"Güzel oyun"dan "endüstriyel futbol"a

"Futbol arsada güzeldir, borsada değil."

- Metin Kurt

Kabul etmek gerekir ki bir seksenler gerçeği var bu ülkenin. Hatta biraz genelleyerek dünya ölçeğinde bir çeşit seksenler büyüsünden ya da seksenlerin büyülü atmosferinden bahsedebiliriz. Endüstrileşme ve kapitalizmin egemenliğiyle beraber seksenlerden sonra amatör ruhla toplumsal hayatın güçlü birer dinamiği olan pek çok unsur gibi futbol da evrilerek eğlence ve estetik gayenin ötesine geçerek sonuç odaklı ve kâr amaçlı oynana bir oyuna, daha doğru bir ifadeyle eğlenceli bir oyundan bir iş sektörüne dönüştü. Futbolu takım kültüründen kulüp kültürüne dönüştüren bu süreç, seyirciyi de önce taraftara, ardından tarafa dönüştürdü. Hâl böyle olunca da kendi kulübünün şampiyonluğu için her türlü ahlâki yozlaşmayı görmezden gelebilen bir kitle meydana gelmiş oldu. Endüstriyel futbolun istediği de tam olarak buydu.

Nadir Aşçı, futbolun yaşadığı bu dönüşmeyi aktörleriyle birlikte ele alıyor Deniz Tarafındaki Kale'de. Futbol takımlarının bir şehirle bütünleşmenin en güçlü yolu olduğu dönemlerin, radyodan dinlenen maçların, Pazar günlerini sabırsızlıkla beklemenin, şiir gibi çalımların, futbolu bir direnişe ve bir başkaldırıya dönüştüren kahramanların, kısaca seksenlerin efsanevi futbol dünyasını ve doksanlardan itibaren bozulan bu büyünün büyük fotoğrafını gözler önüne seriyor. “İstediğimiz şey her şeyden evvel iki takımın da saha içinde bizlere güzel bir oyun seyrettirebilmeleri. Skoru öncelemiyoruz. ‘Vur, kır, parçala; bu maçı kazan!’ tezahüratıyla uzaktan yakından alâkamız yok.” Yazar bu sözleriyle kendi kuşağının futbola bakış açısını ifade ederken bir özlemini de dile getirmiş oluyor.

Futbolun bir çeşit iş koluna dönüşmesini formalar üzerinden okuyor Nadir Aşçı. Pek çok takımın klasikleşmiş bir çubuklu forması vardır. Ancak kapitalizm üretim ve tüketim sürecinin sürekliliği esasına dayandığı için çubuklu formaların da sürekli olarak güncellenmesi gerekiyordu. Bu durumu; “… Metin Oktay, Selçuk Yula, Dozer Cemil, mezarlarından kalkıp gelse, kulüplerini renklerinden tanıyamaz belki de.” Diyerek eleştiriyor yazar. Forma deyip geçmeyin. Her sezona yeni bir forma tasarımıyla giren kulüpler, bir süre sonra birbirinin aynı olmaya başlıyor. Milli ligin isim hakkının sponsorlara devredilmesi, formaların neredeyse her tarafının reklamla dolması, statların isimleri, tribünlerin pankartlardan çok reklam panolarıyla kaplanması, maç önü ve maç sonu röportajlarında arka planda reklamlar… Bütün bunlar futbolu, doksan dakikalık güzel bir oyun olmanın çok ötesine taşıyor ve seyirci artık müşteri olmaya başlıyor. Bu konuyla ilgili şöyle bir benzetme yapıyor Aşçı: “Oktay Akbal’ın ‘önce ekmekler bozuldu, sonra her şey…’ cümlesini ödünç alarak, önce formalar bozuldu sonra her şey desek sanırım bir mahsuru olmaz.”

Nadir Aşçı, futbolun bir “güzel oyun” olarak kalmasını arzularken futbol üzerinden gerçekleşen, bir çeşit taraf olma ya da taraf seçme olarak okunabilecek olayları da göz ardı etmiyor. Maradona’ya ve Maradona’nın dünya futbolu üzerinden egemen güçlere karşı takındığı tavra ayrı bir ehemmiyet veriyor. Bir yazısında şunları söylüyor: “Maradona, 86’da ‘Tanrı’nın eli’ demişken herhangi bir metafora başvurmuyordu mesela. Arjantin ve Maradona’nın bir küresel efendiye attığı bu tokat, modern savaşların başlangıcı kabul edilen Falkland Savaşı’nın bir misillemesiydi ‘Tanrının eli’ derken Maradona, bunu göz ardı etmiş olamaz.” Afrikalı çocukların futbol aşkını da bir başkaldırı olarak okuyor yazar. Bununla ilgili de ilginç bir örnek veriyor: “Bu çocukların bulabilip sırtına geçirdikleri formalar arasında hiçbir Avrupalı futbolcunun formasının olmaması ise dikkate değerdir. Ağırlık, Brezilya ve Arjantin formalarıdır. En Avrupalı forma Portekizli Ronaldo’nundur ki Ronaldo’nun Avrupalı olmadığını hepimiz biliyoruz.” Bu örnek, bilinçli ya da bilinçsiz ama güçlü bir tavrın göstergesidir.

Futbolun ülkemizde toplumsal bir sorun olduğu ve “futbol terörü” diye yeni sayılabilecek bir kavramın gündemimize girdiğini söyleyebiliriz ama bu sorun adeta “geliyorum” diyen bir sorundur. Nihat Sami Banarlı’nın 1957 yılında Hürriyet gazetesindeki yazsında yer alan şu ifadeler sorunun daha o dönemde büyümeye başladığını gösteriyor. Nadir Aşçı’nın aktarımıyla şöyle diyor Banarlı: “Memleketimizde futbolun alelade bir spor, bir oyun seviyesinden yükselerek, geniş ve derin tesirli bir içtimai hadise olduğu meydandadır. Bazı önleyici tedbirler alınmazsa bu oyunun yurdun geleceği için zararlı, hatta tehlikeli olacağı da gizlenemez.”

Radyodan maç dinlemenin zevkini tatmış olanlar iyi bilirler; işinin ehli bir spiker, sıradan bir maçı bir şölene dönüştürebilirken işbilmez bir spikere denk gelirseniz bol gollü bir maç bile can sıkıcı hale gelebilir. Bütün sahanın neredeyse her metrekaresini ifade etmeye yetecek bir tasvir yeteneği olan, hızlı ve heyecanlı konuşurken telaffuz hatası yapmayan spikerler radyo başındaki dinleyiciyi futbolcuyla beraber koşturup topla beraber ağlara takabiliyordu. Nadir Aşçı’nın aktarımıyla bir radyo yayınını şöyle örnekleyelim: “Abdulkerim karşı tribünler önündeki taç çizgisinin birkaç metre önünden aldığı topu, orta yuvarlağın rakip kaleye bakan dilimindeki kaptanı Adnan’a gönderiyor. Adnan, kendi etrafında döndükten sonra sağ iç boşlukta bekleyen arkadaşı İhsan’ı görüyor. İhsan rakip oyuncuyu geçtikten sonra ceza sahasının yan çizgisinin kesiştiği yerin üç metre kadar önünden, meşin yuvarlağı demarke vaziyetteki arkadaşı Kadir’e gönderiyor. Kadir ceza yayında buluştuğu topu sol tarafa, gerilerden koşarak gelen İskender’e atıyor. İskender sıfıra iniyor, başını kaldırıp topu penaltı noktasına doğru gönderiyor. Bülent yükselip vuruyor veeeee…” Televizyondan izlediğimiz hangi pozisyonda bu heyecanı hissedebiliriz bilemiyorum. Futbolun büyülü bir tarafının olmasında bu radyo anlatımlarının muhakkak bir payı vardı.

Futbolu güzel oyun için izlemekten öte futbol üzerinden bir kimlik belirleme amacımız olduğunu daha önceki paragraflarda belirtmiştik. Bu konuyla ilgili bir örneği de Dünya Kupası finallerine gidemeyen Türklerin tuttukları takımlar üzerinden veriyor Nadir Aşçı: “Ve bizler, gözü gibi sevdiği Türkiye’si bir türlü oralarda boy gösteremeyen bizler, ilk olarak tutacak bir Müslüman ülke takımı arardık. Yoksa ya da elenirse, mazlum bir Afrika ülkesi… O yüzden Ahmet Edip Başaran ‘Cezayir gol atar biz seviniriz’ demiştir bir şiirinde.” Pek çok futbol kulübü, kuruluşu itibariyle bir direnişin, bir karşı duruşun simgesi olmuştur. Celtic ve Glasgow Rangers takımları arasındaki rekabette Katolik ve Protestan mezheplerinin olduğunu bilmek ve Celtic taraftarlarının Filistin halkıyla kurdukları özdeşlik nedeniyle -Filistin, İsrail işgaline maruz kalırken İskoçya’nın yerlileri olan Katolik Celticliler İngiltere’den gelen Protestanların işgaline maruz kalmışlardır- İsrail zulmünün hortladığı her dönem tribünlerden Filistin bayrakları dalgalandırarak Filistin halkına destek çıkmıştır.

“Güzel oyun” olarak adlandırılan futbolun son defa sahneye çıkışı 86 Dünya Kupası’dır Nadir Aşçı’ya göre. Bu konuda şunları söylüyor: “86’nın benim için ilk kupa olmasının dünya futbolu için bir son kupa olması gibi bir hususiyet var. Şöyle: 86’da oynanan futbol 90’la birlikte başka bir evreye geçti. 90’da bütün takımlar alan daraltmaya başladılar, Tam saha baskıya geçtiler, takım halinde müdafaa yapmaya başladılar. Futbolcu öncelikli anlayış 90’la birlikte takım öncelikli oyun anlayışına dönüşmeye başladı.”

Nadir Aşçı’nın futbola bakışını ve kitabın ana fikrini ifade edecek en güzel cümle sanırım Galatasaraylı eski futbolcu Metin Kurt’a ait: “Futbol arsada güzeldir, borsada değil.” Futbolun sosyolojik dönüşümünü resmeden en iyi cümle ise Şenol Güneş’e ait: “Eskiden futbolu fakirler oynar, zenginler seyrederdi; şimdi zenginler oynuyor fakirler seyrediyor.” Futbolculardaki amatör ruhun ve takımlara aidiyetin kaybolması, futbolcu maaşlarının astronomik boyutlara ulaşması ve profesyonellik adı altında ‘önümüzdeki maçlara bakacağız.’ ciddiyetsizliğini ifade eden; sosyo-ekonomik açıdan toplumun alt tabakasını bir afyon gibi uyutan günümüz futbolunu tasvir etmesi bakımından olukça güçlü bir söz.

Erhan Çamurcu
twitter.com/erhancmrc

Bir köpek ve bir çocuk gelir, size özsaygıyı hatırlatır

Jung'a göre çocukluk dönemine ait olan saflık ve bilinçsizlik, yetişkinlik dönemine oranla insanın kişiliğine ve benliğine dair kuvvetli bir resim verir. Bu sebeple yetişkin bir insan, özellikle belirli bir olgunluk seviyesine erişmiş ve kendinin farkında biriyse, bir çocuk ya da ilkel bir insan gördüğünde içinde türlü özlemler uyanır. "Bu özlemler, resmin, kişiliğin tatmin edilmemiş istek ve gereksinmelerini içeren parçalarıdır" der Jung. Olur ya, sokakta yürürken bir çocuğun yüzüne bakarız ve bir anda gözlerimiz dolar. Belki orada durmak gerekir, bu çocuk bizim neremize dokundu da gözlerimiz doldu? Hatta bazen, bir kitap okurken, onlarca karakteri bir kenara koyup, belki de romanın en sessiz karakteri olan çocuğa yöneliriz. Onun susuşunda, gülüşünde, bağırışında bir şeyler buluruz. Belki onu şımarık, isyankâr bulabilir, hatta hiç anlamayabiliriz ama bir süre sonra, belki bilinçdışı gelişen bir tutum olarak, onu koruyup kollamaya çalıştığımızı fark ederiz. Çocuk böyle bir şeydir. İçi sürprizlerle dolu bir kitap gibidir ve okunacak en iyi kitaptır çocuk.

İstasyon, uzun bir hikâye. Ortalarına doğru, yazarın çok yorucu bir yazma süreci geçirdiğini düşündüm. Metnin ritmi hiç değişmiyor. Bu değişmezlik okuyucuyu hiçbir şekilde rahatsız etmiyor, düşürmüyor. Bazen bir günlük okur gibi seyrediyor, bazen de deneme. Kaygıyı ve umudu taşıyan bu ses, hikâyenin insanlarına da yansımış. Mekânlar hem tekin değil, hem de güvenli. Bu çatışık durumdan, herkesin yapmak istediklerini yapmaya çalışan biri çıkıyor: Deniz. Yalnız kalamamaktan da yalnız olmaktan da korkuyor. "Kaldı ki yalnızken zaten cennetteydim" demekten "Bazen bir şeyin dışarıda dinmesi gerekir. Bazen bir şey dışarıda diner. Bazen bir şey ancak dışarıda dinebilir." dediği bir bölgeye geliyor. Bu bölgeye tek başına gelmiyor, ona eşlik eden iki canlı var. Biri köpek, Arkadaş. Diğeri küçük bir kız çocuğu, Elif.

Deniz, eski arkadaşı Nihan'ın daveti üzerine “Olur, gelirim" diyor ve yazarın başkent dediği bir adada bulunan 'istasyon ev'e gidiyor. Bu eve genellikle kaçan, saklanan ve yerinden edilen kimseler geliyor, yani mahrumiyeti tercih edenler. Evin uzun yürüyüşlere, uzun düşüncelere, hayatta kalma çabalarına, daha evvel denenmemiş şeyleri denemeye, cesarete, hayal kırıklığına ve daha birçok şeye kapı aralamasının sebebi de bu: mahrumiyetin 'derin' malzemeleri. Yoksa kimse 'içsel bir yolculuk' amacıyla uğramıyor eve. Dayanmak için, sabretmek için ve belki de tanımak, tanışmak, tanık olmak için. Deniz, üniversitedeki kadronun değiştirilmesinden nasibini alıyor, sözleşmesi yenilenmiyor. Bir isyanı yok, gayet sakin. Kurtulduğunu bile düşünüyor. İhtiyacı olan şey biraz uzaklaşmak, biraz da kendisini etkileyen bir kitaba dair yazmak. Yer değiştirmek belki de. Duygusal değil ama hissiz de değil. Gidiyor ama bir şey ummadan. Evet evet, yer değiştiriyor. Çünkü değiştirmezse, 'fazla huzur' onu boğacak. Seçilmiş bir boşluğa gitmek, bilinmez bir boşluğa düşmekten çok daha iyi.

Deniz'in adadaki yürüyüşlerine Arkadaş eşlik ediyor. Bugüne kadar hiçbir insanla yaşayamadığı o hissi, bir köpek vesilesiyle öğreniyor: İnsan, başkalarıyla beraberken de yalnız kalabilir. Herhangi bir alışveriş olmadan, zorunluluk duymadan, borçlanmadan, yük olmadan, özgürlüğü hırpalanmadan da kalabilir kendiyle.

"Bir zehrin etkisinden kurtulmak istiyorsan, onu son damlasına kadar içeceksin" diyor Jung. "Bir süre sonra ağrı her şeyin çaresine baktı ve sakinleştim" diyor Deniz. Bu sakinliği, küçük bir kız bozmaya mı yelteniyor istasyon eve geldiğinde? Çünkü geliyor, konuşmuyor, hayata karışmıyor, sessiz, tekinsiz, tuhaf bir tip. Zamanla açılır mı? Neden buraya geldi? Bir sırrı mı taşıyor yahut bir sahnenin şahidi mi? Yoksa o da gelmek zorunda değildi ama bir anda zorunluluğa mı dönüştü gelişi? Bu kız ona bir şey mi hatırlatacaktı yoksa? Elbette öyle olacaktı. Az değil, otuz yıl öncesini hem de. 11 yaşındayken annesiyle bağ evinde yaşadıkları ansızın geliverecekti aklına. Oradaki yalnız bırakılmışlığıyla beraber yalnızlık da anlam kazanmaya başlamıştı Deniz için. Belki de bu yüzden yalnızlığa müptelaydı. Arkadaş ve Elif, hiç farkında olmadan Deniz'i yalnızlığıyla yüzleştirmişti. Bazen bir kamuflaj, bazen de sığınak olan yalnızlığıyla. İki kadının huzurunda Leylâ restoranda sarhoş oldu önce, eczacı Feride'yle diyalog kurdu, adaya giderken aklında olan ders notlarını kitaplaştırma fikrini önemsememeye başladı. Çok büyük değişiklikler yaşamadı belki Deniz ama tek başınalığın ne olduğunu sezgisel biçimde kavramaya başladı. Zaten sezgileriyle geçmişten beri ilişkisi kuvvetliydi: "Yetişkinlerin öngörülemez dünyasında hayatta kalmaya çalışan her çocuk gibi benim de sezgilerim güçlüydü."

Birgül Oğuz, "Yazının ortadan kaybolan şeyleri geri getirebileceğine inanırım. Yazının varlığından dahi bihaber olduğum şeyleri açığa çıkarabileceğine de inanırım. Bana yüce, aşılmaz gelen acıların geçici ve sıradan olduğunu genelde ancak onlar hakkında yazdığımda gerçek anlamda idrak ederim. Geçicilik ve sıradanlığın felaketim değil imkânım, çıkış yolum ve hazinem olduğunu da…" demişti bir yazısında. Bu cümleler hem İstasyon'u hem de Deniz'i anlatıyor aslında. Bazen kaybolan hisler, üstü örtülen anılar, yiten keşif ve merak duygusu geçmekle, kaybolmakla, yani fani olmayı hatırlamakla yerini buluyor. Bunu da en önce, başkalarıyla kurulan ilişki sağlıyor. Çünkü ilişki kurmak, sağaltıcıdır. Kopkoyu bir yalnızlık, aşırı huzur, insanı kendi içine çekebilir. Fazla çekilmek, gömülmek gibidir.

"Bir uğraş, bir istikamet ve anlamla düzenli temas; güvence altına alınması gereken bu" demişti hikâyenin kahramanı Deniz. Oysa İstasyon'un sonunda, hiçbir şey güvence altına alınmadığında bile hayata katılmanın mümkün olduğunu görüyoruz. Bir köpek gelir, sonra bir çocuk gelir, size özsaygıyı hatırlatır. Önce özsaygı ve daima özsaygı. Gerisi, yaşamla kavga etmek yerine yaşama katılmak...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Bir Parislinin gözünden Türk yeme-içme kültürü

Yeme ve içme, canlıların en temel ortak gereksinimlerindendir. Nefes almaya başladığımız günden, yaşamımızın son dakikasına kadar tüm canlılar yiyecek savaşını vermek zorundadır. Bu canlılar arasında insan, yiyecek ve içecek tüketim savaşımının kültürel, ekonomik, sosyal ve siyasal bir evrenin içine girmektedir. Yeme ve içme, beslenme kaynağı olma ötesinde iletişim ve etkiletişim sağlama rolleriyle uygulamalar, ritüeller ve sözlü anlatımlar etrafında kültürü şekillenen unsurdur.

Yeme ve içme kültüründe Osmanlı-Türk mutfağı en zengin kültüre sahip olan bir imparatorluktur. Osmanlı-Türk sofra kültürü konusunda çalışmalar yapılmakta ve araştırmaların artmasıyla konunun ilgi odağı olduğu görülmektedir. Bu araştırılan kaynaklarda Türk mutfak kültürünün tarihsel gelişimi, Türk sofra adabı, Türk-Osmanlı yemek tarifleri, Osmanlı mutfak sözlükleri gibi konulara yoğunlaşılmıştır.

Thévenot Seyahatnamesi'nde, yeme ve içme kültürünü inceleyeceğiz. İncelemeye geçmeden önce seyyahın hayatı hakkında bilgi vermek yerinde olacaktır. 17. yüzyıl gezgini olan Jean Thévenot, 1633 yılında Paris’te doğmuş. Avrupa’nın çeşitli ülkelerini gezdikten sonra Ortadoğu ülkelerine, İran ve Hindistan’a geziler yapar. Bu süreçte dokuz ay boyunca İstanbul’da ikamet eder (2 Aralık 1655 - 30 Ağustos 1656). Türkçe, Arapça ve Farsça öğrenir.

İmparatorlukta ülkeyi ziyaret eden yabancılara, özellikle ülke elçilerine Osmanlı topraklarına giriş yapmalarından itibaren, dönüşlerine kadar ki süreçte tüm giderleri devlet tarafından karşılanmaktadır. Bu uygulama III. Selim dönemine dek devam etmiştir. Thévenot ise geldiği İstanbul’da Pera’da bahçeli şirin bir ev kiralamayı tercih ettiğini yazmıştır.

Türk Sofrası
Yabancı seyyahların, Türk yeme ve içme kültürü hakkında yazdıkları bölümlerde gözlemleri oldukça betimleyici ve çözümleyicidir. Bunlardan iyi bir örneği de bu yazıda ele alınan seyyahın yazdıklarıdır. J. Thévenot, besin gereksinimlerini incelemekle beraber sofrada oturuş ve düzenini gözlemlemiş, “Yemek saati geldiğinde, yere safra adını verdikleri yuvarlak muşamba bir örtü serer… terzi usulü bağdaş kurarak oturur ve sofranın çevresini dolanabilecek kadar uzun mavi bir peçeteyi hep birlikte kullanırlar…” ve “Bismillah dedikten sonra birer ayak uzunluğunda tahta kaşıklarla pilavlarını yerler” diye yazmaktadır. Seyyahların çoğunun birleştiği noktalardan bir Türklerin görkemli ziyafet vermemeleridir.

Yemek ve İçecek
Pirinç: İmparatorluk, kozmopolit toplumdan oluştuğu gibi yemek kültürü de İran, Arap, Bizans, Selçuklu ve Anadolu gibi kozmopolit bir mutfaklardan oluşmaktadır. Çin ve Hindistan’da binlerce yıldır temel bir gıda olan pirinç, Osmanlı yemek kültüründe 15. yüzyıldan itibaren buğdaydan sonra en çok tüketilen tahıldır. Thévenot’un ise bu durum dikkatini çekmiş ve İmparatorluk başkentinde, “En çok yedikleri yemek pilavdır.” diye bahsetmektedir. Pilavın gelişmesinden Ayla Algar’a göre Orta Asyalı Türklerin önemli bir rol oynadığını belirtirken Mary Işın ise Bert Fragner’dan yaptığı alıntıda, “pilav isimlerinin ve pilav pişirmekle ilgili terimlerin önemli bir kısmının Doğu Türkistan Türkçesi kökenli olduğunu” belirtir. O yüzyılda yaşamış Evliya Çelebi ise seyahatnamesinde 18 pirinç çeşidinden bahsetmektedir.

Et: Türklerin Orta Asya’da yaşadıkları dönem içinde koyun ve at eti hatta deve eti yediklerini görmekle birlikte, at eti daha özel günlerde tükettikleri ifade edilmektedir. Orta Asya bozkırlarında gelişen et ağırlıklı beslenme kültürü Osmanlı-Türk Mutfağında da devam etmiştir. Her kültürde olduğu gibi et, Osmanlı mutfağında da toplumsal itibarı temsil eder. Dönemin seyyahlarından Evliya Çelebi’ye göre ekmek ile etin Osmanlı beslenmesinin iki temel ögesi olduğunu belirtir. Jean Thévenot ise, “sıra ete gelince, sofranın etrafındakilerden biri bu iş için hiç bıçak kullanmadan eliyle parçalara böler, sonra herkes istediği parçayı alır. Sığır ve koyun için hiç zahmet çekmezler, çünkü bunları ya ateşte çevirip ya haşlayıp sonra küçük parçalara bölerler.” diye bahsederken, “Türkler bırakın domuz etini yemeyi, dünyayı verseniz bu ete dokunmazlar… bunlardan yiyeceğine ölmeyi tercih eder.” ve “Keklik etini çok lezzetli” olduğunu belirtir.

Şarap: Şarap, Osmanlı Müslümanları tarafından kötülüklerin anası, şehvetin kamçısı ve aklın mezarı olarak nitelendirilirdi. Thévenot ise Türklerin dinlerinde yasak olmasına rağmen şarap içtiklerini yazmaktadır. “Pek çok kişi şarap da içer ve şarabın Kuran tarafından yasaklandığı söylense de keyif ehli bunun sadece bir tavsiye veya nasihat olduğunu, bir buyruk olmadığını söylerler; yine de yeniçeriler ve kimseden korkusu olmayan diğer kararlı kimseler dışında kalanlar herkesin gözü önünde şarap içmezler. İçmeye başladıklarında çok içerler ve içki bedava olsa, sızıncaya kadar içebilirler.” ve yazının ilerleyen sayfalarında ise İzmir’i anlatır, “Bu şehirde kalmak çok keyiflidir. Her şey boldur, çok mükemmel şarap üretilir ve Kanarya adası şarabı bir yana, iyi İzmir şarabı kadar güzeline rastlamadım.” diye yazmıştır.

Boza: Günümüzden yaklaşık 8000 yıl öncesine kadar eskilere dayanan boza, günümüzde tüketilmeye devam edilen en eski içeceklerdendir. Altun Yaruk’ta bor, Kutadgu Bilig’de ki bor, Uygur yazmalarında bor, bekni ve Dîvânu Lugâti’t- Türk’te begni ve bekni , İbn Battûta’ya göre ise buza sözcükleri bazen şarabı, bazen de bira ve boza gibi mayalanmış içecekleri karşılamak üzere kullanılmıştır.

Osmanlı coğrafyasını gezen Thévenot, “Boza adını verdikleri bir başka içecekleri daha vardır; arpa veya darıdan yapılır bizim biramıza yakın bir tadı vardır, ama o kadar lezzetli değildir; bir kez tadına baktım, ama bana çok fena geldi, bunu sadece basit halk tabakasından inşalar içer ve fiyatı çok ucuzdur.” diye bahsetmektedir. O yüzyılın bir başka seyyahı Evliya Çelebi ise yaklaşık üç yüz adet bozacı dükkanının bulunması, bozanın sadece fukara ve ayak takımının içeceği olmayıp tüketiminin halk arasında yaygın olduğuna işaret eder. Can Çakır’ın araştırmasına göre ise Boza sözcüğü dünya literatüründe de karşılık bulur. “Orta İngilizce’de bousen sözcüğü; Orta-Flamenkçe’de bousen, busen yani alkol almak anlamındaki fiillerden, orta-düşük Almanca’daki busen ise kalabalık mekanlarda alkol almak” fiilinden türetilmiş.

Kahve: Osmanlı dünyasında, bir yanda mevcut yiyecek ve içeceklerin bolluğu, diğer yanda ise tüketimi kısıtlayan dini kurallar arasında gerçek bir çelişkiyle karşılaşıyoruz. Bu kısıtlamalardan da payını düşeni alan içeceklerden biri de kahve. Thévenot’un kahve için yazdıkları diğer seyyahlardan daha farklı kılmaktadır. Türklerin Türk kahvesi zevkini detaylı bir şekilde yazan Thévenot ilk önce Türk kahvesinin nasıl pişirildiğini anlatır, sonra kahveyi sıcak ama yavaş yavaş içmek gerektiğini yoksa tadının iyi olmayacağını belirtmektedir. Kahvenin siyah renkli, acı olduğunu ve biraz da yanık koktuğunu belirtir. Küçük yudumlarla içmek gerektiğini çünkü ağzı yakabileceğini yazarken, kahvehanelere gidildiğinde ise insanların kahve içişi hoşuna gitmiş olmalı ki “kulağa hoş gelen höpürdetme musikisi” diye belirtmektedir.

Kahve’nin sağlık açısından faydaları hakkında da bilgiler veren Thévenot, midedeki sarhoşluğun başa doğru yükselmesini engellemek, dolayısıyla bunun yarattığı rahatsızlığı geçirmek ve insanı uyanık tutmak olarak göstermiştir. Fransız tüccarlar ise gece çalışmak istediklerinde iki fincan kahve içerlermiş. Öyle görünüyor ki kahvenin “dinç tutma ve uyku kaçırma” işleviyle kullanımı günümüzden pek farklı değildir. Kahvenin tadına ise Thévenot’a göre iki kere içtikten sonra alışılacağını belirtir. İsteye göre kahvenin içine karanfil veya şeker koyanların olduğunu yazarken bunun kahvenin yararını azalttığını ve daha sağlıksız bir içecek haline getirdiği aktırır. Osmanlı coğrafyasında halkın her kesimi tarafından bol miktarda Türk kahvesi tükettiğini ve kahvenin büyük kazanlarda pişirildiğini anlatırken, kahvehanelerde din veya mevki farkına bakılmaksızın herkesin kahve içtiğini yazmaktadır. Bazı kahvehanelerin müşteri çekmek amaçlı neyzen, kemancı ve müzisyen gibi satış stratejileri uygularken rekabet ortamın ne kadar sıkı olduğunu bize göstermektedir. O dönemde de insanlar birbirlerine kahve ısmarlarmış ve kahveci ikram edilen kahve için, “bedava” diye belirtirmiş. Türk Kahvesinin halk arasında önemli olduğu kadar aynı zamanda evlilikler içinde bir o kadar önemlidir. Osmanlı toplumunda kocanın karısını boşama hakkını sahip iken, kadınlar bu hakka sahip değilerdi. Thévenot seyahatnamesinde bu durumu erkeklerin mecbur olduğu şeyleri, ekmek, pilav ve kahve içecek parayı temin etmiyorsa kadın, kocasını boşama hakkının olduğunu anlatır.

Şerbet: İmparatorlukta, baharatlardan ve çiçeklerden yapılan yeri geldiğinde gül suyu da eklenen çok çeşitli şerbetler yapılırdı. Arapça şariba kelimesinden gelen şerbet, içmek anlamındadır. Osmanlı şerbetini anlatan ilk Avrupalılardan biri, 1537’de bal, şeker ya da pekmezle tatlandırılan sudan oluştuğunu ve pekmezlisinin yalnızca hizmetçilere uygun görüldüğünü yazan Bartholomew Georgevitz’dir. İmparatorluk coğrafyasına gelen Thévenot, şerbeti sevdiğini belirir ve: “Şerbet de çok güzel bir içecektir; Mısır’da şeker, limon suyu, misk, gri amber ve gül suyuyla yapılır. Kendilerini ziyarete gelen birine hoş bir ikramda bulunmak istediklerinde, ona bir fincan kahve, sonra bir bardak şerbet, ardından da parfüm söylerler.”

Meyveler: Evliya Çelebi seyahatnamesinde İstanbul’un kirazı ve şeftalisi, Bursa’nın kırk çeşit, Malatya’nın seksek çeşit armudu diye bahsettiği meyvelerden Thévenot İzmir’e yakın bir yerde verdikleri mola esnasında, çok miktarda karpuz olduğunu belirtirken, “özellikle karpuza çok düşkün olan Türkler için beklenmedik bir ziyafetti.” diye bahseder. İskenderiye’ye yaptığı yolculukta portakala benzettiği meyveleri anlatır ve iki elle bile avuçlanamayacaklarını anlatır. İki cin limondan bahseden Thévenot iri olanların tadının iyi olmadığını, ceviz büyüklüğünde olanların ise en lezzetli olduğunu ve “şerbet” yapıldığını belirtir.

Sonuç
Bu yazımızda seyahatnamelerden edinilen bilgiler doğrultusunda ve gezgin Thévenot gözünden Osmanlı-Türk sofra kültürüne bakışı yansıtılmaya çalışılmıştır. İmparatorluk coğrafyasının ve diğer milletlerin sahip olduğu zenginliği anlayabilmek için yeme ve içme kültürü bilinmesi gerekmektedir.

Seyyahlar bu yeme ve içme veya sofra kültürüne en iyi ayna tutan kaynaklardandır. Kendi değer ve kültür yargıları ile kıyas yapabilme imkanları olduğu için objektif bir tutum sergilemektedirler. Thévernot seyahatnamesinde de görüleninin üzerine İmparatorluğun sofra kültürünün temel unsuru tahıldır. En çok tercih edilen yemeğinin pilav ve etli pilav olduğudur. Balık, Türk sofrasında pek fazla yerini bulamadığı gibi bu seyahatnamede de yer bulamamıştır. Yenilen etler arasında seyyahların ortak görüşü olan kuzu eti bu seyahatnamede de açıkça görülmektedir.

Gezgin Thévenot kitabında detaylandırdığı Türk kahvesinin sunumuna dikkat çekmiştir. Türk kahvesinin tadını nadir beğenen seyyahlardan biri olmuştur. Beğendiği diğer bir içecek rengi ve hoş kokusuyla şerbet iken bir diğeri de İzmir’de üretilen şaraplardır.

Yasin Baturhan Ergin
twitter.com/erginbaturhan 

Kaynakça
Çakır, Can. Tarih, Etimolojisi ve Edebiyatı ile Boza Kitabı, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2019
Işın Mary, Prıscılla. Bereketli İmparatorluk: Osmanlı Mutfağı Tarihi. Çev., Ahmet Fethi Yıldırım, İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2020
Yerasimos, Marianna. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Yemek Kültürü, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019
Işın Mary, Prıscılla. Avcılıktan Gurmeliğe Yemeğin Kültürel Tarihi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2018
Ünsal, Artun. İktidarların Sofrası, İstanbul: Everest Yayınları, 2020
Sümer, Faruk. Oğuzlar, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2016
Thévenot, Jean. Thévenot Seyahatnamesi. Çev., Ali Berktay, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009

Tarkovski’de insan olmak kazanılan bir vasıftır

Film izlemeyi sevsem de düşkün bir izleyici olduğum söylenemez. Bize en fazla geçen, üzerine en çok düşündüğümüz filmlerde dahi gerçekte düşünce belirli kalıpların içinden çıkamadığı için özgürlük kaybedilir gibi gelir. Bununla birlikte, garip bir çelişki olarak filmler üzerine yapılan konuşmaları çok severim. Hele ki bunu yapan bizatihi filmin yaratıcısı ve yönetmeni ise ayrı bir hazza dönüşür. Sanırım, filmlerde beni ne yapıldığından çok ne yapılmak istendiği daha çok ilgilendiriyor ve bu da sinemanın görüntülü konuşmasından çok sanatçının kafasında kurup söze ve dolayısıyla görüntüye yansıtamadığı, hayal edip anlatamadığı ya da hissedip yaşatamadıklarında gizli bir gizem taşıdığından, yönetmenlerin dünyası her zaman daha çekicidir.

Andrey Tarkovski’nin Şiirsel Sinema’sını (Agorakitaplığı) okurken bir kez daha düşündüm ve hissettim bütün bunları. Çeşitli zamanlarda, filmleri ve sinema anlayışı üzerine yapılan söyleşilerden oluşan kitabın bir yerinde Tonino Guerro’nun, Stalker (İz Sürücü) üzerine konuşurken, “Sanki körmüşüm gibi, filmin sonunu bana kare kare anlatabilir misiniz?” diye sorması üzerine Tarkovski şöyle cevap verir: “Bakın film yapmamak, onun yerine filmleri kör insanlara anlatmak muhteşem olurdu. Harika bir fikir! Yalnızca bir kayıt cihazınız olsa yeter. Şairin dediği gibi: ‘İfade edilen düşünce yalandır.”

Tarkovski hiç kuşkusuz bütün iyi yönetmenler gibi sahnenin arkasında yaşayan bir anlatıcıdır. Çoğu kez, seyirciden çok kendine anlatır gibidir ve de. Kafasındakiler gerçekten öyle mi bunu görmek istemektedir sanki. Bütün geçmişi, çocukluk görüntüleri, hayatın renkli görüntüsünün arkasındaki siyah beyaz yaşantılar, toprağın hiçbir sese, söze ve görüntüye taşınamayacak kokusu, geniş steplerde koşturan atların yüzlerindeki ifadeyi, insanın kimseye hissettirmeden, kimsenin bilemeyeceği derinliklerde içten içe yaşadığı büyük acıları hissetmek istemekte, ruhunun sancılarını dindirmeye çalışmaktadır. Filmlerindeki kasvetli baskı tuhaf şekilde işin sonunda bir yürek ferahlamasına yol açmaktadır.

Tarkovski bu sayede, hayatın anlaşılmayan yanlarını anlaşılır kılmayı, doğanın, dışsal görüntüsünün ardında içsel bir varoluşa sahip olduğunu kanıtlamayı istemektedir. Çünkü, ancak bu yapılırsa hayat yaşanmaya değerdir. Kısacası Tarkovski’yi izlemiş olmak için filmlerini izlemek asla yetmez, onu dinlemek ve sözlerini, düşüncelerini okumak da gerekmektedir ve bu kitap -tıpkı Mühürlenmiş Zaman gibi– harika bir fırsat sunmaktadır. Sinema onun için yaşam felsefesini aktardığı bir araç değil, tam tersine bütün ayrıntılarıyla yaşamı sinemasının aracıdır; “Sinema -edebiyatın tersine- yönetmenin deneyimini film üzerinde yakalamasıyla şekillenir.”. Filmlerini izlediğinizde yaşamını görürsünüz bu yüzden ve yaşamını gördükçe sinemasının içindeki sanatı deneyimlediğinizi hissedersiniz.

Tarkovski, kimi değerlendirmelere göre dindar mizaçlıydı. Bana göre bunun nedeni, 50’li yılların SSCB’sinde büyümüş bir insan olarak insanın maddi bir varlığa indirgenmesinin yarattığı boşluğu fazlasıyla duyması ve sanat anlayışını bütünüyle böylesi bir karşıtlık üzerine kurmasıdır: “Sanata muazzam bir görev düştüğüne inanıyorum. Bu görev, maneviyatın diriltilmesi görevidir. Bence insan özü itibariyle manevi bir varlıktır ve hayatın anlamı da bu maneviyatı geliştirmekte yatar. Bunu yapmazsa, toplum çöker.”. İnsan için iyi olan ne varsa manevi yanlarında gizlidir ve sanat tam da bunun içindir: “Bana öyle geliyor ki sanatın amacı, insan ruhunu iyinin algılanmasına hazırlamak…Bir insanı kötü bir şey yapmaya yöneltecek bir sanat eseri düşünemiyorum.”

Neredeyse bütün büyük filmlerini herhangi bir para -ya da bugünkü tabiriyle gişe endişesi duymadan -duyamadan ya da!- devletin bütüncül bir kontrolü ve denetimi altında çekmiş olmasına rağmen söyleyeceğini söylemenin her zaman bir yolunu bulması çok etkileyicidir. Belki de sanatın, söylenemeyen ve dile dökülemeyenin evi oluşu, onu bu denli anlaşılmaz ve bir o kadar tanıdık kılan yakınlaşmanın arkasındaki sırdır. Bütün sineması, bütün görüşleri ve her yapıp ettiği politik olan bu “garip” adam, siyaset-karşıtıdır. Ona göre, “Siyaset, insanın maddi bir faaliyetidir.”. Başka bir deyişle, şiirsel olmayan, manevi olmayan, derinlikli olmayan, ahlaki olmayan, samimi olmayan ve bir kelimeyle gerçek olmayandır.

Ateşli bir milliyetçi olduğu söylenir her ne kadar bir dönem düşünceleri ve filmlerinden ötürü çok sevdiği ülkesinden, toprağıyla hücrelerine kadar yoğrulduğu Rusya’sından gidip İtalya’ya sığınmak zorunda kalsa da. Onun milliyetçiliği apaçık biçimde bir toprak sevgisine dayanır. Toprak yalnızca doğanın ve hayatın değil aynı zamanda insanın da yaratıcısıdır. Her yerde başka başka filizler verir ve üzerinde bambaşka kültürler yetişir. Onun milliyetçiliği aynı zamanda hayli taşralıdır. Söyleşilerden birinde denildiği gibi, o bir “taşra militanı”dır. Bir keresinde şöyle der: “Bir Japon’un kitabında anlatılan bir ormanın, Sicilya’daki ya da Sibirya’daki bir ormanla hiçbir ilgisi yoktur. O ormanı, yazarın ya da oralıların gözüyle göremem ki.”. Başarı şurada ki bu taşra fanatiği toprak milliyetçisinin eserleri fazlasıyla evrensellik kazanacak, yalnızca insanın iç dünyasını anlatmasıyla, Japonya’nın ormanları Sibirya’nın soğuğundan etkilenecektir. İçimizdeki insan aynı zamanda nereye gitsek yanımızda taşıdığımız içimizdeki yuvamızdır ona göre. Bizden alınamayacak ve geri dönülemeyecek olan çocukluğumuz, soylu geçmişimizdir.

Tarkovski’nin bir başka ilginç görüşü, kültürün ithal ya da ihraç edilebilir bir şey olmadığına ilişkindir. Buradan hareketle diyebiliriz ki kültür endüstrisi diye bir şey olamaz. Ya da şöyle de denebilir ki kültür endüstrisinin değiştirdiği kültürlerin asıl sorunu kültür ithal etmesi değil kendi üretemeyişinin yarattığı boşlukların rasgele dolmasıdır. Bu ikisi hiçbir şekilde aynı şey değildir! Bu boşlukları ancak insanın kendi kültüründeki öteki insanlar doldurabilir, eğer gerçek manada birlikte yaşayan insanlar birbirlerini tanımayı başarabilirlerse. Bu nedenle, başka kültürlerde yaşamak zorunda kalan insanlar için hayat, imkânsızın şarkısıdır. Nostalji filminde bunu anlatmaya çalışır ve şöyle der: “Nostalghia, insanların birbirlerini gerçekten tanımaksızın bir arada yaşamalarının imkânsızlığı hakkında, insanların birbirlerini tanıma zorunluluğundan doğan sorunlarla ilgili bir film…Sonra bir de filmin yüzeyde o kadar belirgin olmayan, kültür ithalatının ya da ihracatının, başka bir halkın kültürünü benimsemenin imkânsızlığıyla ilgili bir yönü var…Bir insana bir başka insanın kültürünü öğretmek imkânsızdır.”. Aynı şekilde ona göre, deneyim de aktarılamaz, herkesin yaşaması gerekir ve sanat aynı deneyimi pek çok kez yaşatabilir.

Film izlerken bir anlam aranmamalıdır; “Film sırasında bir anlam aramaya başlarsanız, olup biten her şeyi kaçırırsınız. İdeal seyirci bir filmi, içinden geçtiği kırları seyreden bir yolcu gibi seyreder; çünkü sanatsal bir imge zihin dışı bir iletişimle etki uyandırır.”. Tarkovski’ye göre bir filmi ya da sanat eserini tıpkı çocukların hayatı izleyişleri gibi görmedikçe haz almak oldukça zordur. Katıksız, yalın, basit ve kendini sanatsal olanın anlamına kolayca bırakıp kapılabilen kişi sanat zevkine ulaşır ve gerçek manada anlama ulaşır. Sanat eseri doğrudan doğruya kalbimize hitap eder çünkü, düşünce öne geçtiğinde çocuksu saflık ve kalbe giden yol kaybolup gider.

İz Sürücü filmi, modern hayatın yavanlığından, acımasız rejimlerin körelttiği acı dolu insanların arasından geçerek inanç kırıntıları arar. (İronik olan bütün bunları Komünist bir devletin bütçesiyle yapmış olmasıdır.) Umut ve gelecek ancak buna dair izleri bulup çıkarması halinde mümkündür çünkü ve toplumlar ancak inanç varsa sürekli ve özgürdür. Her türlü inançtır bu: “İnanç inançtır. İnanç olmazsa, insan manevi köklerden yoksun olur. Kör bir insan gibi olur. Zaman içinde inanca farklı bir içerik yüklenmiş. Ama inancın yıkıldığı bu dönemde, İz Sürücü için önemli olan insanların kalbinde bir kıvılcım çakmak, bir inanç uyandırmak.”. İnancın yitimi, peşi sıra duygusuz ve insansızlaşmış bir dünyayı getirecektir ve böylesi bir dünyanın tek rejimi faşizm olacaktır. İnsanları arzuları hilafına yönetmek zorunluluğu bunu doğuracaktır.

Tarkovski’de insan olmak kazanılan bir vasıftır ve onu kaybetmeyip korumak son derece zorlu bir iştir. Solaris’te uzaya giden bir grup insan çetin bir insanlığını koruma mücadelesi verir. Üç kahraman her şeye rağmen insanlıklarını ve bireyselliklerini korumayı başarmaktadır çünkü Tarkovski sineması karanlıkların içinden umut ve iyimserlik çıkarma sanatıdır biraz da.

Son olarak şunu söyleyelim ki Tarkovski için yaratmak, insanın bütün varlığıyla kendini adamasını gerektirir. Andrey Rublev filmindeki uçan bir adam sahnesine neden ihtiyaç duyduğunu şöyle anlatır: “Bu bizim için, yaratmanın, insanın bütün varlığını sunmasını gerektirmesi anlamında, cesaret etmenin sembolüydü. İster, henüz mümkün değilken uçmayı istesin, ister nasıl yapılacağını öğrenmeden bir çan döksün ya da bir ikona yapsın, bütün bu eylemler, eserinin bedeli olarak insanın ölmesini, çalışmasının içinde erimesini, kendisini tamamen vermesini gerektirir…Filmimde asıl ifade etmek istediğim şey, bir insanın her şeyi tüketen bir fikir, onu tutku noktasına sürükleyen bir fikir adına yanması.”.

Bütün bunların üzerine, kapalı kaldığımız son Pazar olmasını umarak bir Tarkovski filmi bulup izlememek olmaz. Sonrasında ne yapacağımıza dair küçük bir kıvılcım için…

A. Erkan Koca
twitter.com/ahmeterkankoca

Hem şifa hem yara: Afganistan

"Şimdi üzgünüz arkadaş
Yolumuza çıkmayın üzgünüz."
- Cahit Zarifoğlu, Afganistan Çağıltısı

Ne zaman insanlıktan çıkarız? Muhatap olduğumuz, karşılaştığımız, temas ettiğimiz, dolayısıyla etkilediğimiz ve etkisi altında kaldığımız varlığın bir cana sahip olduğunu unuttuğumuz an. Ne zaman insan olmaya dair bir imkân yakalarız? "Sesimi duyan var mı?" diye soran bir kimseyi duyduğumuz, "kimi kimsesi yok" diye işaret edilen bir kimseye doğru yöneldiğimiz, acıyı gördüğümüz, "ne yapabilirim?" diye düşündüğümüz, yani insaflı olduğumuz zaman. Demek ki merhamet duygusu an'dan zaman'a yayılınca insanlıktan söz edebiliyoruz. Önce evi, sonra mahalleyi kuşattığında. Hiç gitmediğimiz yerlerde yürek yakan hadiselerle karşılaştığımızda içimizin sızlaması, merhametin doğrudan canla alakalı olmasından...

Merhamet candandır, merhametsizlik, can kaybıdır. Ekmek nasıl ki bütün varlığı aynı toprakta buluşturuyorsa, merhamet de bu toprağın güneşidir, havasıdır, suyudur. Edebiyatı haysiyetli yapan nedir diye sorsak, ilk üç cevabımız şöyle olmalı belki de: adalet, feraset, merhamet. Üç melekeden bahsetmiş olduk aslında bu üç cevapla. Demek ki haysiyetli edebiyat; adaleti, feraseti, merhameti hatırlatmalı evvela. Sadece hatırlatmakla da kalmamalı, nicedir başkasına kapanan gözlerimizi ve gönüllerimizi açmalı.

Bir Değirmendir Bu Dünya'da, "Tek bir milletiz, tek bir gövdeyiz de neden Afganistan'da, Filistin'de, Filipinler'de ciğerimizi deştikleri halde acısını duymuyoruz, hiç düşündünüz mü?" diye sormuştu Cahit Zarifoğlu. Yıllar sonra bu soru bir cevap buluyor kendine, belki de birçok cevap. Zeki Bulduk'un Afganistan mektuplarını bir araya getirip Evlat Babanın Sırrıdır diye önümüze sunması, belki de tek bir şeyi hatırlatmak içindi: "İnsan, unutmalardan örülmüş bir kazak gibi. Sökmeye başladığında anlıyorsun ne çok unutuş saklamışız ilmiklerde. İnsan kendini nasıl da yalnızlaştırır."

Unutuyoruz, unutmak hepimizin gizli soyadı sanki ve soyadları bizi görünmez halatlarla birbirimize bağlıyor. Böylece unutmak, bir yaşam biçimi hâlini alıyor. Mazeretlerimiz çok bizim, bu da unutmaya kuvvet veriyor. İşlerimiz yoğun, çocuklarımız zor, kendimiz şımarık, evlerimiz kira, beklentilerimiz büyük, hayallerimiz bencil, yaşantılarımız şımarık. Ölüme, çok yakınımızdan geçip giden bir kuş gibi bakıyoruz. O kuşun omzumuza konacağını hiç düşünmeden. Yarayı ve yaralıları haber bültenlerinde, romanlarda ya da filmlerde görmek yetiyor. Ötesi bizi rahatsız ediyor. Hem bu çağ yeterince zor değil mi? Nereden çıktı şimdi başka coğrafyaları, başka insanları, başka zulümleri hatırlamak? Sahi, hani tek millettik biz, kimmiş bu bir türlü bitmeyen başkaları?

Zeki Bulduk, Afganistan'da şahit olduğu hadiseleri, tanıdığı kimseleri, bütün samimiyetiyle mektup formunda sunuyor okuyucuya. Çocuklar ve kadınlar, yani yeryüzündeki en hassas damarlarımız bu mektupların başrolünde. Viraneler ve hazineler, yaralar ve şifalar, tebessümler ve gözyaşları akmış hikâyelerin her birine. Kaderin cilveleriyle kötülerin zulümlerinin bir olup Afganistan'ı her bir yanından kuşattığını, kurguya sapmadan, hakikatin kuvvetiyle aktarmış Bulduk. Başı ve sonu ölüm kokan, ölüm olan bu derin yolculuk kimi zaman bir iç yolculuğu olmuş ona; örselenmiş, tükenmiş, yorulmuş. Ama hiç bıkmamış, dönmeyi düşünmeden çabalamış, gündüzü de gecesi de aynı derdin yükünü hafifletmek için birbirine dolanmış. "İnsan kaderine yürür" diyor, doğru, bundan kaçış yok. Mühim olan, niyetin güzel olması. O zaten niyetini en başından söylemiş kendine ve yeryüzüne: "Ben ‘üryan geldim gene üryan giderim’ diyen Karacaoğlan gibi avaz ettikçe dünyalılar ayaklarımdan çekiştirip durdular. Oyunlarına, yalanlarına çekmeye çalıştılar. Oysa ben dünyanın en uzak Afganistan’ına gitmek istiyordum ağabey."

Yetimleri ancak yetimler mi anlayabilir? Belki öyle. Ama en önce yetim olmayanların 'yara sarıcı' olması gerekiyor. Maddi-manevi bütün güçleriyle, 'bir yetim başı okşama'nın, ağlayan bir çehreyi güldürmenin kıymetini bilenlere çok iş düşüyor. İnanç ve umut, tükenmemek için bitmez yakıtlar. Zeki Bulduk bu yakıtları olabildiğince tasarruflu kullanmak zorunda kalıyor. Çünkü keder bitmiyor, yetimler sanki Afganistan'ın her köşesine birikmiş, yalnız ve yaralılar. Ama o yine niyetinin peşinden gidiyor işte: "Ömrüm, bana benzeyen, benim hikâyemdeki insanlara benzeyenleri aramakla geçti; yalnız ve yaralı."

Öyle bir arayış talebi ki bu, asla bitmez. Ne bugün ne de yarın. Çünkü ölümün önünde durabilecek bir dağ yok. Bazen evlatlar babalardan önce gidiyor, bazen babalar evlatlardan önce. Hatta bazen, kimsenin haberi olmuyor kim öldü, kim kaldı diye. Acının bilinmeze dönüştüğü coğrafyalarda gözler hep ıslaktır. Allah ise yetimlere çok yakındır. Şu büyülü satırları okuyalım: "Babasız büyüyen çocukların bildiği bir sır vardır. Ben bu sırrı şimdi buraya yazıyorum ya; babasız büyüyen çocukların dışındakiler okuduktan sonra çabucak unutacaklar. 'Allah, bildiğimizden daha yakındır bize'. Babasız büyüyen çocuklar güçlerini tam da buradan alırlar."

Zihnimizdeki Afganistan nasıldır? Bir Afgan köyü bizim için neyi resmeder? Kâbil, Kandehar, Herat, Pencap, Bedahşan, Belh, Mezârışerif ve Devletâbâd denince ne geliyor aklımıza? Belh'i hemen seçip alıyoruz gönlümüze. İbrâhim b. Edhem, Şakīk-ı Belhî, Hâce Muhammed Pârsâ, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin babası Bahâeddin Veled ve daha nice sufinin yolu geçmiştir Belh'ten. Sonra, Nakşibendî yolunun büyük velîlerinden İmâm-ı Rabbânî (Ahmed-i Sirhindî) isminden de anlaşılacağı gibi Sirhind'de doğmuştur. Hepsi bizim topraklarımızın baştâcıdır. Onları biliriz ve hatta kimimin çektiği sıkıntıları da hayat hikâyelerinden okuruz. Fakat doğdukları, faaliyet gösterdikleri coğrafyaları merak etmeyiz. Bu anlamda Zeki Bulduk'un mektuplarının her biri Afganistan'ın güncel fotoğrafını da çekiyor. Zira kendisi 2015-2018 yıllarında Mezârışerif TİKA Koordinatörlüğü yapmıştı. Yani yakıcı gerçeklerin tam merkezindeydi. Hemen bir yıl sonra 2019'da ise Kosova-Priştine'de hizmetlerde bulundu. Soyadına inat, bir arayış insanı olarak yaşamını sürdürüyor, yazıyor, söylüyor, susuyor. Bulmanın derdine düşmeden, aramanın ateşiyle yanıyor. "Acıdan geçmeden huzura varılmaz" sözünün hikmetine güveniyor. Birçok acıya ortak olduğu için yerini terk etmesi de kolay olmuyor, küsenler oluyor fakat o "gitmeme üzülen elbet beni sevmiştir" diyor.

"Halı dokuyan kadınlar günde, neredeyse on saat tezgâhın başında çalışırken ağlayan bebeklerini susturmak için bir yazma ya da tülbentin içine ezilmiş haşhaş koyar, bebeklerin ağzına yakın bu düğümlü çıkını bırakırlar. Bebek ağladığında o çıkını ağzına yapıştırırlar ki uyusun, uyuşsun. Anneleri de işlerinden geri kalmasın."

Dedesi, Kazancakis'e bir rüyasında görünür. Nasihat eder. Oğlum, gücünün yettiği yere kadar git, der. Kazancakis, bu nasihatle doymaz, yetmedi dede der. Bunun üzerine dedesi, gücünün yetmediği yere kadar git evlat, der. Gücümüzün yetmediği yer yoktur, niyeti iyi olana dünyanın her köşesi bir tekke. Hizmetini nasıl edeceksen öyle et, yeter ki iste. Hizmet etmeyi iste. Feleğin çarkı başka türlü tersine dönmez.

"Yürüdüğümüz her sokağın bir hikâyesi vardı. Ben, insan yüzlerindeki hikâyeleri okumaya çalışıyordum ama o yüzler birbirine geçiyor, kocaman, kanayan bir Afganistan haritası oluyordu."

Bir harita bize neler söyler? Afganistan haritası hem şifayı hem yarayı söyler bütün insanlığa...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Merhamet, insanı insân-ı kâmil eder

"Seven sevdiğinin hükmü altındadır ve kendi kendini yönetemez. O, ancak kalbine egemen olan sevgi sultanının emrettiği ve verdiği şeye göre hareket eder."
- İbn Arabî, Fütûhât-ı Mekkiyye

Rikkat, Türkçemizin harikulade kelimelerinden biridir. İncelik, şefkat, merhamet gibi anlamlara geliyor. Rikkatli dediğimiz zaman duygulu, merhametli demiş oluyoruz. Rikkatine dokunmak, hüzünlendirmek. Rikkat-âmiz, hüzün veren ve merhamet uyandıran. Rikkat-yab, acıyan ve merhamet eden. Yeryüzünde rikkat sahibi insan sandığımız gibi az değildir, çoktur. Fakat "dünya hassas kimseler için cehennem yeridir" denildiğinden beri, rikkatli kimseler de pek hâllerini belli etmezler. Ya deliliğe vururlar ya da sessizliğe sığınırlar. Öte yandan bu kimseler çoğu zaman açtır, onlara açlık yakışır. Tasavvufta asırlardır tavsiye edilen açlık, yalnız mide açlığı değildir. Merak ve gayret de açlığa dairdir. İlme, hikmete, tefekküre daimi bir açlık beslemek, kişiye manevî yolda yakıt olarak kafidir.

Hikmet-i Hüdâ, çevremize rikkat nazarıyla bakabildiğimizde bazı "tuhaf" kimseler görürüz. İsimlerini, cisimlerini pek bilmediğimizden hemen yakıştırma yaparız. Bu yakıştırmalardan ilki 'deli'dir. Tavırlar belirgin biçimde farklıysa 'meczup' denir. Giyim-kuşam ve ihtiyaç ekseninden bakınca bazıları 'garip'tir. Eski muhitlerde 'âşık' denir, 'meftun' denir, bazen de 'erenlerden', 'velîlerden' gibi tasavvufî terimler girer işin içine. Velhasıl hepsi insandır lakin Allah'ın lütuf ve keremiyle kimi özellikleri çok yukarıdadır. Bu yukarıda olma hâlinden dolayı bazen davranışları farklı biçimlenir. Duyguları ön plandadır. Davranışlarını denetleme gereği duymazlar. Zira onlar Allah'ın müridi olmak vasfını ileriye taşıyarak 'murad'ın da kendileri olmuşlardır. Onlarda akıl, alıp başını gitmiştir ve sadece sevgi kalmıştır. Bir varlığı sevgi ele geçirince dışarıdan deli gibi görünmek de pek tabiidir. Tasavvufta "az akılla deli olunmaz" denir, "bu akl u fikr ile Mevlâ bulunmaz" denir. İşin daha ötesi için büyük sultan İbn Arabî'nin Fütûhât-ı Mekkiyye'sine sizi davet ederim efendim: "Akılla idâre edilen bir sevgide hayır yoktur. Çünkü akıl, sahibini sınırlarken sevginin özelliği şaşırmak ve hayrettir. Hayret ise aklı dışlar, çünkü akıl seni bir araya toplarken hayret dağıtır. Bu, sevenin himmetinin pek çok noktaya dağılmasıdır."

Sadık Yalsızuçanlar; dinlediği, okuduğu ve bizzat tanıdığı meczuplarla meclûbları 2018'de Deli Tomarı'yla öykü dünyamıza kazandırmıştı. 2020'nin hemen başında, "Hakikat denizinde aşk oltasına vuran balıklar" başlığıyla incelemeye çalıştığım Allah'ın Adamları raflarda yerini almış ve okuyanlar tarafından çok etkileyici bulunmuştu. Ali'nin Parçaları ile birlikte, romanlarda alışık olduğumuz üçleme nihayete erdi. Bir söyleşimizde "Hepimiz O’nun ayaliyiz ama Kendisine yakınlaştırdıkları 'adamları' malum" demişti Sadık ağabey. Kurbiyet; yakın olma durumu, yakınlık. Bunu ne sağlıyor? Mevlâmızın 'Karîb' sıfatı. Sebe suresinin 50. ayetinin sonunda "innehu semîun karîb" diye geçer, "Şüphesiz O, işitendir, yakındır" anlamında.

"Çocukların, delilerin, meczupların, filozofların ve velilerin ruhları kardeş sanırım. Onların sözlerinin, egemen sistemin nosyonlarına aykırı olması, hakikatin hatırını yüksek tutmalarından. Hakkın hatrı âlidir, hiçbir hatıra feda edilmez. Oysa delinin söylemi gayr-i meşru değildir. O’nu egemenler söylüyor. Çünkü işlerine gelmiyor. Onlar dolaysız ve garazsız biçimde konuşuyor ve davranıyorlar. Çocuklar da öyle. Ayrıca çocuklar sorunun, insanın meşruluğunun simgesi olduğunu biliyor. Deliler de öyle, veliler de. Meczupların çoğu, deliliği bir örtü gibi kullanıyor. Kendini sırlamak için ne yapacak? Ya deli görünecek veya ayyaş…" demişti Sadık ağabey, söyleşimizde. Bu cümleler, 'üçleme'sinin de niyetini aşikâr ediyor. Kendini sırlayanların hâli. Bir de sırlamayanlar var, bu çağda içlerinde daima diri tuttukları yüce duygularından ve onların birer yansıması olan davranışlardan taviz vermeyenler.

Ali'nin Parçaları; gümbür gümbür yanan bir kalbe sahip olanları, kimsesizliğini başkalarının kimsesi olmakla tamir edenleri, gaddarlığa karşı yârenliği el feneri yapanları, önce başkasının acısına ve çaresizliğine koşanları bir araya getiriyor. Merhameti ve şefkati bir haysiyet meselesi hâline getirenleri. Yeryüzünde nefes alacak bir saniyesi varsa, onu da yeryüzüne bir güzellik olarak vermeyi bir tavır olarak benimseyenleri. Alî dersek ulu demiş oluruz. Tek bir ulu olduğunu bilenler, onun parçalarının da ulu olacağını bilirler. İnsan ancak Hakk'ın gölgesinde insan olabilir, hakkaniyetten kopmadıkça insan kalabilir. İşte bu hakikat, Ali'nin Parçaları'nda öykülere dağılmış durumda. Çünkü iyilik bir yerde toplanmaz, muhakkak dağılır. En 'şeytan'ının bile nasibi vardır iyilikten. Yüzünü hep kötülüğe dönmüş olanları dahi sırtından vurur iyilik, dön de bir bak der, güzel olana bir bak, güzel gör, güzel ol.

Mevlâmız merhametlilerin en merhametlisidir. "Merhamet ediniz ki merhamet olunasınız", Resûl-i Ekrem'in hadislerindendir. O hâlde insanın Hakk'ın rızasına kavuşabilmesi için merhametle yakınlığını en kuvvetli biçimde kurmuş olması gerekmez mi? Acizlere, muhtaçlara, yoksullara yardım etmesi gerekmez mi? Sadece insanlar söz konusu değil, yaratılmış her şeye bu gözle bakması gerekmez mi? "Kimseden ilgi görmemişti. Şefkat nedir bilmiyordu" yazmış bir cümlesinde Yalsızuçanlar. Başka bir cümlesinde "Belli ki hiç sevilmemişti. Nasıl sevileceğini bilmiyordu." yazmış bir başka cümlesinde. Bu cümleler hemen bir insanı aklımıza getirmiş olabilir. Oysa bu cümlelerin geçtiği öykülerde bahsedilen, bir köpek. Merhamet, sevgi ve şefkat ortadan kaybolduğunda, acılar nasıl da bir oluyor, gözümüze sokmak için yapmış olmalı yazar. Gönlümüze de girerse, iş tamam. Yolumuz uzun ve yürümek zorundayız.

Birçok büyüğe selam veriyor öyküler. Tasavvufla ilgisi olanlar -mühim olan tasavvufun sizinle ne kadar ilgilendiğidir, orası ayrı- bu isimleri öykülerden çekip çıkarabilir. Neyzen Tevfik, Fethi Gemuhluoğlu, Münir Derman, Tevfik İleri, Erol Akyavaş, Muzaffer Ozak, Dede Efendi, Zekâi Dede, Yûnus Emre, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Ebu'l Hasan Harakânî, İsmâil Ma‘şûkī... Daima "İlla Allah" diyen Salih, Trafik Reşat, Tımtıs Sefer, Semâ Zındığı Fırıldak Halil, Vesikalık İmam, Gassal Bey, Yandım Musa ve daha kimler kimler. Sevgili Sadık Yalsızuçanlar ağabey, herkesi cem etmiş ve aslında şunu söylemiş: İnsân-ı kâmili arıyorsan abasıyla, postuyla, takkesiyle arama. Zira "İzi yoktur ki izinden biline / dahi tozmaz ki tozundan biline / sen onu sanma sözünden biline / hakikat ehlinin olmaz nişanı" buyurmuş büyük sufi Niyâzî-i Mısrî. Rikkat nazarıyla bak insanlara, merhameti filtre olarak al. O zaman insanı görürsün, hem de has insanı, doğal ve katkısız insanı, saf insanı. Çünkü merhamet, insanı insân-ı kâmil eder.

Rikkat kelimesiyle başladık, merhametle devam ettik, ikisini bir araya getirerek bitirelim. Bunun için de bir büyüğe, Ahmed Avni Konuk'a başvuralım: "Eğer ben göz yaşı dökemiyorum, ne yapayım dersen, göz yaşı dökenlere merhamet et; o vakit sende rikkat-ı kalb hâsıl olmaya başlar."

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Umudu yaşatma çabası

Bir roman yazarı ne yapmalıdır? Toplumun röntgenini çekmek mi? Müthiş bir önsezi ile olacakları mı işaret etmeli? Bilgece bir varsayımla tehlikeyi mi göstermeli yoksa hiçbiri mi?

Yan Lianke’nin Günler Aylar Yıllar romanını tam da barajlardaki su seviyesinin düştüğü kuraklık haberleriyle eş zamanlı okudum. Belki de bir tevafuk idi.

Roman “büyük kuraklığın olduğu o yıl, zaman kavrula kavrula küle döndü; gün yakalamaya çalıştığında kor gibi eline yapışıyordu” cümlesiyle açılıyor. En etkileyici roman girişleri listesine girer diye düşünüyorum bu cümleyi. Balou Sıradağlarının eteğindeki köyde yaşayan, kıtlık görmüş bir ihtiyar ve kör köpeği Kör’ün öyküsü roman. Son derece büyük bir kuraklığın kol gezdiği, günler aylar ve yılların önemini kaybettiği bir zamanın trajik hikâyesi. Kıtlık felaketinin baş göstermeye başladığı günlerde köy halkının terk ettiği pıtraklı diyar artık bir ıssızlığın tam ortası. Kör köpeğiyle birlikte görünüşte bir mısır fidesini ama aslında umutlarını yaşatma çabasının serencamı.

Umut, azim, dostluk ile dolu bir macera bu. Var olmanın en yalın haliyle karşılaştığımız bu romanda ihtiyarla birlikte terleyip ihtiyarla birlikte susuz kalıyoruz. Romanın dili o kadar etkileyici ve hikâyeyle uyumlu ki (gücünü de buradan alıyor galiba roman) güneşin kavuran sıcaklığı sayfalardan taşıp yüzümüzü yalamaya başlıyor. Katı bir gerçeği damara basarcasına anlatıyor ve zihnimizde kendine has bir yer ediniyor hikâye.

Yaşanan felaketi insanlığa mal edip onu suçlayacak derinlikte değil karakterimiz ya da bu kısmı biz okuyucuya bırakıyor yazar. Yalın bir dilin yanı sıra kafkaesk bir üslubu da var yazarın.

"Hadi gidelim, dedi ihtiyar ayın battığına inanmazsan yıldızların parladığını da göremezsin, şansımızı başka bir yerde arayalım."

Söyleşilerinden okuduğum kadarıyla gençliğinde ciddi iki kuraklık yaşamış Yan Lianke ve bu tehlikenin yeterince ciddiye alınmadığını düşünüyor. Kendisine düşün payın da bu acı gerçeğin altını çizmek olduğunu düşünüyor herhalde. Umudunu taze tutmak için elinden geleni yaparken asıl motivasyon kaynağı ise köyü terk eden haneler döndüğünde onlara da umut olabilmek. Ve varoluşunu simgeleyen mısır filizine gübre olmak için mezarını filizin yanına kazacak kadar da çılgın.

Otuzuncu sayfada ihtiyar “sokağın ortasında durup güneşi kırbaçlamaya başladı. İnce ve sert meşin kırbaç havada yılan gibi kıvrılırken kırbacın ucu şak şak şaklıyordu” derken Don Kişot’a da selam çakıyor ve şöyle devam ediyor: “Göğü açlıktan öldürebilirsin, yeri açlıktan öldürebilirsin ama beni, bu yaşlı adamı, açlıktan öldüremezsin”. Tam burada İsmet Özel dizeleri geliyor aklıma:

“Yaşamak debelenir içimde kıvrak ve küheylan
beni artık ne sıkıntı ne rahatlık haylamaz
çünkü ben ayaklanmanın domurmuş haliyim”

İhtiyar, tam da “Yaşamak umurumdadır” şiirindeki gibi dünyayla kavga etmeye hazır bir nefer. Buyurun siz karar verin. O şiir şöyle bitiyordu.

“Sana bir karşılık vereceğim
toprağı deşen boğuk sesimle
sana bir karşılık vereceğim
amansız kum fırtınası altında
sana bir karşılık vereceğim
birbiri üstüne yığılırken günler”

Dikkat çeken başka bir ayrıntı da romanın masalsı bit bitişle sonlanması: “Köyün yedi hanesinden yedi erkek kalmıştı sadece geriye, hepsi de genç ve güçlü kuvvetliydi, yedi dağ sırtına yedi tane baraka yaptılar, birbirlerine bitişik olmayan yedi tarlaya, güneşin dur durak bilmeyen o keskin ışınları altında, her bir birbirinden körpe olan yedi tane mısır fidesi diktiler.”

Bir övgü de çeviriye. Romanın çevirmeni Erdem Kurtuldu, Çince aslından yaptığı çeviri ile en iyi çeviri ödülünü almış.

Kenan Yusuf Taşkın
twitter.com/knnysf