah dostu ulemanın suretinde varlığını devam ettiriyor. Buradan hareketle “Alimin ölümü alemin ölümü gibidir.” hadisini, muhabbetin yok olması alemin varlık sebebinin de yok olması gibidir şeklinde anlayabiliriz.

Bir kutsi hadiste Cenab-ı Hakk’ın “Ben gizli bir hazineydim. Bilinmekliği sevdim ve mahlûkatı yarattım.” buyurduğu rivayet edilir. Allah, bilinmek ister, Allah’ı bilmek de ancak sevmekle mümkündür. Akılla bir yere kadar gidebilen insan, gönül kanatlarını açabilirse Allah insanı Aşk göğünde rızıklandırır. “Onların kalpleri vardır, onunla düşünmezler.” ayetinin sırrı da Cenab-ı Hakk’ın insana akıl yoluyla değil kalp yoluyla yaklaştığıdır. “Ben yere göğe sığmam, mümin kulumun kalbine sığarım.” kutsi hadisi de Allah’a duyulan muhabbetin büyüklüğünü işaret ediyor.

Yağız Gönüler’in daha önce pek çok yazısında yer verdiği Ebû’l Hasan Harakânî‘nin şu sözü hepimize günlük yaşantımızda gönül ferahlığımız için bir pusula hükmü taşıyor: “Alim sabah kalkar ilmini artırmak için çabalar. Zahid, zühdünü artırmak ister. Tacir de ticaretini artırmanın peşine düşer. Ebû’l Hasan ise bir kardeşinin gönlüne ferahlık, huzur ve yücelik ulaştırma derdindedir.” Sahi, en son ne zaman bir kardeşimizin gönlüne ferahlık, huzur ve yücelik ulaştırdık? Evliya menkıbeleri hep eskilerden anlatılınca velilerin hepsi geçmiş zamanlarda yaşayıp gitmiş sanıyoruz. Gönüler, “Bugünün evliyası sessiz, davasız, iddiasız; iyinin, güzelin, hayrın ve paylaşmanın derdinde. Eyliyanın en mühim huyu nedir? İnsanın ağırlığını, yükünü almasıdır. Bugünün evliyasını nasıl tanırım? diye soruyorsan söyleyeyim. Çaktırmadan gözyaşı silen biri varsa yakınlarında, onu evliya bil.” diyor. Sahi, biz en son ne zaman bir yetim başı okşadık, en son ne zaman sol elimizden habersiz sağ elimizi uzattık bir düşküne? Sahi, başkalarının gözyaşı ne kadar umurumuzda?

Kişinin dilinde kim varsa gönlünde de o vardır. Yağız Gönüler; kitabında sıklıkla Yunus Emre, Mevlânâ, Niyâzî-i Mısrî, İbnû’l Arabî, Harakânî, Hermann Hesse, Jung, Lütfi Filiz, Muzaffer Ozak, Ahmet Amiş Efendi, Süheyl Ünver, Sadettin Ökten ve Yahya Kemal gibi isimleri referans gösteriyor. Bu da bize Gönüler’in ruh dünyasına dair bir izlenim kazandırıyor. Yola çıkmaya niyet edenler için, yolun taşlarına, dikenlerine ve bu taşların, dikenlerin birer nimet oluşuna dair samimi bir iç döküş gibi okunuyor Eşikte Beklemek. Eşiğinde beklediğimiz kapılar şahidimizdir.

Erhan Çamurcu
erhan.hoca.55@hotmail.com

Kendimizi sevmek ya da narsisizm sınırları

Tevazu, Narsistik Dünyanın Tuzaklarından Kurtulmak, Timaş Yayınları’nın psikoloji serisinin son kitabı. Dr. Daryl R. Van Tongeren, yapılan araştırmalar doğrultusunda tevazuya ve narsisizme gerçekçi bir pencereden bakıyor. Son zamanlarda insanların birbirine narsisist yakıştırması yaptığına sık denk geliyordum. Hatta çoğu psikoloji ve kişisel gelişim uzmanının bu konuda bilgilendirmekten ziyade, hap çözümlerine rastlıyordum. Bu tarz videoları sevenler ve yararını görenler de vardır elbet ama bu kitabı gördüğümde detaylı bir araştırma okuyacağımı düşündüm.

Peki nedir bu narsisizm dediğimizde, kelime anlamı olarak özseverlik karşımıza çıkıyor. İnsanın kendini sevmesinin ne zararı olabilir? Hatta yine son dönemde, kendimizle barışmamız lazım, insanları sevmek için önce kendimizi sevmemiz lazım mottolarını da destekleyen bir kelime gibi geliyor. Fakat kabaca narsisizm kişinin kendi bedenine ve/veya zihnine duyduğu yoğun hayranlık olarak tanımlanabilir ve bu pek sağlıklı bir durum değil.

Kitap işte bize sürekli kendimizi sevmenin söylendiği bir dünyada bizi gerçekten mutlu edecek, hüsrana uğratmayacak bir kavramı işliyor, tevazuyu. Kitabın başına tevazunun geçmişte kaldığı bir değer olduğuna fazlasıyla yer verilmiş. Eskiden mütevazı olmanın bile insanların gözünde bir değeri olduğunu söyleyerek ama modern zamanda fazla mütevazı olmamanın öğütlenmesini eleştiriyor. Özsaygı, yaptıklarımızı, kendimizi değerli görmek, kendi değerimizi biçmek demek ve her insanın buna elbette ki ihtiyacı var. Sanırım yanlış anlaşılan şey, tevazunun gerçek anlamı, tevazu sanki insanın kendini gözünde küçültmesi gibi algılanabiliyor. Kitap, bu ikisinin ayrımına dair detaylı bir giriş yapmış. Tevazunun kendini bilmek olduğunu, kendini bilen insanın zaten kendine yeterli özsaygısı olduğunu da anlatmış. Aksine kendi özsaygısını inşa ederken gerçeklerden kaçan, onları olduğu gibi kabullenmeyen insanların yaşadığı hayal kırıklığından, yıkımdan da bahsetmiş.

Tevazu’yu okumak istediğimde ağırlıklı narsisist bireylerle baş etme yöntemlerini okuyacağımı düşünmüştüm. Kitap şaşırtıcı bir şekilde çok daha fazlasını sunuyor, kendi içimizdeki narsisist yönleri görmemizi, onları alt etmemizi, kendi gerçekliğimizi kabul etmemizi söylüyor. Kitabın güzel bir özelliği, sadece bu konuların etrafında dönüp durmaması, kitap insan olmanın pek çok yönüne değiniyor. Tevazu, insanın kendiyle ilişkisine değinen bir kitap ama haliyle başka insanlarla ilişkimizi de inceliyor:

“Peki o halde neden bazı ilişkiler zaman içinde gelişirken bazı ilişkilerde insanlar bocalıyor? Nasıl oluyor da bazılarımız arkadaş ve aileleriyle kurduğu derin ve anlamlı bağların keyfini sürerken diğerleri bu yolda tökezliyor? Ve bizler hayatımızın çeşitli alanlarında süregelen ilişkilerimizi nasıl geliştirebiliriz?”

Tevazu, kendi değerini olduğu gibi bilmek olduğuna göre bunu çoğu insanın rahatlıkla idrak edebileceğini düşünüyoruz ama maalesef yanılıyoruz. Kendimizi genelde olduğumuzdan daha iyi değerlendirmeye meyilliyiz. Kırılgan egomuz gerçekleri görmemize çoğu zaman engel oluyor. Tevazu’yu okurken sıklıkla o egoya tosladığım ve egomun kırıldığı için yaptıklarım ya da yapmaktan kaçındıklarım aklıma geldi. Sağlıklı ilişkiler kurabilmenin yolu da tevazudan geçiyor, yapılan araştırmalar da bunu doğruluyormuş. Çiftlerin ikisinin de tevazu sahibi olduğu durumlarda ilişkiler de daha yolunda, daha güvenle ilerliyormuş, keza arkadaşlık ilişkilerini de tevazu kolaylaştırıyor. İletişim araçlarının bu kadar çoğalıp iletişim yollarının bu kadar hızlandığı bir çağda iletişimin bu kadar kısıtlı olması ilginç bir ironi. Kimse karşısındakini dinlemiyor, herkes için en değerli, biricik kendisi ve kendi düşüncesi. Hâl böyleyken herkes birbirini anlamakta zorlanıyor. Bizim de toplum olarak birbirimizi anlamakta zorlandığımız günlerden geçtiğimiz aşikâr, kitabı okurken ister istemez kendi düşüncemize, kendi bakış açımıza tıpkı Narkissos gibi âşık olduğumuzu fark ettim.

Kitapta her ne kadar verilen araştırma sonuçları ve istatistikler Amerika ve Avrupa’daki topluluklar üzerine yapılmış olsa da bizim de benzer süreçlerden geçtiğimizi gördüm. Pohpohlanan özgüvenlerimiz ve yaptıklarımızla yaşadıklarımızla bir türlü yetinememe halimiz bile kişinin kendini bilmemesine dayanıyor. Her insanın yapabileceğinin sınırları var ve bunları bilmek aslında insanın potansiyelini ortaya çıkarma, başarılı olma yolunda da önemli. Tevazu, tahmin ettiğimin aksine tek bir konuya yönelmiş bir kitap değil, konu o kadar geniş ve hayatın her alanına temas ediyor ki okura aynı zamanda genel bir kişisel gelişim kitabı okuyor hissi veriyor. Psikolojinin alanı olan, gündelik hayatta zorlanılan konuların çoğu kitapta dolaylı yollardan işlenmiş. E. Gülsen Yüksel’in çevirisi de bu kapsamlı kitabı kolay okunur kılmış.

Yazar tüm bahsettiklerime ve çok daha fazlasına hem araştırmalar ışığında hem de kendi tecrübeleriyle bakabilmiş biri. Bir konferans için davet edildiğinde konunun uzmanlarından biri olmasına rağmen tereddüt etmesini de tevazunun gündelik hayattaki önemini de kitabında yer vermiş. İstatistikler, tüm bu araştırmalar, edinilen bilgiler elbette kitabın omurgasını oluşturuyor ama yazarın kendi hayatından örneklerle bunu anlatması, kullandığı dil okuru kitaba bağlıyor. Genelde insanın eksikleriyle yüzleşmesi zordur, insan kendiyle her zaman karşılaşmak istemez, bundan kaçınır. Yazarın üslubu sayesinde Tevazu, okuruna çok daha rahat bir yüzleşme fırsatı sunuyor.

Esra Karadoğan
twitter.com/emilianatablog

Başka nasıl ölünürdü ki?

"Nasıl Ölünür?" sorusunun peşinde sürükleneceğimiz beş öyküyü bırakıyor önümüze Emile Zola. Hem çok farklı hem de bir o kadar birbirinin aynısı beş hayatı ele aldığı bu kitabında ölüme farklı pencereler açıyor. İnsanın ölüme nasıl baktığını gösteriyor bize. En çok da vurdumduymazlığımızı, biraz da vefasızlığımızı çarpıyor yüzümüze, ölüme karşı.

Onun kalemi aleni ve dobra çizikler atıyor sayfalara. Bazen durup ürperiyorsun bu kadar açık açık yazıyor oluşuna. Aksaklıkları, çirkinlikleri, herkesin bildiği ama kimsenin konuşmaya lüzum görmediği, ağzımızın tadını kaçıran mevzuları, kuytu köşe gerçeklerini... hiç çekinmeden yazıyor. Hayretimiz yazdıklarına değil, aslında hepsinden haberdarız zaten, asıl hayreti dobralığına duyuyoruz. Ölümü ele alışı bana sivrisinekleri hatırlatıyor.

Ölüm, bir sivrisineğin koluna konup bir anlık rahatsızlıktan sonra uçup gitmesi gibiydi. Sürekli etrafında dönüp dolaşır, durmadan vızıldar, bir yerlere, birilerine, çöpe, lezzetli bir yemeğin kırıntılarına, leşe...konar ve alacağını alır gider. Vzıltısını duyarsın ama onu görmezsin genelde. Pek de merak edilmez aslında nerede olduğu, nereye konduğu. Yeter ki senin tenine konmasındı. Hoş, bazen burnumuzun dibinde vızıldayıp dursa bile fark etmeyiz sivrisineği. Ta ki kanımızı tatlı tatlı emip o cılız acıyı hissettirene kadar. Gerçi o acıyı hissedemeyen, kolunda kanını emen sivrisinekle uyuyan nice insanız şimdi. Isırıktan geriye kalan izi de bir bilemedin iki gün sonra silinir gider, ısırıldığını hatırlamaz olur insan. Bu kadar düz, bu kadar dümdüz bir olaydı ölüm. Hiçbir fevkaladesi olmayan, bir küçük sessiz veda. Vedalaşacak birilerini de ardında yasını tutanları da bulamayabiliyordu. Ama hakkını yemeyelim üç gün kadar hatrı sayılır bir vefa ve karın tokluğu başsağlığı, acıyı bir kenara bırak da misafire çay yetiştir telaşı, iyi bilirdik hikayeleri de vardı bizim buralarda.

Bir arkadaşı alıp çıkıyor, sonra da unutulup gidiyordu işte. Charlot'un vedası da öyle unutulup gitmişti: ''Tek odaları vardı, Charlot'la yaşıyor, yemeklerini onun yanında yiyip onun yanında uyuyorlardı. Zaman zaman unuttukları da oluyordu; daha sonra fark ettiklerinde onu bir kez daha kaybetmiş gibi oluyorlardı,'' diyor Zola, yanı başlarında yatan küçük cenazeyle gayet tabi ve buna en çok da sebep olan yoksulluklarıyla yaşayan cenaze sahipleri için. Yine başka bir coğrafyanın ölümü karşılamasını şöyle çarpıcı bir şekilde aktarıyor: ''Kordonlar boğuk bir sesle çukurun duvarlarına sürtündü, tabutun meşe tahtaları çatırdadı. Mösyö Kont de Vertueil artık evindeydi. Kontes ise kanepesinden kıpırdamamıştı. Gözlerini tavana dikmiş hala kemerinin püskülüyle oynuyordu, içinde kaybolduğu hayaller o güzel sarışının yanaklarını kızartıyordu.''. Bu lakaytlığı yüzümüze öyle bir çarpıyor ki, ölümden daha ürpertici bir tokat yemiş gibi oluyoruz.

Beş öykünün beşinde de aynı lakaytlık, aynı vurdumduymazlık ve aynı ölüm yalnızlığını okuyoruz. Sade ve doğal bir üslubun çarpıcı ve kısa soluklu öykülerini okurken hayretimiz de kısa sürüyor. Bir diğer sayfaya geçtiğimizde ölümü okuduğumuzu bile çoktan unutmuş oluyoruz. Oysa Zola'nın dobralığı her öyküde ayrı bir kılıkta ve farklı bir hayatın gözleminde apaçık gösteriyor kendini.

Sanırım o soruyu şimdi yinelememiz gerekiyor: Nasıl ölünür ya da nasıl ölünmeliydi ki unutulmamalıydık?

Elif Uludağ
uludagelif27@gmail.com

Kendinizi en son ne zaman evde hissettiniz?

"Burada insanların ben yaşadığını düşünmüyorum.
Sadece akşamları eve gittiğini düşünüyorum, zorla."
- Bülent Parlak

"Eve dönmek
Kendime sarkıntılık etmekten başka nedir?
- İsmet Özel

"İnsan her akşam bir özür arar kendine
Çünkü eve dönen herkes biraz cesurdur."
- Freud'un Göremediği Rüya

Eve, yersizliğe, köksüzlüğe, kimliğe, kendiyle meşgul olmaya, insan ilişkilerine, arayışa, yürüyüşe dair olan kitaplar, okurların büyük bir kısmı için heyecan vericidir. Son derece tekinsiz ama bir o kadar da verimli olan bu 'okuma arazisi'nin mayını da boldur, meyvesi de. Ağzı burnu kanamadan, içi dışı parçalanmadan bu araziden çıkabilen okur yok gibidir. Hayatta bazı konular entelektüel bir çaba olmaktan çıkmalı, gerekiyorsa okuyanın ve düşünenin içi dışı parçalanmalıdır. Bu parçaları bir araya getirmeden gerçekle yüzleşmek ve daha sonra o gerçeği yaşamak mümkün olmuyor.

Cümlelerimize "pandeminden sonra..." diyerek başladığımız günlerden beri evi, yuvayı, aileyi, ofissiz çalışma düzenini, dostluğu, aşkı, ölümü yeniden sorguluyoruz. Sorgulanan bu kuyulardan ne kadar su çekilebildiği ise ayrı bir merak konusu. İnsanoğlu ölümü yenmeye çalışırken aşkı kaybediyor, aman konforuma zeval gelmesin dediği duvarlar arasında esas evini arıyor, aklını yegane yoldaşı kabul edip ferahlama yollarına sırtını dönüyor, sürekli huzursuz hissetme hâlini yenebilmek için yeni çevrelere, yeni projelere, yeni fikirlere kulaç atıyor. Giderek boğuluyor. Çünkü asıl kulak verilmesi gereken mesajlar ve hadiseler gönülde cereyan ediyor, insanoğlu gönlünü can kulağıyla dinlemiyor. Kavramlar, teknik tanımlar, yorumlar sadece saatleri ve günü oyalıyor. Biz yine kendi bildiğimiz yollarla hiç giremeyeceğimiz yollar arasına birer teyel atıyoruz ve oturduğumuz yerden kalkıp bir kahve yapıyoruz. Sonra "oh be" diyoruz, "hayat güzel". Öyle de, sen nasılsın?

Her şey yolunda giderken bile yüzü hep içindeki oyuklara dönük olabiliyor insanın. Buralardan ne çıkacak acaba diye teyakkuzda bekliyor. Özellikle rutine fazla saplanınca ansızın çıkıveriyor işte oralardan bir şeyler. Sanki "bu böyle gitmez, bak hâlâ yerini bulamadın, nereye konsan oraya dalım diyorsun ama bir kanadın çok uzun zamandır kırık, göremiyorsun" der gibi. Sonrası dalgın bakışlar, birkaç kitap sayfasında çare aramalar, arkadaş sohbetleri, eve dönüş, uyku marşı ve kapanış. Yok öyle kapanma, rüyalar da çıkıveriyor birden. O kaygan zemini hatırlatıyor. Feride Deniz'in kitabının ilk cümlesini: "Kendinizi en son ne zaman evde hissettiniz?"

Acaba dedim, İlahi Vuslat yerine kitabın adını doğrudan böyle mi koymalıydı? Ama o zaman da günümüzün kişisel gelişim kitaplarını çağrıştırabilirdi bu güzel çalışma, halbuki alakası yok. O hâlde dedim, bu soruyu yazının başlığı yapayım, hiç değilse kendi hevesim kursağımda kalmasın. İlahi Vuslat, hem psikolojiyle hem de tasavvufla ilgilenenler için çok lezzetli bir karşılaştırmalı okuma imkânı sunuyor. Doğum travması ve bezm-i elest arasından bir seçim yapma gerekliliği yok kitapta. Psikolojiyle tasavvufun ayrıldığı çok önemli hatlardan birine vurgu var. Yalnız, özellikle batılı bazı hekimlerin ve terapistlerin doğum travmasından bahsederken neredeyse bezm-i elest konusuna yaklaştığı da gözlerden kaçmıyor.

İnsanın dünya üzerindeki ilk evi, anne rahmi. Buradan ayrılmanın ruhta bıraktığı izleri önemsememek mümkün değil. Öyle veya böyle hayata devam ediyoruz ancak dünyaya alışamayışımızın kökeninde, bu kopuşun da izleri olabiliyor. Kimilerine göre özlemler, arzular ve kaygılar hep oraya yönelik. Kimilerine göreyse yeryüzündeki evsizliğimiz, yurtsuzluğumuz, köksüzlüğümüz hep o ayrılışla ilgili. Fredrik Svenaeus, "Freud's philosophy of the uncanny" başlıklı makalesinde "İnsan olmak evsizliğe doğmak gibidir" diyor. Bu tedirgin edici cümle akla hemen Heidegger'in geworfenheit kavramını getiriyor: dünyaya fırlatılmışlık... Doğum Travması kitabında Otto Rank, bu travmanın bütün insanlığı şekillendirdiğini öne sürüyor. Çünkü ona göre anne rahminden ayrılan insanın önünde artık tek bir yol var, endişeyle yürümek. Bütün nörotik rahatsızlıkların kaynağında da işte bu endişe var. Feride Deniz durumu şöyle izah ediyor: "Dünyaya ağlayarak gelen çocuk için bu ayrılık, travmatik ve korku verici bir özelliğe sahiptir çünkü çocuk anne rahmindeki cennetinden ve annesiyle olan birliğinden kopartılmış ve kaotik bir ortama sürüklenmiştir. Rank, bu travmanın izlerini ve etkilerini sadece psikolojide değil sanat, din, bilim, felsefe vb. insanın pek çok farklı eylemlerinde göstermiş ve bu travmanın nasıl da yaşam döngüsünün her aşamasında yer aldığını çeşitli argümanlarla ispat etmeye çalışmıştır."

Psikanalizde doğum travmasını işlerken Freud'dan başlıyor Feride Deniz. Yani kaygıdan ve tekinsizlikten. Sonra Otto Rank'ın bu travmayı aşma yöntemlerinden bahsediyor. Sandor Ferenczi'nin 'denize özlem'inde, Michael Balint'in 'ilk aşk'ında, Nandor Fodor'un 'kayıp sevgili arayışı'nda hep bu travma var. Akabinde Jung'un doğum travmasına yaklaşımı anne arketipi, anima ve animus kavramlarıyla açıklanıyor. Jacques Lacan'ın 'arzumuzun eksik nesnesi' dediği doğum öncesi yaşam ve Julia Kristeva'nın doğum öncesi yaşamla melankoli arasında kurduğu irtibat kitabı zengin kılıyor. Doğum travmasının nesne ilişkileri, bağlanma teorisi, hümanist ve varoluşçu psikoterapiye göre işlenen kısımları da bir hayli kafa açıcı. Meseleye uzak olan okurlar bile rahatlıkla okuyabilirler ve kitabın engin kaynakçasından yararlanabilirler. Zira korka korka da olsa doğum meselesinde 'kendine ait bir yer' arayanların sayısı epey fazla. Transpersonal psikoloji hep ilgimi çekmiştir; haliyle Stanislav Grof ve Michael Washburn gibi isimlerin insanın gelişiminde bu travmayı nasıl ele aldıkları da İlahi Vuslat'ta yer buluyor. Burada, Grof'un defalarca dilimize çevrilmiş Kozmik Oyun kitabından bir alıntı paylaşmayı istedim: "Gerçek varlığımız kozmik yaratıcı ilkeyle bir olduğu için açlığımızı maddî dünyada peşinden koştuğumuz hiçbir şey gideremez. Tanrısal kaynakla mistik birlik dışındaki hiçbir deneyim en derin arzumuzu tatmin edemez."

Kitabın ikinci bölümü tasavvufta birliğin ve ayrılığın temalarını irdeliyor. İnsanın nasıl tasavvur edildiği, ruhun beden zindanında hapsolması, ayrılık acısı, arayış halinde olmak, aslî vatana (eve) özlem, Hakk'ta fani olmak, derken muhteşem son: vuslat ve ölüm. Burayı okurken naçizane tavsiyem, bir sonraki okuma serüveni için İbn Arabî'nin Aşk Risalesi'ni, William Chittick'in Tasavvuf'unu ve Robert Frager'in Kalp, Nefs ve Ruh'unu da listeye dahil etmeniz olsun. Ruhun bedenle ilişkisi çok önemli. İnsanın hem kendisini (nefsini) ve yaratıcısını bilmesi için olmazsa olmaz bilgiler yatıyor bu ilişkide. Bilgiye kavuşmak ne kadar zorsa ondan hayat pratiği (idrak) çıkarmak da o kadar zor. Tek başına olacak hadiseler değil ama ilim talep edene (talibe) verilir. Bu yolda aramaktan daha lezzetli bir şeye de rastlanmıyor. Gelin bu bahsi 20. yüzyılın önemli mutasavvıflarından Ken'an Rifâî'nin Şerhli Mesnevî-i Şerif'inden bir paragrafla kapatalım (daha doğrusu açık bırakalım): "Dünyada ve bir ten kafesinde olmak, Tanrı visaline engel bir hâl içinde bulunmaktır. Tanrı ile bir olmanın sırrını bilip bunun sonsuz yüceliğini idrâk etmişler için böyle bir engel elbette derin bir hicran ve özleyiş sebebidir.". Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'yi Mesnevî'sine "Bişnev in ney çün şikâyet mî küned / ez cüdâyîhâ hikâyet mî küned" başlatan da bu hicran ve özleyiştir. Zira ney (insan-ı kâmil) o ayrılıktan her dem şikayet etmededir. Ondan duyulan nağmeler, bu ayrılığın nağmeleridir ve bizim dinleyişimiz, onun inleyişleridir. İlahi Vuslat'ın son bölümü modern psikolojide ve sufi psikolojisinde doğum travmasına olan yaklaşımları karşılaştırıyor. Hem meslekten olanlar hem de meraklılar için kitabın tansiyonunun en yüksek olduğu yer burası. Bol bol not almak, şaşırmak, tırsıp geriye çekilmek mümkün. Elbette üzerine gidecek cesurlar da vardır. "Yazık, şairler kadar cesur değilim."

Bu tip çalışmaların nasıl bir sona bağlanacağını hep merak eder, heyecan duyarım. Belki de sözü kısaltmanın, en pürüzsüz alandan konuşmanın yeridir o son. Feride Deniz de öyle yapmış. Gelin demiş, şuna travma demek yerine, ayrılık diyelim. Ama bu ayrılık öyle bir ayrılık ki, tekrar kavuşulacağı en başından söylenmiş. Eskilerin birbirlerine "ayrılığın olmadığı yerde görüşelim" demeleri de bundan. Saza gelmiyor, söze gelmiyor o vuslat. Ruhun hafızasında da o vuslat gömülü işte. İnim inim inletmesi bundan. Ama dayanma gücü vermesi de bundan. Yoksa hiç Sultân-ül-Âşıkîn Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî şöyle der miydi: "Selam olsun o kavuşma gününe! Eğer sana mutlaka kavuşacağımı bilmiyor olsaydım, bu ayrılığa tahammül etmem mümkün olmazdı!"

İlahi Vuslat gibi besleyici, zihin açıcı çalışmaların artmasını isteriz. Feride Deniz'i de can u gönülden tebrik ederiz. Bütün yolculuğun kendimizden kendimize doğru olduğunu hatırlatmak niyetiyle, başladığımız yere dönebiliriz: Kendinizi en son ne zaman evde hissettiniz?

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf