İttihadçılığa ideolojik önyargılardan ve hissi yaklaşımlardan uzak, titiz bir bakış

Bir konu hakkında bilgiye vakıf olmadan fikir sahibi olmak neye sebebiyet verir? Bu soruya cevabı bu satılarda vermek yerine toplumun kendisine bakmak yeterli olur kanaatindeyim. Fikir sahibi olanın gırla gittiği fakat buna mukabil bilgiye vakıf olanların mumla araya araya bulunduğu toplumumuzda ne yazık ki kafa karışıklıklarımız giderilememekte çığ gibi sorunlar her gün ve her vakit büyüyerek ve birikerek üstümüze gelmektedir. Bu nedenle şimdilerde fark edilemeyen sorunlar ileride birden karşımıza çıktığında ilk tepkimiz şaşırma ikincisi ise inkara sebebiyet vermektedir. Onun içindir ki bu topraklarda yeniden düşünce yurtlandırılmalı insanımız bilgiyi hak ettiği değere kavuşturulmalıdır. Bunun içinde okumayı artırmaya meyl etmenin yanında, sahip olduğumuzdan şüphe etmenin geçer akçe olduğunu fark etmeliyiz.

Bu girizgah, İttihat ve Terakki ve İttihatçılık mevzûna ilişkin bir kitap değerlendirmesine dairdir. Hakkında gayret göstereceğimiz eser Avukat İsmail Küçükkılınç’ın Jön Türklük ve Kemalizm Kıskacında İttihadçılık kitabıdır. Okuma ve değerlendirme için, Historia Yayınları'ndan çıkan ikinci baskı kullanılmıştır. Kitap girişle birlikte on sekiz bölümü muhtevidir ve kimi kısımlar kendi içinde tekrar bir konu dağılımı gözetilerek ayrıma tabi tutulmuştur. Kitabın derdi olarak da tanımlayabileceğimiz ana teması İttihat ve Terakki’nin ve İttihatçılık mevzunun tam olarak neye tekabül ettiğinin, içinde neleri dahil ettiğini ve âri olduğu şeylerin neleri olduğunu kaynaklara dayanarak anlatmaktır. Tanımın tanımı olarak da tanımlanabilecek olan efradını cami ağyarını mani bir şekilde İttihatçılık ele alınmış, gerek ideolojik olarak arka bahçesi, düşünsel planı, gerek sahada ortaya çıkışı ve şekillenişi gayet vazıh bir şekilde yazar tarafından anlatılmıştır.

İttihat ve Terakki’ye yaklaşılırken, hatta yaklaşmaktan öte ismi duyulsa tüyler diken diken olmakta ve insanların yüzünde bir değişme hoş olmayan bir tavır takınılmaktadır. Bununla birlikte İttihat ve Terakki’ye ilişkin bilinenlerin kaynağını sorduğunuzda ise tabir-i caizse masallardan ve mitolojilerden esinlenilmiş olarak size bir takım hayaller, hikâyeler anlatılır. Fakat bilgiye, kitaba ilişkin en ufak bir kırıntıya dahi rastlamak mümkün gözükmemektedir. Hatta ve hatta sözünün geçtiğine katlanamayan insanlar bile varittir. Onun içindir ki yersek ve sevsek her nerede durursak duralım, bunu temellendirerek ve kaynağına dayandırarak yapalım, yapalım ki gerek tarihsel şahsiyetlere ve gerekse tarihsel vakalara haksız yere ithamda bulunmayalım, bulunmaktan kaçınalım. Bunun için saygıdeğer okur; oku içindeki gölgeler aydınlansın, oku çünkü sen okudukça insansın vecizesini hiç hatırdan çıkarmayalım.

Kitaba dönecek olursak, giriş kısmından okumaya başlayınca insan karşı karşıya olduğu meselenin ağırlığına vakıf oluyor. Giriş kısmında İttihat ve Terakki’ye dair bakışlar ortaya konulmakta ve 'ne İsa’ya ne de Musa’ya yaranılamayan' bir durumun varlığı ifade edilmektedir. Yazar bu durumu  "İttihatçılık her üç bakış açısına göre de objektif kıstaslarla değil, önyargılarla ele alınmakta ve sağlıklı bir tarif ve tahlil mümkün olamamaktadır. Sol ve liberal çevrelerde ideolojik önyargı, muhafazakar-İslami çevrelerde de bilgi eksikliği, yanlış bilgilenme ve hissi yaklaşım baskın ve ön plandadır." diyerek açıklamaktadır. Varolan durumun tespiti ancak bu kadar güzel ifade edilebilirdi demekten kendimizi alıkoyamıyoruz.

İlk bölümümüz, aslında İttihatçılığa ilişkin de en netameli konulardan birisini teşkil eden Jön Türklük ve İttihatçılığın ele alınması üzerine bina edilmiştir ve yazar ittihatçılıkla Jön Türklüğü mutlak olarak birbirinden ayırmaktadır. Jön Türklük daha çok, bir pasif muhalefet olarak Sultan Abdülhamid’e dergilerle ve gazetelerle muhalefet temelinde ele alınmakta, temelinde Batı eğiliminin ağırlık bulunduğu bir hareket olarak tavsif edilmekte iken; İttihatçılık ise, Balkanlar’dan ayrı ele alınamayacak olan, çıkış amacı olarak Balkanlar’ın elden çıkmasını engellemeye matuf olarak meşrutiyet yönetimini önceleyen, daha çok yerel unsurların ağır bastığı bir hareket olarak tavsif edilmektedir. İlk baştan bu sınıflandırmanın yapılması çok mühimdir, çünkü genel olarak ilkel düzeyde bir İTC tartışması baş gösterse Abdülhamid’e karşı, Batı eğilimli ve dinsiz bir güruh anlaşılmaktadır. Hâlbuki meselenin iç yüzüne girildiğinde daha ilk bölümde bu tez çürütülmekte ve bilinenin yanlışlığı ortaya konulmaktadır. Bu noktada bir diğer itiraz, bu ayrımın çok keskin olarak yapılıp yapılmayacağına ilişkindir. Buna ilişkin ise elbette etkilenilen noktalar olmuş olması elzem olmakla birlikte, hatta üyeler bazında geçişler olsa dahi her iki vakıanın ortaya çıkışında temel farklılıklar göze çarpmaktadır ve yazar bu noktaları pür dikkat ele almış ve açıklamıştır. Bu ayrımın geçişliliği yahut kopukluğu düzeyi tartışılabilir olmakla birlikte kanaatimce farklılıkların daha ağır bastığı ve bir devam unsurundan ziyade yeni bir oluşumun varlığından söz edilmesi daha muteber ve mümkün görünmektedir.

İkinci kısımda İttihatçılığın dayandığı cemiyet 1906’da Selanik ve Manastır merkezli bir cemiyet olan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti olduğu ve İttihatçılığın temel dayanağının Makedonya eksenli olduğu vurgulanmaktadır. İttihatçılığa ilişkin bir sınıflandırmaya gidilmekte ve Jön Türklükten sonra ikinci bir alt konumlandırma yapılmaktadır. İttihatçılık yer yönünden Makedonya ile ilişkilendirilmekte ve hareketin temelinde Makedonya ve diğer Balkan topraklarının elden çıkma korkusu olduğu vurgulanmaktadır. İttihatçılık düşünce temelinden ziyade hareket temelinde bina edilmiştir. Bu düşüncelere ilişkin daha geniş bilgi edinmek isteyenlere yazarın diğer kitabı, 2. Meşrutiyetin İlanında Halk Unsuru kitabına bakabilirler. Bu subayların bu toprakları kaybetme korkusu çok geçmeden gerçeğe dönüşecek ve ne yazık ki Osmanlı İmparatorluğu Balkanlardan koparılacak, kayıplar sadece bir toprak ile kalmayacak, toplumsal hafızada onulmaz yaralar açan günler başlayacaktır. İşte İttihatçıların bu korkusunun nedeni de böylece ortaya çıkacaktır.

Üçüncü kısımda ise komitacılığın İttihatçı kadrolar ile ilişkisi irdelenmeye alınmıştır. Aslında İTC demek bir bakıma komitacılık demek desek yanlış bir düşünce serd etmiş olmayız. Komitacılığın çıkış sebebi de yine üst paragrafta ifade edildiği şekliyle Balkanlar’a ve bu topraklara merbuttur. Mektepten mezun olan ve daha gencecik yaşlarında rahat etmek yerine vatan toprağında komitacı avlamaya çıkan insanlar oluşturmuştur İttihatçılığı. Bulgar, Sırp ve diğer milletlerden müteşekkil oluşturulan komitacılar Balkanlarda yer alan Müslüman ahaliyi kesmekte ve doğramakta ve bu da yetmezmiş gibi hala elleri ceplerinde dışarıda gezmektedir. Bunun üzerine artık daha fazla dayanamayan subaylar da kendilerini ve Müslüman halkın canını savunmak adına çareyi kendisine uygulanan muameleye bizzat karşılık vermek yolunda bulmuşlardır. Şayan-ı dikkat bir meseledir ki, bu insanlar günlük normal mesailerine devam etmekte, vazifelerini ifa etmekte, daha sonrasında ise çeteleri takipler ve can ve malların emniyete alınması ile uğraşmaktadır. Gerekirse geceler gündüzlere karışmakta fakat pes etmek asla söz konusu olmamaktadır. İttihatçılığın temelinde aslında biraz da fedakarlık vardır. Bu komitacılığın en önemli noktalarından birisi ise daha sonrasında vatanın çeşitli yerlerinin tehlikeye girmesi neticesinde devletin elinin uzanamadığı noktalarda ortaya çıkacaktır ve vatan toprağının savunulması komitacılıktan elde edilen tecrübelerle mümkün olacaktır. Yazar da bunu: "Komitacılık bilahare Trablusgarb’da işgalcilere karşı mukavemet ve Edirne ve Batı Trakya’da da görüldüğü üzere kaybedilen toprakların geri alınması şeklini almıştır’’ diye ifade edecektir.

Dördüncü bölüm Meşrutiyet ve İttihatçılığın merbutiyetine dairdir. Yazar burada Kanun-ı Esasi'nin İlanı ve Meşrutiyetin İttihatçıların için önemini yine Balkanlara dayandırarak temellendirmektedir. Meşrutiyeti ilan ettiren İttihatçıların gayesi anayasal özgürlüklerden ziyade Balkan topraklarını elinde tutmanın derdidir. Onlara göre Kanun-i Esasi ilan edilince düvel-i muazzama bu topraklardan elini eteğini çekecek ve Osmanlı idaresi hilafına gerçekleşen vakalar son bulacaktır. Fakat ne yazık ki gelişen olaylar durumun böyle olmadığını ve aslında tam tersine bir etkinin varlığından söz edilmesinin mümkün olduğu görülmektedir. Ne yazık ki Kanun-i Esasi ilanı ile bir rahatlama değil daha derin açmazlar getirecek ve bu açmazlar bu toprakların kaybı ile neticelenecektir.

İTC dendiğinde hemen akla gelen bir diğer mesele ise 31 Mart Vak’ası’dır. Kitabın beşinci bölümü de bu başlığa ayrılmıştır. Öncelikle 31 Mart Vak’ası’nda Abdülhamid’in parmağı iddiası yazar tarafından yalanlanmıştır. Abdülhamid’in vak’a ile ilgisinin bulunmadığına ilişkin Talat Paşa’nın da tanıklığına başvurulmuştur. Daha sonrasında İTC ile 31 Mart Vak’ası arasında bağın olup olmadığına dair incelemeye yer verilmiştir. İTC’ye ilişkin de bu vakanın ilişkisinin olmadığı kanaati ifade edildikten sonra, bu vakayı tahlil eden isimlerden Sina Akşin’in kitabına işaret edilmiş ve bu kitabın yorumlarının "en iyi tahlil ve izah eden eser" olarak tavsif edilmiştir. Buna göre 31 Mart Vak’ası’nın temelinde ne İTC ne de Abdülhamid bulunmaktadır. Temelde İngiltere yanlısı Prens Sabahaddin ve Ahrar Fırkası'na mensub olanlarla İTC’den umduğunu bulamayanların vardır ve bunların tezgahladığı bir isyandır denilmiştir. Ordu ile İTC’nin ilişkisi her daim eleştirilir olmuştur ve buna ilişkin 31 Mart Vak’ası sonrası İTC bir kendini gözden geçirme ve yeniden konumlandırmaya başvurmuştur. Fakat burada gerek İTC’nin gerek devletin diğer memurlarının uyuması da gözardı edilmemesi gereken bir nokta olarak hatırlatılmıştır.

Altıncı bölümde İttihatçılığın bir koalisyon oluşu ve görüşler kapsamında bir envai çeşitliliğin varlığından bahsedilmiştir. Ana merkez olarak "önceleri devleti, Balkan Harbi’nden sonra da Anadolu’yu ve milleti kurtarmak düşüncesi" öne çıkmıştır. Yazar burada İttihatçılığa bir tanım getirmiştir: "İttihatçılık bir anlamda 'önceleri devleti, Balkan Harbi’nden sonra da Anadolu’yu ve milleti kurtarmak' düşüncesi etrafında kümelenen dertli insanlar yığınının eylemliliği ya da çaresizliği şeklinde de tarif edilebilir." İTC’yi nev-i şahsına münhasır yapan meselelerden birisi de aslında tam bu noktadır. Cemiyete katılımın ortak noktası vatan bellenilen yerlerin kurtarılmasıdır ve işin teferruat kısmında bu kurtulmanın nasıl olacağına ilişkin olarak mutfak da diyebileceğimiz düşünce kısmı çeşitli yollardan müteşekkildir. Buna ilişkin Muhittin Birgen’in hatıratından yapılan alıntının son kısmı nazar-ı dikkattir: "Tanzimat devrinden beri vatanperverliğin yalnız edebiyatını biliyorduk. İttihat ve Terakki devrinde bu edebiyatın tatbikatını, mücadelesini gördük.". Bu çeşitliliğin olması aslında güzel bir oluşuma işarettir ki insanlar birbirine tahammül edebilmekte ve kırıp dökmeden bir cemiyet içinde dahi görüş serd edebilmekte hatta uygulamalarını buna göre şekillendirebilmektedir. Buna ilişkin olarak yazar çeşitli örnekleri bu bölümde ilgililerin istifadesine sunmuştur.

Sonraki bölümde İTC’nin devlet içinde devlet olmaklığına dair iddialar değerlendirilmektedir. Burada İTC’nin meşrutiyet sonrasında rastlanan kimi hadiselerin muahezeden uzak olmamaklığı vurgulanmıştır. İttihatçıların davranışında aşırıya kaçtığı iddiası bütün kaynakların da müşterek görüşü olduğu ifade olunmuştur. Bunda komitacılık, İTC’nin çıkışı gibi etkilerin gözardı edilemeyeceği bir gerçek olarak vurgulanmıştır.

Sekizinci kısım İTC’ye ilişkin konuşulan her ortamda, muhalif olanların sarıldığı bir can simidi olan masonluğa ilişkindir. Masonluk denilince tüyler diken diken olmakta yanına birde İTC gelince aleyhe konuşanın konuştukça konuşası gelmektedir. Fakat bu bölümde yazar bu masonluk meselesini öyle güzel ele almıştır ki aslında var olan ile bir takım hayalleri süsleyen varlığına inanılan arasında yer alan uçurum açığa çıkmaktadır. İttihatçıların mason olması, localara kayıtlı bulunması, bu fikirlere iştirak ettiklerinden ileri gelmekten ziyade mason localarını gizliliğe ve hafiyelere karşı daha rahat hareket etmeye matuf bulunmasındandır. Kitapta yer alan şu paragraf meseleyi daha iyi açıklamaktadır: "Milli menfaatler mevzubahis olduğunda büyük devlet masonları hiçbir savaşı engelleyememişlerdir. Talat Paşa ve yakın arkadaşları için Masonluk 'araçsallaştırılan', 'araçsallığı' sebebiyle dikkate alınan, ihtiyaç hissedildiğinde kendisinden istifade edilecek, tehlikeli olduğunda ya da faydadan ziyade zarar verdiğinde de terk edilecek, hatta yasaklanacak bir telakki-müessese idi."

Dokuzuncu kısım da can alıcı bir soru başlık olarak seçilmiştir: "İttihatçılar Alman ve İngiliz Yanlısı Mıydı?". Almanlar ve İTC mevzu bir çok kere ele alınmış bir Alman hayranlığı safsatası başını almış gitmiş ve buradan da İTC’nin Osmanlı İmparatorluğu’nu yıkıma götüren ekip olduğu çıkarımı yapılmıştır. Halbuki işler gerçekte hiç böyle cereyan etmemiş bir mecburiyete binaen ve diğer devletlerin redd-i cevabları neticesi ittifak anlaşması imzalanmıştır. Burada tutup bir hayranlık çıkarmak ve sırf bu hayranlığa müteakip bir savaşa girmek akla hayale gelmeyecek tasavvurlar inşa etmek abesle iştigaldir. İTC İmparatorluk için ortalama her devlet yöneticisi gibi diğer devletlerle görüşme yapmış ve netice almaya çalışmıştır. Fakat değişen ve yeniden bir dizayna doğru yönelen düvel-i muazzama ve diğer devletler artık Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünden vazgeçmiş ve paylaşmaya ilişkin görüşmelere başlamıştır. Yaşanan olaylar neticesinde yöneticiler de devletlerle görüşmeler gerçekleştirmiş ve bu görüşmelere binaen tarafgirliğini açıklamıştır, bir tercihten ziyade varoluş için bir kaygının şekillendirmesinden söz etmek daha doğru olur kanaatindeyim.

Diğer bölümde ise İttihatçılığın coğrafyasına dikkat çekiliyor ve Balkan hezimetine değinilerek alınan derslerin Anadolu’da yeniden varolmanın başat unsur olduğu ifade ediliyor. Bölümün hemen başında güzel bir cümle yer almaktadır: "İttihatçılar niyetleri temiz, sarıldıkları çözüm yolları yanlış insanlardı.". Yazının başlarında ifade ettiğimiz üzere İTC’nin en önemli özelliği, hatta ona rengini veren kavram Balkanlar’dır. Fakat Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlardan çekilmesi, hem de bu çekilmenin çok acı bir şekilde vuku bulması İTC üzerinde de inanılmaz etkiler gösterdi. Balkan toprakları İstanbul’dan önce vatan bellenmiş, verimli (hem insan hem toprak yönüyle), ticaret kapasitesine sahip yerlerdi. Bu toprakların kaybı ile gerek İTC gerekse toplumsal hafızalarda onulmaz yaralar oluştu ve İTC Balkan hezimetinden alınan dersler neticesinde Anadolu’nun son istinadgah olduğu gerçeğini acı da olsa öğrenmiş oldu. Balkanların elden çıkış mevzu sayfalar dolusu anlatılsa yeridir fakat bizim yerimiz buna müsait değildir, lakin ilgililerin bu konuya ilişkin ufak bir araştırma yapması ricamız olunur. Şu kadarını söyleyeyim ki biz o topraklardan hoş bir tabir olmasa dahi spatula ile kazınır gibi kazındık böyle çıkartıldık ve bu çıkartılmaya eşlik edilen konuşmadığımız konuşamadığımız nice müteessir edici hadisi meydana geldi. İşte bu vahşeti gören İTC mensupları artık gözlerini dört açmanın gerekliliğini bir kere daha can-ı gönülden kavradılar ve bu noktadan itibaren artık Anadolu’yu dört elle sarılarak yurt bellemişlerdir. Acı hataların ve hatıraların bedeli Türkiye Cumhuriyetinin temelini oluşturmuştur.

Yine İTC denilince akla gelen meselelerden birisi de darbedir ve İTC ile başlatılır darbe geleneği. Buna da ilk örnek olarak 31 Mart Vak’ası verilir ve fakat bu ne yazık ki yanlış bir örneklendirme teşkil eder. Eğer illa bir rabıta kurulmak icab ederse bu rabıtanın 31 Mart’tan ziyade 23 Ocak 1913 Babıali Baskınıdır, ki bu bile bir darbe geleneğinin ne başlatıcısı ne de darbe olarak nitelenebilir şahsımca. Öncelikle bir Halaskar Zabitan grubunun varlığı bilinmelidir ve bu grubun İTC’yi iktidardan alaşağı etmesi söz konusudur. İTC mecliste çoğunluğu teşkil etmekte ve fakat iktidar olarak bulunamamaktadır. Çelişik bir durum gibi gözükse de vaka tam olarak böyledir. Daha sonrasında Halaskar Zabitan grubu meclisi fesh etmiş ve aleni İTC düşmanlığıyla, tehdit mektuplarıyla kendi idaresinin tesisine uğraşmıştır. Bu yaşananlardan sonra Balkan Harbi’nin patlak vermesi ve daha sonrasında Edirne’nin düşman eline geçeceğine ilişkin alınan duyum neticesinde İTC Babıâli’yi basmış ve yönetimi tekrar geri almıştır. Bu noktada tekrar kitabın içinden bir pasaj aktarması yapmak istiyorum: "Meşrutiyet dönemi darbe ve müdahaleleri esasen dış güçlerin değil, dışsal faktörlerin belirleyici olduğu hareketlerdir. Babıâli Baskını, adı üstünde bir baskındır, hükümet darbesidir; ancak zannedildiği gibi bir askeri darbe değildir. Ülkemizde yaygın ve yanlış kanaate göre İttihat ve Terakki’nin karıştığı her darbe ya da darbe benzeri hareket ‘’askeri darbe’’dir; oysa bu görüş ve kanaat doğru değildir. Askeri darbe yerine onun mefhum-ı muhalifi sivil darbe tabirinin kullanılması da anlamlı değildir. İTC darbeleri sui generis (nev’i şahsına münhasır) bir niteliği haizdir ve ‘’Cemiyet darbesi’’ tabiri daha açıklayıcıdır.". Bu bölüm içinde İTC ve Teşkilatı Mahsusa da ele alınmıştır ve Balkan Savaşlarından getirilen komitacılık etkilerini burada da göstermiştir.

Kitabın on ikinci bölümünde Birinci Dünya Savaşı ve İttihatçılık ele alınmıştır. Malumdur ki bu iki kavram yan yana gelince hemen başlar yaygaralar savaşa ilişkin. Misal kabilinden sayarsak eğer, girmeseydik ne olurdu, nasıl olurdu, neden Almanlar gibi sorular ampül gibi yanar. Burada bu sorular duradursun gerçekte olanlar ise iç acıtıcıdır. Devletin ekonomik anlamda maliyesi çökmüş, askeri anlamda dünkü çocuk denilebilecek olan Balkan Devletlerine nice kayıplar verilmiş, toplumsal anlamda yıllardır savaşılmakta ve daha nice gerçek bir bir yüze çarpmaktadır. Bunların yanına tuz biber kapsamında bir de devlet-i muazzama denilen çetelerin İmparatorluğu paylaşma planları eklenince aslında bu soruların ne kadar basit, saf ve gereksiz olduğu ortaya ayan beyan çıkıyor. İşte savaşa böyle bir ortamda ve bu şartlar dahlinde girildi. Bu gerçekleri görmeksizin yapılan ithamlar, asılsız iddialar problem çözmek yerine ne yazık ki daha çok probleme gebeliği işaret etmektedir. İşte kitabın ilgili bölümü de tam olarak bu varolan gerçekleri göz önüne sererek, bir tercih de bulunmanın gerekliliğini hatta kaçınılmaz olduğunu yoksa paylaşılmaya kadar gidecek ve kaderin kendi ellerinde çizilmesinden ziyade ellerin çizdiği kadere mahkum olmaya kadar varan bir duruma ulaşılacaktır.

İTC denildiğinde akla gelen en önemli vakalardan birisi de tehcir meselesidir. Birileri tehciri bahane suretiyle Cemiyetin sırtına habire abalıya vurur gibi vurmakta, kinini kusmakta yetmemekte elinden gelse bir kaşık suda boğmaya kadar gitmeye azmetmektedir. Oysa Ermeni Tehciri meselesi yazarın da vurguladığı üzere bir varoluş kavgasıdır. Yazar ayrıca çok önemli bir noktaya daha işaret etmektedir, o da Ermeni tehcirinden önce Ege’de yaşanmış olan tehcir hadisesidir. Bunu görmeden Ermeni meselesini ön plana çıkarmak ilmi ahlaka sığmayacak bir noktadır. Ermeni tehciri aslında Balkanlardan yaşanan elim hadiselerden alınan dersler neticesinde ve bununla birlikte yaşanan savaş ortamında harb edilenlere verilen destek sonucunda ortaya çıkmıştır. Keyfi olarak, yahut durup dururken zuhur etmemiş, bir zorunluluğa mebni olarak uygulanmıştır. Eğer bu uygulama yapılmasaydı ordular arkadan vurulmaya devam edilecek sadece bununla kalınmayacak ve aynı Balkan topraklarında vuku bulan elim hadiseler sivil katliamlar, tecavüzler coğrafya farkıyla bir kere daha tarih sahnesine çıkacaktı. İşte bir tehcir bütün bu meseleleri engelledi. Yazar bütün bu hadiseleri kaynaklarıyla ve Balkanlar ile bağlantılarını kurarak açıklıyor. Beka meselesi artık her şeyden öncedir ve bu topraklar tekrar aynı anılar ile yaşayamaz. Ondördüncü bölümde İTC’nin ekonomik faaliyetleri ele alınıyor ve İTC’nin o zamanlardan itibaren yerli ve milli olandan tarafa olduğu ve bunun için çaba gösterdiği aktarılıyor. Osmanlı İmparatorluğu’na bakıldığında ticaretin Ermeni, Rum ellerinde olduğu malumdur. Buna ilişkin Fatih Kerimi’nin İstanbul Mektupları eserinde bu durum duygu yüklü bir şekilde anlatılmaktadır. İşte böyle bir ortamda sadece askeri gelişmeler ile değil, aynı zamanda kurtarılacak İmparatorluk yahut kurulacak olan devlette yönetimin Müslüman ahali elinde olması istenmiştir. Bunun için kitap içinden bir kısım aktarmak istiyorum: "Kara Kemal sayesinde Konya ve İç Anadolu üzerinden aslında Anadolu insanının ülke iktisadiyatında geçmiş asırların aksine müessir bir vaziyete geldiğini, bunun zaman içinde muhafazakar-dindar kimliğiyle siyasi-içtimai bir takım tezahürleri olduğunu pek kimse ifade etmemiştir.". Ne yazık ki durum bundan ibarettir. Yapılan çalışmalar ve verilen emekler insafsızca eleştirilere hatta haksız ithamlara yerini bırakmıştır.

On beşinci bölümde Mustafa Kemal, İttihatçılık ve Kemalizm ilişkisi ele alınmıştır. Mustafa Kemal’İn ittihatçılığına ilişkin olarak yazar: "...müsellemse de mahiyeti ve derecesi meşkûktür" demektedir. Fakat bunun yanında bir takım yazarların da ifade ettiği İTC’nin Mustafa Kemal tarafından kurulması iddiasının gerçeği yansıtmadığı yazar tarafından ifade edilmiştir. Bu kısmın ikinci başlığında ise Mustafa Kemal ve Komitacılık faaliyetlerinin irdelenmesi söz konusudur. Burada çeşitli isimlere düzenlenen suikast girişimlerinin açıklanması yapılmıştır. Bu isimler arasında Talat Paşa, Kazım Karabekir gibi dönemin ünlü İttihatçıları ve komitacıları bulunmaktadır.

Diğer bölümde ise Mustafa Kemal, İttihatçılık ve Milli Mücadele konusu ele alınmaktadır. Yazar burada bir iddia ortaya atmaktadır ve bu iddia genelin aksinedir, aktarmak gerekirse; "Birinci Dünya Harbi’nin neticeleri aradan tam bir asır geçmesine rağmen henüz yeteri kadar incelenememiştir. Zannedildiğinin aksine bu savaşla birlikte Osmanlı İmparatorluğu dağılmamış, uçsuz-bucaksız topraklar kaybedilmemiştir. Bilakis bu savaşla, savaşa girilmediği takdirde kaybı mukadder ve muhakkak mühim toprak parçaları kurtarılmıştır.". Bu ortaya atılan sav, daha sonraki sayfalarda yazar tarafından izah edilmiş ve temellendirilmiştir. Devletin elinde var olan toprakların fiili hâkimiyeti ile hükmen idare etme arasındaki farkın ayırdında olmak gerekir denilerek yazar önemli bir noktaya parmak basmıştır. Bunun yanında Anadolu’da başlayan kurtuluş hareketinin temelleri de İTC tarafından atılmıştır. Yazar bu bölüme damga vuran ve kitabın da hatırı sayılır olan cümlelerinden birisini şöyle ifade etmiştir: "Bugün artık kabul edilen gerçek şudur ki, Milli Mücadele, İttihatçı kadroların eseri ve başarısıdır."

Kitabın son iki kısmı da Mustafa Kemal İttihatçılar üzerine şekillenmiştir. Burada Mustafa Kemal’in Anadolu’da başlayacak ve İttihatçılar tarafından temellendirilmiş olan mücadeleye liderliği söz konusu edilmiştir. Bu liderlikle beraber daha sonrasında İttihatçıların tasfiyesine ilişkin olarak izlenen yollar ve anılardan aktarımlar yapılmıştır. Bunun yanında son kısımda Kemalizm’in İttihatçılığın devamı olup olmadığına dair soruya cevap aranmıştır. İttihatçılığın kadro ve anlayış yönünden değil lider açısından da çoğulcu yapısına karşılık, Cumhuriyetin tepe kadrosunda bir tek İsmet İnönü’nün bağımsızlığını koruduğu ifade edilmiştir. İTC’de CHP’nin selefi değildir. Her iki partinin kendi nev’i şahsına münhasırlıkları bulunmaktadır ve temel ideolojileri de farklılık arz etmektedir. Yazar bu ayrımı da çeşitli hatıratlar temelinde temellendirmiştir.

Bu kısımların nihayetinde kitapta bir sonuç kısmı yer almakta ve genel bir özet mahiyetinde derleme yapılmaktadır.

Kitabın sonunda yer alan kaynakça ise aslında ortaya çıkan emek mahsulünün işaretidir zannımca. Çetrefilli ve bir o kadar da emek isteyen bir konuda yazılan bu eser, kafa karışıklıklarını gidermede ve kafaya takılan soru işaretlerine cevap vermektedir. Bunun yanında en önemlisi kitap bir tarafgirlik gözetmeden, yeri geldiğinde eleştirilerle ve yeri geldiğinde tarihi gerçekleri kaynaklarıyla gözünü kırpmadan ifade etmektedir. Bu noktada ilgililerin ve dahi ilgisizlerin bilgisine sunulur, okuyalım efendim. Emeğe sahip çıkalım ve yeni çıkacak emekler için de bir gayret ışığı olalım!

Son sözü Muhittin Birgen’in şahitliğinde Ziya Gökalp’e bırakalım: "İttihat ve Terakki Türk Milleti'nin ruhundan doğmuş bir mefkure hamlesidir!"

Muhammed Hüseyin Güneş
twitter.com/muhammeddgunes1

Güçler arasında kalan bir köyden Osmanlı'ya son bakış

Köyün Kamburu; Yediçınar Yaylası ve Büyük Mal’la birlikte bir üçleme oluşturan serinin ikinci kitabıdır. Aynı zamanda altı bölümden oluşan ve 317 sayfayı ihtiva eden bir romandır. Bir nevi Yediçınar Yaylası’nın devamı diyebiliriz fakat başlardaki bölümleri, Yediçınar Yaylası kitabındaki bazı olayları farklı bir gözden gösteren sayfalar içerir.

Kemal Tahir bu romanda, zamansal olarak Tanzimat’tan Cumhuriyet sonrasına uzanan ve mekânsal olarak Çorum ve çevresinde geçen anlatısına devam eder. Cumhuriyetin ilan edilmesine az bir vakit kala da romanını bitirir. 1958’de Yeni Gazete’de tefrika edilen Köyün Kamburu, Les Tors den Village adıyla Fransızcaya da tercüme edilmiştir. Romanın, ilk bölümü ‘Parpar Ahmet’ ismini taşır. Parpar Ahmet’in uzun yıllar sonra Narlıca Köyü’ne, varlıklı sayılabilecek bir şekilde dönmesiyle başlar. Bir köy kahvesi portresi çizer Tahir bu başlangıçta. Parpar Ahmet’in geçmişinden kısaca bahsedilir. Parpar Ahmet, ilk kitapta da romanın kilit karakterlerinden olan, tütün kaçakçısı Gâvur Ali’nin, eskilerin ‘taun’, yenilerin ‘Sürgün Kırımı’ dedikleri yıllarda köye bela ettiği bir kişidir. Köye dönüşü, Muhtar Kadir Ağa ve Uzun İmam tarafından olumlu bir şekilde karşılanır. Fakat önemsiz bir olaydan dolayı, bu uysal, söze karışmayan, herkesle iyi geçinen Ahmet, bir anda tamamen değişir ve insanlarla kavga eden, tembel, hayvanlarına, tarlalarına bakmayan, elinden sürekli zulüm akan birine döner. Bu süreç, romanda 4-5 yılı kapsar. Köylülerin ‘sakinleşmesi’ için Topal Ayşe’yle evlendirmeleri de bir işe yaramaz ve Ahmet’in bütün öfkesi karısına yönelir. Öyle ki Ayşe artık her gün dayak yer. Gebe haliyle yediği son ve aşırı dayaktan sonra da öldü sanılarak bırakılır. Köylüler de, Uzun İmam’ın ön ayak olmasıyla Parpar Ahmet’i, ‘içinde cin var’ diyerek iyice bir döver ve bölüm tamamlanır. Bu bölüm Parpar Ahmet’e ayrıldığı için asıl kahraman da odur. Ancak daha sonraki bölümlerde romanın da aslı kahramanı onun oğlu olacaktır: Çalık Oğlan. Bu bölüm Çalık Oğlan’ın kitabın asıl kahramanı olması için hazırlanmış bir ön bölüm gibi okunabilir.

Yediçınar Yaylası gibi durgun başlamaz Köyün Kamburu. Akıcıdır, merak unsurunu iyi kullanmıştır yazar. Okuru romandan uzaklaştırmaz. Hatta yer yer mizahi unsurlar bile vardır ki okur kitabın içine iyice çekilir.

İkinci bölümde kitabın, Yediçınar Yaylası’nın başlangıcına döndüğünü görürüz: Yani Abuzer Ağa’nın yanındakilerle beraber Çorum topraklarına gelişine. Zaten bunun ipuçlarını başlarda vermişti Kemal Tahir. Dilâver Ağa ve Ömer Ağa’nın ilk kitapta ölmelerine rağmen, bu kitapta hayatta olduklarına dair ifadeler vardır. Buradan da anlarız ki Köyün Kamburu, başlangıcı itibariyle Yediçınar Yaylası’nın devamı değildir, olaylara başka karakterlerin gözünden ve farklı mekândan bakar. Fakat ilk kitaptaki olaylar hızlı bir şekilde okura yansıtılır. Daha sonra kronolojik yönden ileri doğru gider. Yediçınar Yaylası’nın çobanı Hanefi’nin öldürülmesi hem hızlı bir şekilde okura tekrar hatırlatılır hem de olayların ilerleyeceği kanalın yolu açılmış olur.

Bu bölümün ve genelde kitabın esas kahramanı ise Parpar Ahmet’in oğlu Çalık Oğlan’dır. Başlarda öyle ağır tembel, öyle sessiz hain! Ablak, kara yağız yüzünde inadına çatık kaşları, kocaman kara gözleriyle, adama canını alacakmış gibi gizliden gizliye bakıyor şeklinde tanımlanan Çalık Oğlan yaşadığı mucizevî olaydan sonra tam tersi bir karaktere bürünür. Zaten kitabın da ruhuna dönüştüğü ikinci karakter uygundur. Aslında yazar ilk baştan Çalık Oğlan karakterini dönüştüğü hâliyle yazabilirdi ancak biraz dolambaçlı bir yol izleyip olağanüstü bir hava katmak istemiş olabilir bu dönüşüme.

Çalık Oğlan’ın karakteri bu bölümde iyice işlenir. Masum görünür fakat kurnazdır. Çevresine saygılı görünmeye çalışır ancak sinsi planları vardır. Uzun İmam’ın yanında dersler alarak medreseye girmek istemekte, sonra da bir köye imam olmak hevesindedir. Çünkü Kemal Tahir’in de ‘çalıklığı’ üzerinde uzun uzun durduğu gibi ne kişiliği ne de fiziksel özellikleri köyde çalışmaya, tarla ekip biçmeye uygun değildir.

Cinsellik bu bölümde çok ön plandadır. İlk kitabın Emey’i yine başroldedir desek yanlış söylemiş olmayız. Kemal Tahir küçük yaştaki karakterlerde dahi bu unsuru gösterir.

Üçüncü bölüm ‘Çalık hafız’ adını taşır; karakter aynıdır fakat bu sefer medreseye girmiştir Çalık Oğlan. Orada devam eder hikâye. Kemal Tahir bu bölümde olaydan ziyade konuyu diyalog ağırlıklı işlemekte ve fikirlerini okura yansıtmaktadır. Bu bölümde, toplumumuzda bazı kişi veya gruplardan tepki çekecek pasajlar yer alır, özellikle medreselerle ilgili. Medreseleri; kötü, düzenbazların molla sayıldığı, her türlü kumarın oynanıp uyuşturucunun içildiği, hatta zaman zaman fuhşun yapıldığı yer olarak tasvir eder. Olayların merkezinde Çalık Hafız hep vardır fakat aktif değildir. Daha çok, medreselerin asıl işleyişlerini yerine getirmeyip bozulmaları işlenir:

“ ‘Tamam,’ dedi. ‘Çalık olduğundan köy işi görmemişsin. Seni yanıma çırak aldım. Köy yerinde Kuran, mevlüt okumaktansa karagöz oynatmak, cura çalmak daha iyidir. Köylünün hovardası sofusundan daha verimkâr olur. Sofu kısmını geç… Sofu takımı her yerde ‘Hep bana…’ hesabını kollar.”

“Ne sandın! Molla kısmının her şeyi paradır, bağırması, salya sümük ağlaması…”

“ ‘Kemerbaşı, bize haşhaş kenevir sordu. İlaç mı yapacak?’
‘Sordu demek! Sen kenevirden ne yapılır bilir misin?’
‘Bilmem.’
‘Esrar yapılır.’
‘Töbe… Medrese yerinde öyle şey mi olurmuş?’
‘Olur ki ne güzel olur. Afyona gelince, geçen yıl, Sultan Hamit’e konuk gelen Acem Şahı Muzaffereddin Han, günde beş avuç afyon yutmadı mı, adını sorsan bilmezmiş…’ ‘Kemerbaşı da m öyle?’
‘Yahu, buranın bir koca kemerbaşısı, Acem’in şahından aşağı mı kalır?’ ”

Bölüm ilerledikçe siyasi olaylar da romanda kendini hissettirir ve Çorum çevresinde bunların algılanış şekli diyaloglarla uzunca işlenir. Hürriyet gelmiştir, Abdülhamit tahttan indirilmiştir. Cöntürk belası devrededir:

“ ‘Neyin nesi yahu, bayram değil kandil değil!’ diyenler şöyle anlaşılmaz bir karşılık aldılar:
‘Hürriyettir bu, hürriyet…’
‘Ne demek?’
‘Hürriyet, ağa! Bundan böyle sen sensin, ben de ben… ‘Hep bir eşit’ olduk. Başımıza buyruk…’ ”

Daha sonraları Balkan Savaşı ve nihayetinde 1. Dünya Savaşı başlar. Kemal Tahir bu süreçleri, savaşa karşı halkın bakışını, birçok kişinin savaştan kaçmak için medreseye yazılmasını, yargılamadan, diyaloglar hâlinde işler:

“O zamana kadar, molla takımının askere götürüldüğü hiç görülmemişti. Allah’ın savaş emri hoca tayfasını tutmadığından medresedekilerin yürekleri rahattı. İşin şakası kalmadığını anlayan ağa oğulları, açıkgöz zibidilerle birlikte canlarını medreseye atmışlardı. Az vakitte medresenin kırk hücresinde molla sayısı üç yüze yaklaştı, odalarda toprak atılsa yere düşmez oldu.”

Kitapta, tıpkı Yediçınar Yaylası’ndaki gibi eşkıyalık da işlenir. Kemal Tahir’in eşkıyalık teması üzerine oturttuğu romanı Rahmet Yolları Kesti’dir; ancak bu üçlemenin ilk ikisinde de bu tema yer yer yoğunlaşır. Devletin, kendine bile hayrı olmadığı zamanlardır. Eşkıyalar köylünün üzerine çökmüştür, üstelik hükümet adamları da buna göz yumar, hatta bunu desteklerler.

Kara Abuzer, bu romanda artık iyice ağa statüsündedir. Karısı Emey’i Kenan’ın üzerine salarak koca Yediçınar Yaylası’nın sahibi olmuş, Kenan’ın bütün malını üzerine almıştır. İlk kitabın esas kahramanlarından Kenan bu kitapta sadece diğer kahramanların diyalogları aracılığıyla kendini hissettirir.

Gücü olanın güçsüz olan üzerinde tahakküm kurduğu ya da kurmaya çalıştığı bir düzeni başarılı gözlemlerle, realist bir şekilde satırlara yansıtmıştır yazar. Yediçınar Yaylası’nda yoğun bir şekilde ön planda olan cinsellik teması, bu kitapta başlarda en yoğundur, sonraları da vardır ancak etkisi azalmıştır. Bu durum romanı bir seviye yukarı çeker.

Köyün Kamburu’nda, insanların güç karşısında daha önceki davranışlarını yok sayıp nasıl da tam tersi davranış göstermelerinin en net resmi çizilir. Çalık Hafız, gayrı resmi muktedirlere haddini bildirdikten sonra hem köylünün hem de eşkıyanın ve ona yataklık edenlerin gözünde ‘kahraman’ mertebesine yükselir. Daha önceleri adam yerine konmayan Çalık Hafız, ipleri eline almıştır. O artık ‘Hızır peygamberden farksız’, ‘mutasarrıfa söz geçiren’, ‘Halife Ömer gibi adalet gösteren’ biridir köylünün nezdinde. Tabii Çalık Hafız’ın da kendi planları vardır, geçmiş intikamlarını almak gibi.

İttihatçılara genel olarak bakış olumsuzdur. Osmanlı’yı yıkan güç olarak görülür İttihatçılar. Kemal Tahir özellikle mütareke dönemi romanlarında zaman zaman İttihatçılara yönelik eleştirilerini göstermiştir. Fakat bu üçlemenin ilk iki kitabında İttihatçılara bakış, Çorum halkının bakışından tamamen olumsuz yansıtılmıştır:

“ ‘Ya Arap tayfasının üstümüze salması neyin nesi? Peygamber sülalesinden olanlar bile İngiliz’e arka çıkmış. Osmanlı’nın karnını cenbiyelerle yarmak bunlarda, ‘Allah Allah’ diyerek arkadan baskın yapmak bunlarda…’
‘Sebebini bilemedin mi? Büyük Cemal Paşa bunların şeyhlerini tespih tanesi gibi asıvermiş!’
‘Neden? Kudurmuş mu, gözüne ne görünmüş?’
‘Bilmez gibi yahu? Bu Büyük Cemal paşa bildiğimiz padişah paşası değil, İttihatçı paşası… Bunlar sonradan paşa olduklarından şaşırmışlar. Ne derler ‘Osmanlıya paşalık verilmiş, önce babasını asmış’ derler, işte o hesap…’ … ‘Sultan Hamit gibi gölgeli bir padişahı bunların neden indirdiği anlaşıldı. Bunların niyeti… akıllarına geleni yapmak. Baktılar ki, kendi iplerinde oynamayacak, herifi deflediler…’ ”

Son bölüm ilginç bir şekilde ‘Başlangıç’ ismini taşır. Bu neyin başlangıcıdır? Acaba Çalık Hafız’ın evlenmesiyle başlayacak sürecin mi yoksa Çalık Hafız’ın işlerini özellikle ekonomik olarak büyüttüğü için ilerde köylü üzerinde iyice hegemonya kuracak olmasının mı? Onu bu kitapta belli etmez Kemal Tahir. Roman bir anda sonlandırılır. Bu bir üçleme olmasaydı, kötü bir sona sahip olurdu Köyün Kamburu. Fakat devamı olduğu için, bunu önemsemeye gerek yok diye düşünüyorum.

Kemal Tahir’in Çorum’da hapishanede yatarken yaptığı gözlemlerin diyaloglara en iyi yansıdığı romanlardan biri olmuş Köyün Kamburu. Fakat karakter bazında bazı açıklar var. Kambur Kadı’nın kim olduğunu öğrenemiyor okur bu kitapta da. İlk kitapta da bu kitapta da ismi birkaç cümlede geçip bir daha geçmedi. (Çorum’a gelmesi-Çalık Hafız’ın medresesinde bir dönem bulunması gibi) Kemal Tahir her karakterin sonunu okura gösteren bir romancı değil fakat Kambur Kadı’nın üçüncü kitapta daha çok yer alacağını düşünüyorum. (Ancak bu, sadece bir tahmin).

Akıcılık olarak Yediçınar Yaylası’ndan daha başarılı bir roman Köyün Kamburu. Kitap, kendini sadece diyaloglarıyla bile okutabilecek güçte.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Bellek ve hatıra

1877 yılında Fransa'da doğan ünlü sosyolog Maurice Halbwachs, insanın öyküsünü onun psikolojik alt yapısıyla beraber incelemiştir. Freud ve Durkheim'dan etkilenen Halbwachs, fikirleriyle daha çok sosyal psikolojiye yaklaşmıştır. Bireyi ve toplumu inceleyen Halbwachs'ın yaşamı bir Alman Gestapo kampında 1945 senesinde son bulmuştur. Yaşamını adadığı bellek çalışmalarının en önemli meyvesi olan Kolektif Bellek kitabı, oldukça özenli bir çeviriyle Türkçemize kazandırıldı. Pinhan Yayınları etiketini taşıyan kitabın şimdiden yoğun bir ilgiyle karşılandığı söylenebilir.

İnsanoğlu anılarıyla ve belleğinin ona algılattıkları doğrultusunda yaşar. Yıllar önce gidilmiş ve arkadaşlarla görüşülmüş bir şehrin kişide bıraktıkları uzun zaman geçse de üzerinden dünkü sıcaklığıyla anımsanabilir. Küçükken aileyle beraber çıkılan yaz tatilleri, çocukluk yıllarının en güzel saklambaç oyunları ya da lisedeki aşklarımız... Tüm bu geçmişe dair yaşananlar belleğimizde nasıl yer edinir? Açıkçası doğru soruyu sormak gerekirse kişisel hatıralarımız bizzat kendimize mi aittir yoksa tüm hatıralarımız bizden bağımsız bazı değişkenlere mi bağlıdır?

Tarih, insanın hatırlama biçimini etkileyebilir. Bellek ile zaman ve mekân arasında oldukça sıkı ancak bir o kadar da karmaşık bir ilişki bulunmaktadır. Belleğin ve anımsamanın; müzikle, yemekle, solunan havayla dahi bağlantılı olduğu ileri sürülebilir.

Maurice Halbwachs’ın arkasında bıraktığı el yazmalarından yola çıkarak hazırlanan Kolektif Bellek kitabı, Halbwachs’ın bellek ve toplum arasındaki ilişkiler hakkındaki düşüncesini kavramak adına önemli bir teşkil ettiği söylenebilir.

Halbwachs, kitabında yorumsamacılık ile determinizmi bir araya getiriyor ve güçlü bir şekilde analiz ettiği bellek kavramının altına bir de zaman tanımı konumlandırıyor. Zamanın kişinin elinde tutabildiği ve kolaylıkla kontrol edebildiği bir yapıdan çok daha öte bir şekilde tezahür ettiğini düşünüyor.

Halbwachs’ın en önemli karakter özelliğinin "düşünsel gözü peklik" olduğunu söyleyen yakın bir dostu aslında Halbwachs’ın yaşama bakış açısına da ışık tutmaktadır.

Halbwachs’ın kolektif bellek çalışmalarında, bireysel ve toplumsal arasında yüksek bir gerilim hattı oluşmaktadır. Gerek Durhkeim’in felsefi eleştirisini kabul eder gerekse daha önce Bergson'un ifade ettiği gibi belleğin ve anımsamanın, öznel aklın nitelikleri üzerine düşünmekle ilgisinin olmadığını savlar. Bu iki fikri bir bakıma göğüsler ve ardından kendi düşün dünyasında çarpıştırır. Ortaya ise derin bir analiz çıkar. Ona göre bellek, zihinlerin hep bir arada, toplumla beraber nasıl işlediği ve söz konusu işleyişin toplumsal düzenlemelerle birlikte nasıl, ne şekilde biçimlendiği ile ilgilidir.

“İnsanların belleklerini edindikleri yer normal olarak toplumun içidir. Yine toplumla beraber hatırlar, anlar ve hatırladıklarını nereye konumlayacaklarına karar verirler.”

Halbwachs; bireylerin içinde bulundukları grupların belirlediği bağlam dışında, tutarlı ve sürekli bir yolla hatırlamalarının mümkün olmadığını ileri sürer. Bununla ilgili verdiği en güzel örnek çocukluk anılarına ilişkin anılardır. Çünkü çocukluk anılarının kesinliği mümkün değildir. Son tahlilde hatırladıklarımızın bireysel ve bağımsız mı, yoksa ailemizin bize aktardıklarının, anlattıklarının bir sonucu mu olduğunu söylemek kolay değildir. Bununla birlikte Halbwachs; bu görüşlerini kendiliğinden var olan bir toplumsal belleğe işaret etmek için değil, toplumsal bellek çerçevelerini analiz etmek için öne sürer.

Ona göre bireysel ve kolektif bellek arasında ayrım söz konusudur ancak her ne kadar anımsama eylemi çoğunlukla bir ve beraber yapılıyor olsa da, hatırlama edimini gerçekleştirenin yalnızca bireyler olduğunu söyler. Bir gruba dâhil olmak bireye bellekte tutulacak malzemeyi, veriyi sunar ve insanları belirli olayları hatırlatmaya bazılarını ise unutmaya yönlendirir. Gruplar, bireylerin doğrudan “deneyimlemedikleri” olayların belleğini dahi üretebilirler.

Halbwachs'e göre insanlar hatırlama eylemini; şu andan ve her zaman çevremizde bulunan genel fikirler yumağından, toplumun içselleştirdiği dil ve işaretlerden yola çıkarak gerçekleştirmektedir. Geçmişteki şekillerin ya da olayların ve genel olarak da, bir zamanlar sahip olduğumuz bilinç durumlarının bir ayrıntısını, bir nüansını yeniden bulacak şekilde düzenleriz, diyerek anımsanan olayların ve durumların günün şartlarına uygun bir şekilde tarihsel manada yeniden konumlandırıldığını da ifade etmektedir. Bu düşünce insanı kendi gerçekliğinden uzaklaştırıp fikirsel kuklalara dönüştürüyor gibi görünse de yine de Halbwachs sözünü ettiği "hafıza çerçeveleri" aracılığıyla anıların konumlandığı, anılar tarafından yaratılan bu çerçevelerin değiştikçe ve birbirleriyle kurdukları bağlantılar eksildikçe hafızadaki anıların anımsanmasının imkansız hale geldiğini de belirtmektedir.

Çalışmasında Halbwachs, yine bellek üzerine şu analizleri yapmaktadır: “Bir anı, esasen birbirleriyle kesişen, kısmen birbirlerini kapsayan çok sayıda çerçevenin karşılaşma noktasında ortaya çıktığı ölçüde zengindir. Unutmanın kendisi, ya dikkatimiz çerçeveler üzerinde sabitlenemediği için ya da başka bir yere sabitlendiği için bu çerçevelerin ya da bir kısmının kaybolmasıyla açıklanır. Diğer taraftan, unutmak ya da anılarımızın bazılarının bozulması bu çerçevelerin bir dönemden diğerine değişmesiyle de açıklanır.”

Halbwachs, Bergson’un hatırlamanın bireysel bir eylem olduğuna dair kabul gören fikirlerine karşı çıkar. Buna karşın sosyal çerçevelerin etkisini yadsımasa da bireysel bellek vurgusu da dikkatten kaçmaz. Durkheim’in “toplum” kavramına karşın grupları merkeze alan Halbwachs anımsamanın sosyal farklılıklarına işaret eder ve kolektif belleğin çoğulculuğunu ortaya koyar. Kitaptaki beş bölüm; Bireysel ve Kolektif Bellekler, Tarihi Bellek ve Kolektif Bellek, Zaman ve Kolektif Bellek, Mekân ve Kolektif Bellek, Müzisyenlerde Kolektif Bellek başlıkları altında oluşturulmuş. Her bir bölüm kendi aralarında ilişki içerisinde ve kitabın genel bağlamından uzağa düşmeden kaleme alınmış. Bellek üzerine insanın kendisine sorduğu sorulara yanıtlar bulabilmek ve sosyolojik bir fikir yolculuğuna çıkmak için bu muazzam başyapıt okunmalı, üzerinde çokça düşünülmeli...

Ömer Ünal
* Bu yazı daha evvel Aydınlık Kitap'ta yayınlanmıştır.

Gırtlağıyla konuşan, midesiyle dinleyen adamlar

Küçük kurallara uyarak çiğnedikleri büyük günahları legalleştirenlerin; beyni ile değil gırtlağı ile konuşan, midesi ile dinleyen adamların hikayesi!

Senin hikayen!

George Orwell’in 1984 ile en çok satanlar listesinde olmasını, “gelecek” öngörüsüne yaklaşıldığı olarak yorumlayınca; artan merak ile doğru orantılı yükselen okunma oranına sevinemeyip, hatta üzerine irkilmiyor değil insan!

“Yenisöylem’in tüm amacının, düşüncenin ufkunu daraltmak olduğunu anlamıyor musun? Sonunda ‘düşüncesuçu’nu tam anlamıyla olanaksız kılacağız, çünkü onu dile getirecek tek bir sözcük bile kalmayacak.” ya da; “Kendi çocuklarından korkmak, otuz yaşından büyükler için neredeyse olağan bir şey olup çıkmıştı.” gibi, gerçekleştiğini fark ettiğin spoileri, distopyanın babasının soluğu ensende okuyor olacaksın çünkü.

Tanıdık gelecek!

“Duygularını gizlemek, aklından geçenlerin yüzüne yansımasını önlemek, herkes ne yapıyorsa onu yapmak, içgüdüsel bir tepkiydi.” dediği adam sana benziyor. Bir kara mizahın tam ortasında başrol kapmış figüransın! Dublörsüz uçaktan atlayacak olmaya mutlu olmanın saçmalığı suratında…

“Canavarca bir dünyada kaybolmuş gibiydi, ama canavar kendisiydi...”

Ve dahası;

Okyanusya, Doğuasya ve Avrasya’dan oluşan 3 süper gücün yönettiği dünya. Medyanın gücünü elinde tutan Parti ve manipülasyon dehası… Gerçek bakanlığında çalışan Winston’ın partinin çıkarları için “gerekli” yerlerde değişiklikler yaparak tarihi yediden yazma vazifesi… “Geçmişi denetim altında tutan, geleceği de denetim altında tutar; şimdiyi denetim altında tutan, geçmişi de denetim altında tutar.” öğretisi… Günün her saati gözetlen kitleler… Kahramanlarının aynalara karşı verdikleri etik savaşlar… “Bilinçli bir şekilde bilinçsizliğe özendirilen…” insan!

“Ama hiçbir şeyi kanıtlamak mümkün değildi. Ortada hiçbir kanıt yoktu.”…“Tek bilinen, kâğıt üzerinde bol keseden bot üretilirken, Okyanusya halkının belki de yarısının yalınayak dolaştığıydı.” Tıpkı; para harcayarak alınan tasarruf önlemlerin tam karşısında duran; içinden 60’a kadar saydığın sürende açlıktan ölen o çocuk gibi… Ölümün istatistiği insan!

Sayfalar ilerledikçe gerçekleşenler, gerçekleşecek olan diğerlerine ön hazırlık gibi geldikçe, kitabın sonunu görmek istememekle merak etmek arasında, 50 bardak çay molası vermenin dilemması insan!

Bir önemli nokta daha var ki;

Roman tahmin etmenin ötesinde, uygulama alanı da bulmuş diyebiliriz. Olası gelecek üzerine yazılmış tüm felsefi ve bilimsel söylemlerden daha çok gerçeğe yakın olmasının altında sadece geleceği bilebilmek değil geleceği şekillendirmekte var desem çok mu ileri giderim bilmiyorum ama Huxley‘in distopyasından öteye geçen yanı da bu gibi görülmekte.

Big Brother (Büyük Birader), doublethink (çiftdüşün), thought-crime (düşüncesuçu) gibi ifadelerin hepsi kitaptan transfer edilmiş hayatımıza.

Daha önce Jung’un Kitleler Psikolojisi kitabında da karşımıza çıkan gerçek gibi; aslında kimse olacakları falan bilmedi! Bizzat yazar tarafından, iyi insanlara, “böyle olmasın dikkat edin” diye yapılmak istenilen uyarılar; kötüler tarafından, “böyle yap, kitleleri yönet” şeklinde okundu. Ve o kötüler, hedefe ulaşan yolda mübah kıldıkları ile yine kazandı!

Burada tesellin, o kötüleri ve içlerindeki yerini bilmek olmalı!

Bilmelisin! Çünkü “Nasıl oluyordu da, üzerinden daha yirmi dört saat geçmeden kabullenebiliyorlardı bunu?” düzeyindeki unutkanlığın sahibi, tüm sevdiklerin…

“Sorun, dünyanın gerçek zenginliğini artırmadan sanayinin çarklarının nasıl döndürüleceğiydi.” dediği dişli senin koşarak her sabah gittiğin işin…

“Savaşın amacı toprak ele geçirmek ya da toprak yitirmeyi önlemek değil, toplum yapısının hiç değişmeden sürmesini sağlamaktır.” diye anlattığı savaşın yuttuğu coğrafyaların kanları sınırlarına sızıyor…

Ve “İnsan sevilmekten çok anlaşılmayı istiyordu belki de” diyen de sensin!

Ve son çeyrek!

Kitap en acınası haline ulaştırdığı insan coğrafyasına vardı; artık güvende değilsin!

Mükemmel mimari ile depreme, içine sızan düşmandan darbeye, şerrinden sızdıran dış güce, oynak zeminde ekonomiye, tevafuktan mülhem göktaşına, sapığından komşuna, ensest akrabana karşı güvende değilsin!

“Parti, iktidarı, kendi çıkarları için değil, çoğunluğun iyiliği için istiyor…” Tanıdık mı? Biz gidersek helak olursunuz mu diyorlar?

Korkuyor musun? Korkuyorsun! Çünkü güvende değilsin!

Unutma! “Big Brother seni izliyor” edebiyatına karşı; kefenleri ile yola çıkanların biçtikleri kefenlerin içinde kendinin olduğunu anladığın ana kadar da güvende olmayacaksın!

Unutma; hâlâ seçebildiğin o şey çok değerli!

Onların, sömürü üzerine kurdukları bu sahnede, kukla olmaktan ancak ve ancak tüketmediğinde kuklacıya evrilebileceksin! Çünkü tek korkuları bu; “Onlar bilinçli hale gelinceye kadar asla başkaldırmayacaklar ve başkaldırmazlarsa eğer asla bilinçli olamayacaklar.” şiarı ile çizdikleri sınırlarda yaşamayı reddetmen!

Yani sevgili insan; satın almayarak, “hayır” diyerek gerçekleştirebileceğin kolaylıkta bir devrimin hamisisin.

Unutma; “Mutlu ol” dedikleri yer itaatten geçiyorsa özgür değilsin!

Ve “Yeni bir ayakkabı daha alarak mutlu değilim” dediğinde bulduğun öz var ya; işte ancak o “öz” ile Hicr/29’da çamuruna üflenendensin!

Mavi Çınar
the.blue.gaia@gmail.com

Göçmenlik sadece mekân değiştirmek midir?

İkinci Dünya Savaşı’nda insanlık dışı muameleye maruz kalan toplumların başında geliyor Yahudiler. Katliamdan kaçabilenler mülteci konumuna düşmüş, dünyanın farklı coğrafyalarına gitmek zorunda kalmışlardır. Savaş sırasında kamplarda tutulanlardan kurtulanların durumu ise çok daha içler acısıdır. Katliamdan kaçamayan Yahudiler üzerinde yapılan spekülatif söylemler bir yana, kaçabilenlerin gittikleri ülkelere hatırı sayılır katkı sundukları görülüyor. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri bu konuda inkar edilemez bir birikim elde etmiştir. ABD’ye göç eden (ya da ettirilen) ‘eğitimli’ Yahudiler özellikle bilim ve sanat alanlarında önemli işlere imza atmıştır. Bu madalyonun bir yüzü. Madalyonun diğer yüzünde çok daha başka şeyler bulunuyor. Zoraki göç eden bu insanların hayatları hiç de kolay olmamıştır. Normal şartlarda savaştan sağ çıkmış olsa dahi insan psikolojisi darmadağın olur. Buna bir de kadim Yahudilik travması eklenince, bu insanlar içinden çıkılmaz bir bunalıma girmiştir. Travma o kadar büyüktür ki, kaçmış ya da kurtulmuş olsalar bile yaşananlar mağdurların peşini bırakmaz. Yeni bir topluma, dile, kültüre, coğrafyaya alışmak oldukça zordur. Kısacası başka bir yerde yeni bir hayata başlamak zorunda kalmak travmayı derinleştirmiştir.

Kendisi de göçmen çocuğu olan Cynthia Ozick (1928) Şal isimli eserinde bu konuyu işliyor. Nebula Kitap tarafından yayınlanan seksen sayfalık eserin çevirisi Esra Birkan’a ait. Şal’da, Varşova’da doğmuş ve savaş nedeniyle Amerika’ya göç etmiş bir Yahudi kadının (Rosa Lublin) hem yaşadıkları hem de yaşadıklarının iç dünyasındaki yansımaları anlatılıyor. Rosa, Nazilerden korumaya çalıştığı bebeğini şalına sararak gizlemektedir. Getirildikleri toplama kampında bebeğini trajedik şekilde kaybetmiştir fakat onun ölümünü kabullenememektedir. Savaştan yeğeniyle kurtarılanlar arasındadır. Filistin’e gönderilmek yerine yeğenini de alarak ABD’yi gitmeyi tercih etmiştir. Mecburiyetten geldiği bu yeni ülkeye yeterince uyum sağlayamamıştır. Yaşadıklarını unutamayışı geçmişine takılı kalmasına neden olmaktadır. Amerikalılığı bir şekilde içine sindiren yeğeniyle sürekli tartışma hâlindedir. Yeğeni ona bebeğinin öldüğünü ve bunu kabullenerek hayatını devam ettirmesi gerektiğini söylemektedir. Bu sözlere kulak tıkayan Rosa rahatsızlığının nedeni olarak gördüğü insanlardan kaçarak kendi dünyasında yaşamaya çalışmaktadır. Girdiği bunalım sebebiyle sahibi olduğu antika dükkanını harabeye çevirmesi onu dönülmez bir yola sokmuştur. Yeğeniyle birlikte yaşadığı evden uzaklaşma kararı almasının ardından başka bir kente yerleşmiş ve parası olmadığı için masraflarını yeğeninin karşıladığı bir otelde yaşamaya başlamıştır. Artık daha da yalnızdır fakat düşüncelerinde rahat hareket edebilmenin sakinliği içindedir. Rosa, sağ olduğu ve Amerika’da yaşadığını varsaydığı bebeğine/kızına mektuplar yazmaktadır. Yıllar önce gizlemek için bebeğini sardığı ve yanından ayırmadığı şal onun için çok önemlidir. Geçmişiyle, daha da önemlisi bebeğiyle tek bağı olarak gördüğü şal kutsalı hâline gelmiştir. Yaşadıkları Rosa’nın peşini yeni geldiği kentte de bırakmamıştır.

Gerçeklerden hareketle kurgulanan Şal, hem duygu yoğun hem de psikolojik boyutu oldukça baskın bir metin. Roman karakterinin ruh hâli başarıyla yansıtılmış. Bir olay hikâyesi örneği diyebileceğimiz eserde ‘o’ anlatım tekniği kullanan yazar gereksiz detaylara girmeden yalın bir üslupla ele almış konuyu. Şiirsel dil ve sembolizmin ustalıkla kullanıldığı görülüyor. Betimlemeler ve atıflarlarla zenginleştirilen metin için başarılı bir iş çıkarılmış diyebiliriz. Bu başarının oluşmasında çeviri faktörünü de unutmamak gerekiyor elbette.

Cynthia Ozick’in genel olarak eserlerinde Amerikan Yahudilerinin yaşamını Nazi katliamı ve sonuçları ekseninde ele aldığı görülüyor. Şal özelinde belirtmek gerekirse, esere siyasi boyut eklenmemesinin önemli olduğunu düşünüyorum. Yazarın konuya tamamıyla insani açıdan yaklaşması metni değerli kılmış. Şal sedece eleştiri değil aynı zamanda bir özeleştiri metni olarak da değerlendirilebilir. Örneğin bilim dünyasının ve üniversitelerin Yahudi göçmenlere bakışını irdeleyen yazar, göçmen Yahudilere insan olarak değil araştırılacak bir ürün ya da denek gibi bakılmasını eleştiriyor. Bir diğer eleştiri noktası ise özgürlükçü Amerikan düşüncesi ve katı Siyonist ideoloji olarak göze çarpıyor. Ozick, gerçeklerin anlatıldığı gibi olmadığı belirtiyor ve az da olsa Amerikan ve Yahudi kültürüne dair detaylara yer veriyor.

Şal, genel olarak ideolojik ve siyasi saplantılara malzeme yapılan bir trajediye insani bir bakış açısıyla bakılabileceğini göstermesi açısından önemli bir eser. Yazarın eserini siyasi ya da ideolojik malzeme yapmamasına binaen ‘unutmadığımız defterleri’ açmamak uygundur sanıyorum. Yalnız, buradan mülhem eklemek istediğim başka bir konu var. Hayatımızın bir parçası hâline gelen ama son günlerde gündemimize olumsuzlaştırılarak sokulan göçmenlik konusunu aklı selim şekilde değerlendirmek gerekiyor diye düşünüyorum. Göçmenlik mekân değişiminin ötesinde bir olgudur ve gösterilen hassasiyet insanın vicdanıyla doğru orantılıdır. Biz biliriz ki, hepimiz göçmeniz.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Ahlak, kişinin kendi kendisiyle olan ilişkisine dayanır

Bir süredir yazamadım ve ne gariptir ki bunun sebebi okuduğum bir kitap. Genellikle tersi olması beklenir. Yazmak için okumak gerektiği bilinir. Ne kadar derinlikli ve ilham verici bir okuma yaparsak o oranda yazma duygumuzun tetiklendiğini, yıllarca içimize attığımız bütün birikimin kendini dışavurmak için üzerimizde baskı kurduğunu hissederiz.

Bütün bir ömür içimizden yaptığımız konuşmaların dile gelmesi için bazen bir kaç güçlü cümle okumaya ihtiyacımız vardır. Okumak yazdırır sözü, oldukça eskidir. Buna en ufak bir şüphe duymadan inanırız. Okumak, zihnimizin gündelik akışını kesintiye uğratır, durmak ve düşünmek zorunda bırakır çünkü. Asıl etkisi belki de edindiğimiz yeni bilgilerden değil bizdeki bilgileri yeniden düşünmek durumunda kalmamızdan kaynaklanır.

O halde nasıl olur da okuduğumuz kitaplar aynı zamanda yazmayı durdurur? Ya da bu süreci kesintiye uğratır, dilimizin ucuna gelen düşüncelerin bir anda geldikleri yere kaçıvermelerine sebep olur?

Bir süreden beri Hannah Arendt’in Sorumluluk ve Yargı’sını okuyorum. Arendt’in düşünme biçimini her zaman kendime yakın bulmuş, onun kitaplarını kütüphanemin baş köşesine koymuşumdur. Onun kitapları, bitirdikten sonra bir türlü yerine koyamadığımız, bizdeki yaşamını sürdürdüğü için hep yanımızda tutmak istediğimiz kitaplardandır. Şiddet Üzerine ya da Kötülüğün Sıradanlığı’nı her okuduğumda yeni ilhamlar almış, benzer konularda yazdıklarımı her defasında gözden geçirip değiştirme ihtiyacı duymuşumdur. Ve genellikle de her okuduğum ve etkisinde kalarak kitabı kapatıp bir süre üzerinde düşünme ihtiyacı hissettiğim cümleden sonra kendi metinlerime dönerek işin heyecanı kaçmadan düşüncelerimi hemen kayda geçirme ihtiyacı duyarım. Bunu hemen yapmazsam uçup gidecek ya da hiçbir zaman aynı heyacanı kelimelere dökemeyecekmişim gibi bir duyguya kapılırım.

Bu defa biraz farklı oldu nedense. Kitapta beni etkileyen ve durup düşünmek zorunda bırakan ama başkaca hiçbir şey yapmama izin vermeyen ne çok cümlenin altını çizip yanlarına soru işaretleri, alıntı parantezleri ve yıldızlar koydum. Kırmızı kurşun kalemim elimden hiç düşmedi. Farketmeden ağzıma o kadar götürdüm ki bir iki kez dudaklarımı yıkamak zorunda kaldım. O kadar ki durup düşünmekten okumakta zorlandım, her cümleden sonra sindirmek için uzaklara dalmak zorunda kaldım, etrafımdaki insanlara anlamsız denebilecek bir gülümsemeyle baktım ve en önemlisi de galiba şu hayatta düşünerek üstesinden gelinemeyecek bir sorun yoktur hissine kapılıp durdum. Çeviri gayet iyi yapılmıştı ama yine de acaba çevirmenin yorumundan geçerken kaybolan anlamlar olmuş mudur diye ve bir de yetersiz kaldığını hissettiğim satırlar nedeniyle kitabın İngilizce’sini de aldım. İşte o çizdiğim satırlardan bazıları:

“Dünya ne zaman bize hakiki bir hediye sunsa, bizi aciz bırakan esas minnettarlığı ayrı tutuyorum. Hakiki bir hediye bize durup dururken gelir; Talih güldüğünde, bilinçli ya da yarı bilinçli olarak el üstünde tuttuğumuz amaçlarımızı, beklentilerimizi ya da hedeflerimizi görkemli umursamazlığıyla hiçe sayar” (sf.7). Gerçi ben çevirsem böyle mi çevirirdim diye merak etmedim de değil. Biraz eksik kalmış ve kimi yerlerde çevirmen söyleneni tam olarak anlayamamış gibi geldi. Sonra bu merak artınca ben çevirsem nasıl çevirirdime bakmak istedim. Bu harika cümle aslında bir önceki cümlenin devamı. O nedenle de kendi başına bağımsız bir anlama sahip değil. Ben olsam şöyle derdim: “Bizi tamamen aciz bırakan burada olma minnettarlığımızı saymazsak dünya ne zaman bize hakiki bir hediye, yani gerçek anlamda durup duruken birşey verse, ne zaman talih yüzümüze gülse, bilinçli ya da o kadar bilinçli olmaksızın en başa koyduğumuz amaçlarımızın, beklentilerimizin veya hedeflerimizin ne olduklarına bakmaksızın hiçe sayar.”

Alıntılarla devam edelim:

“Teori ve kavrayış gerektiren meselelerde, olayların dışındakilerin ve basit seyircilerin, önlerinde ya da çevrelerinde meydana gelmekte olanların gerçek anlamına daha keskin ve derin bir sezgiyle nüfuz etmeleri az rastlanır bir şey değildir. Tüm dikkatlerini, gerektiği gibi, parçası oldukları olaylara veren asıl failler ve katılımcılar aynı ölçüde yetkin olmayabilir.” (sf.11)

“Ahlaki yönden değerlendirildiğinde, bir kişinin somut bir şey yapmadığı halde suçlu hissetmesi, gerçekten sorumlu olduğu bir suç bulunduğu halde biraz olsun suçluluk duymaması kadar yanlıştır.” (sf.29).

“Kolektif suç ya da kolektif masumiyet diye bir şey yoktur; suç ve masumiyet ancak bireylere atfedildiği takdirde anlam ifade eder.” (sf.30).

Bunun gibi sayısız cümle... Ünlü sözü, “Tehlikeli düşünce diye birşey yoktur, düşünmenin kendisi bizatihi tehlikelidir.” de yine bu kitapta. Bununla tam olarak ne demek istediğini de gayet etkileyici bir biçimde anlatmış Arendt.

Bütün bunlarla birlikte kitapta beni en çok etkileyen yerlerden biri, Nazi döneminde az sayıdaki bir grup insanın rejime başkaldırıp isyan edememiş olsalar da, toplumun hiçbir kesimiyle işbirliği yapmamış ve kamusal yaşama katılmayı reddetmiş olmalarının esas nedeninin sorgulandığı kısımdı.

Nazi rejiminden önceki rejime ve ahlaki değerlere de aynı güçlü bağlarla bağlı sayısız insan -ve de entelektüel!- bir anda değişen yeni düzene ve yeni ahlaki normlara tereddütsüz bir şekilde uyum sağlamış, eskiden nasıllarsa yine öyle bir kendinden eminlikle şüpheye yer bırakmayan bir dünya görüşü oluşturmuşlardı. Bu insanlar, rejim kendilerinden ne istediyse hepsini yerine getirmekte bir yanlışlık görmemişlerdi. İşin garibi, bu insanlar birer cani, kötücül ruhlu ya da insanlıktan nasipsiz kimseler de değillerdi. Sadece güçlü bir bağlılıkla düzene ve yeni düzenin kodlarına inanıyor, herkesçe doğru kabul edilene itaat etmekten başka bir şey yapmıyorlardı. Karşı çıkmaksa gerçekten de çok zordu. Arendt bu noktada da çok ilginç bir tespitle şöyle der:

“Dünyaya karşı sorumluluğumuzu –ki bu esasen politik bir sorumluluktur- yerine getirmemizi olanaksız kılan olağanüstü durumlar vardır, çünkü politik sorumluluk en azından bir ölçüde politik güce dayanmalıdır. Benim görüşüme göre, güçsüzlük veya mutlak iktidarsızlık geçerli bir mazerettir.” (sf.45).

Fakat, işbirliği yapmak ve sorgusuzca itaat etmek öyle değildir. İtaat, rızadan farklı olarak çocukla ebeveyn ilişkisi gibidir. İtaat ettiğimizde, itaat ettiğimiz emrin ya da düşüncenin doğruluğunu ya da yanlışlığını bilemeyeceğimizi kabul eder, istemesek de boyun eğmemizin en doğru yol olduğunu düşünürüz. Yetişkin insanların birbirleriyle, hukukla ya da politik sistemle ilişkisi ise itaate değil rızaya dayanır. Doğru olmadığını düşündüğümüz bir yasa maddesine ya da emre uymamız zorunlu olsa bile rıza göstermek zorunda değilizdir çünkü onu değiştirme gücünü ve yetkisini kendimizde görmekteyizdir. Aksini savunmak için demokrasi dışı bir yerden düşünmek ve insanların kendi kendilerini yönetme taleplerini ayrı bir yönetici zümreye devretmek gerekir. Arendt’in örneğiyle, bir çocuk yuvasında itaat etmeyen çocuklar çaresiz durumda kalacaklardır. Oysa yöneten yönetilen ilişkisinde bunun tam tersi geçerlidir.

Dolayısıyla, Nazi rejiminde itaat edenler ile karşı çıkmak için gerekli politik güce sahip olmadığı için itaat etmek yerine işbirliğini ve kamusal yaşama katılmayı reddeden insanların bunu neden yaptıklarını anlamak oldukça önemlidir. Bu kişiler kimlerdi peki?

“Düzene katılmayanlar ve dolayısıyla çoğunluk tarafından sorumsuz addedilenler kendi başlarına karara varma cüretini gösteren kişilerdi ve bunu daha iyi bir değerler sistemine sahip olmalarına ya da doğrunun ve yanlışın önceki ölçütlerinin zihinlerinde ve vicdanlarında çok güçlü bir yer edinmelerine borçlu değillerdi. Bilakis tanıklık ettiğimiz her şey, Nazi döneminin ilk yıllarındaki entelektüel ve ahlaki yozlaşmadan etkilenmemiş kesimin, yani saygın zümrenin herkesten önce teslim olduğunu göstermektedir. Onlar, bir değerler sistemini bir diğeriyle değiştirmekte hiç zorlanmamışlardır. Dolayısıyla, rejime iştirak etmeyenlerin, değerlerin bu değişimi içinde vicdanları istemsiz çalışmayan, yani otomatikleşmeyen kişiler olduklarını öne sürüyorum. Diğer bir deyişle, onlar tikel bir vakaya, ortaya çıkarken uygulanacak, dolayısıyla da yeni bir deneyime ya da duruma peşinen hükmedilmesini, öğrenilmiş ve sahiplenilmiş bilgilere göre muamele edilmesini sağlayacak doğal ya da öğrenilmiş ilkeler ve kurallar bütününün var olduğu kabülüyle davranmamışlardı.” (sf.44-45).

Bu tür bir karara varmalarının önkoşulu ne iyi gelişmiş bir zeka ne de üstün bir ahlak anlayışıdır: “daha ziyade, insanın kendisiyle samimiyet içinde yaşamaya, kendisiyle ilişki kurmaya, yani kendisiyle sessiz bir diyalog içine girmeye yatkındılar; diğer bir deyişle, Sokrates ve Platon’dan beri düşünme olarak adlandırdığımız şeydir. Felsefi düşüncenin temelinde yatmasına rağmen, bu tür bir düşünme tarzı ne teknik bir iştir ne de teorik problemlerle ilgilenir. Kendi başlarına düşünmek ve dolayısıyla karara varmak isteyenleri diğerlerinden ayıran çizgi, tüm sosyal ve kültürel farklılıkları boydan boya kateder.” (sf.44).

Bunu dedikten sonra şu muazzam yargıya varır:

“Bu açıdan, Hitler rejimi sırasında, saygın toplumun topyekün bir ahlaki çöküntüye uğraması, değerleri el üstünde tutanlara ve hem ahlaki normlara hem de standartlara sıkı sıkıya bağlı olan insanlara bu gibi koşullar altında güvenilmeyeceğini bize öğretir.” (sf.44).

Kısacası bu insanlar, ne itaat etmişler ne de rıza göstermişlerdi ama bunun nedeni bu kişilerin diğerlerinden daha yüksek bir ahlaka sahip oluşları ya da düşünsel olarak daha gelişmiş insanlar olmaları değildi. Oldukça sıradandılar yani. Dışarıdan bakıldığında sorgusuzca itaat edenlerden çok bir farkları varmış gibi gözükmüyordu. Ama çok önemli bir meziyete sahiptiler. Ahlakları dışarıda bir yerlerde, yazılı metinlerde ya da kanaat önderlerinin düşüncelerinde değil kendi içlerindeydi. Ve kriterleri farklıydı. “Kendilerine bazı cürümleri işlemeleri halinde iç huzurlarını koruyup koruyamayacaklarını sormuşlar ve hiçbir şey yapmamanın daha yerinde olduğuna karar vermişlerdi, sayelerinde dünyanın daha iyi bir yer olacağını düşündükleri için değil, kendileriyle barışık yaşamayı sürdürmeleri bu şarta bağlı olduğu için böyle davranmışlardı.” (sf.44).

Kitabın sonunda en fazla bende kalan şeyler neydi derseniz? Şöyle özetleyeyim:

Ahlak, sanılanın aksine kişinin başkalarıyla değil kendi kendisiyle olan ilişkisine dayanır. Vicdan istemsiz ve kendiliğinden devreye giren otomatik bir uyarıcı değildir. Ahlak, ancak insanın kendisiyle samimi bir ilişkiyi kurabilmesi ve çelişkilere itaat etmeyerek en değerli yetisi olan düşünmeyi sürdürebilmesiyle mümkündür. Ahlak dediğimiz şey, basit bir bilinenleri uygulama işi olmayıp, düşünmenin başka türlü bir görünümüdür ve her düşünce kendi ahlakını yaratır. Onun ahlak yasalarına ya da politik düzenin doğrularına itaatle de hiç ilgisi yoktur. Ahlakı, normlar ve kabul edilen, sıkı sıkıya sarılıp korumak için savaş verilen değerler olmaktan çıkarmadıkça her yeni düzenin kendi ahlaksızlarını yaratması kaçınılmazdır. Ahlak, hiçbir dönemde ve düzende yok olmaz sadece insanların kendileriyle kurdukları ilişki kesintiye uğrar, şekil değiştirir ve kamusal yaşam bütün içsel varlığımızı teslim alıp eline geçirir. Kısacası, her şeyi normalleştiren insanların tam zıttına bir şekilde ahlak hiçbir zaman normal birşey değildir çünkü o, bir kelimeyle, düşünebilmektir. Düşünebilmek içinse sadece insan olmak yetmez, insanlığını her koşulda korumayabilmeyi bilmek gerekir. Vicdan bunun bilgisine sahiptir. Akılsa bizi buraya götürebilir. Dönemler ve düzenler hep değişmiş her zaman da değişmeye devam edecektir ve buna karşı değişmeyen öz, ahlak ya da ahlak yasaları değil ahlaklı olmanın işleyiş biçimidir.

A. Erkan Koca
twitter.com/ahmeterkankoca
* Bu yazı daha evvel serbestiyet.com'da yayınlanmıştır.

Kendi gerçeğinin peşine düşmek

"Bir gerçeğe bel bağladım erenler 
Aldı benliğimi bitirdi beni 
Damla idim bir ırmağa karıştım 
Denizden denize götürdü beni."
- Âşık Daimî

Gerçek kelimesi, TDK'da yalan olmayan, doğru olan şey, hakikat olarak tanımlanıyor. Gerek sözlü gerek yazılı olarak bir gerçekten bahsettiğimizde yalandan uzak bir yerde olduğumuzu beyan etmiş oluruz. Gerçek, doğru olandır çünkü. Doğru ve düzgün olmak, olmaya çalışmak, insanın 'gerçek'ten yaşamasını sağlar, gerçek bir insan olunur bu oluş hâlinde. Her oluş için de bir yola ihtiyaç vardır. Her yol, insana varlığını hissettiren, varoluşunu yeniden keşfetmesini sağlayan bir süreçtir diyebiliriz.

Yola, tasavvufî manada tarikat denir. Yolcu çıkar yola. Bazen aşkla, bazen kederle. Bakar ki o yol tek başına yürünebilecek bir yol değil. Bu yüzden "önce yoldaş sonra yol" dendiğini anlar. Önce yoldaşı bulmak lâzımdır ki gerçek manada yola çıkılsın, yolda olunsun. Bunun için yolcu, gerçekten 'yolun yolcusu' olmak istediğini beyan eder. Kime? Yolun büyüğüne, mürşide. Mürşid onu kabul ederse artık yolcu mürit olur, yola girenlerden olur. Şah Hatayî "Ârif isen bir gün seni seslerler / bülbül deyü gülistanda beslerler" diyor gerçekten yola girenlere. Girmiş gibi yapanlara, daha yola çıkmadan bulduğunu zannedenlere de "Bir gün seni rehberinden isterler / kimin izni ile girdin yola sen" ikazını yapıyor. Çünkü rehberin yoksa yolun yol değildir, bir oyalanmadır o. Evet yine 'ol'ursun, ama şeytanın maskarası olursun...

Sadık Yalsızuçanlar, tüm kitaplarında 'bir gerçeği' işaret eden yazarlarımızdan biri, nadirattan. Gerçeğin hikâyelerini, gerçeğin rehberlerini, gerçeğin taliplerini yazıyor, anlatıyor. Cam ve Elmas, yine bir gerçeğe ulaşma hikâyesi, bir rehberle bir talibin buluşma serüveni. Hemen başında bir rüyaya tanık oluyoruz. Tasavvuf okullarında, yani tarikatlarda rüya son derece önemli. Rüya vesilesiyle bir kapıya varmak için yola koyulan, bir rüyadaki işaretle bir insanın peşine düşen çok kimseler vardır herkesin malumu. Yalsızuçanlar da kısa bir rüya anlatımıyla bunu hatırlatıyor önce. Sonra da 'dünya'ya dönüyor. Bir kameramanın, belgesel çekmek maksadıyla ekiple birlikte Kars'a doğru yola çıkışına. Böylece roman iki türlü yola çıkış hikâyesi anlatarak başlıyor. Dünya ve ukba arasındaki insanı tarif eder gibi. Havf ve reca arasındaki kulu tarif eder gibi. Yalnızca ariflere tarif gerekmez, ama düşe kalka yürüyenlerin hem tarife hem de bir arife ihtiyaçları vardır der gibi. Tariflerin en hakikatlisini arifler yaparlar keza. Zaten rüyadan sonraki fasılda şöyle diyor yola koyulan kameraman: "Benim öyküm böyle başlamadı. Beni dünyaya temiz getirmiştin, onu koruyamadım, Sana kirlenmiş halde dönüyorum."

Dönüş kimedir? O'nadır. O'nun sevdiklerine doğru yola koyulmak da O'nunla buluşmaya vesiledir, aracıdır. Her şey, başka bir şeyin hatırlatıcısıdır. İnsan eğer yüreğiyle o hatırlatmayı yakalayabilirse buluşma için en büyük adım da atılmış olur. Başlangıç adımı, bebeklerin için deniyor ya hani, ilk adım diye, tam da öyle. Bebek demişken, merhum gönül erlerinden Lütfi Filiz bir şiirinde "Yalnız gidenin hâli harap, ömrü hederdir / yol göstereni olmayanın zevki kederdir" der. Bu dizeleri 20. asrın büyük mürşidlerinden Muzaffer Ozak'ın sözlerine tutunarak açalım: "İki türlü baba vardır. Biri, insanın dünyâya gelmesine sebeb olan, diğeri de insanı kemâle eriştiren yani ma'nen 'urûc ettiren babadır. Birincisine sulb babası ya da döl babası, ikincisine ise yol babası denir."

Romanın kahramanı, yani kameraman, yalnız Kars'ın değil Anadolu'nun manevi büyüklerinden Ebu'l Hasan Harakânî'nin dergâhına vardığında yaşadığı çeşitli manevi hâller ve manevi değişiklikler neticesinde kendi hikâyesiyle yeniden yüzleşir. Buralara gelmesinin sebebi yalnız bir belgesel çekimi değil, bambaşka bir şey olmalıdır. İşte bununla yüzleşir. Yani vaziyeti anlamlandırır. Hüznü azık edinir: "Gönlünüz hüzünlenince bunu ganimet bilin, insanlar sıkıntının bereketiyle bir yere varırlar. Azığın hüzün olsun diyorsun hep. Ne zaman senden bir öğüt istesem böyle söylüyorsun."

Dergâhın şeyhiyle her karşılaşmasında tarifi mümkün olmayan şeyler hisseder. Bunların hiçbirini çevresindekilere ifşa etmez. Zaman zaman dalgınlaşır, uykuları ağırlaşır, işini savsaklamak belki denmez ama o kameranın ardında olmasının, hele ki Kars'ta olmasının sebebi onu düşüncelerden düşüncelere sevk eder. Madde ile mana arasındaki savaşta o da rolünü üstlenir. "Nerede niyaz varsa amaç O'dur, nerde kavga varsa amaç insanlardır." sözü gibi nice Harakânî sözü, ona rehber olur. Elbette her yolcu gibi işin içinden çıkamadığı zamanlarla karşılaşır. "Bana hazineleri açman için ne yapabilirim?" diye sorarken cevabı öğütlerden çıkarır: "Gönül denizdir, dil kıyı; deniz dalgalanınca içindekileri sahile atar."

Bâyezid-i Bistâmî, Dehistan'da şehitlerin mezarlarının bulunduğu tepeyi yılda bir kez ziyaret edermiş. Harakan'dan geçerken dururmuş, havayı koklayıp soluklanırmış. Dervişleri (yoldaşları) "Efendim, neden burada durup böyle yapıyorsunuz?" diye merak edince "Ben bu vurguncuların kasabasından bir erin kokusunu alıyorum. Adı Ali, künyesi Ebu Hasan'dır, benden üç basamak yukarıdadır. Aile yükü çekiyor, çiftçilik yapıyor ve ağaç dikiyor" der. Haber verir yani, Kars'tan Anadolu'ya, oradan cihana yayılacak o ulu eri. Çünkü aşk bir kaba sığmaz. O ağaç gibidir, kökü topraktadır. O kök o kadar sağlamdır ki tüm cihanı kaplar, kapsar, kavrar. Bundan sebep "Sevgiyi ağaçtan öğrenerek dönüyorum" der hikâyenin kahramanı. Camı ve elması anlar artık, bilir, görür. Kendi hikâyesinin nerede ve kimle başladığını öğrenir.

Bundan sonra ne mi olur? Bir büyüğüm, "Bırak kalbin uçsun, nasılsa konacağı yeri buldu" demişti. Herhalde yolcunun kalbi de bunu yaşar. Uçar ve konar... Gerçekle başlamıştık gerçekle bitirelim. İnsanın yolculuğunun gerçek bir yolculuk olması için, Harakan dergahının şeyhi ne buyuruyorsa onu küpe etmeliyiz kulağımıza: "Nefsin ölmedikçe asla hayat giysisi giyemezsin. Bir gezgine hangi seyahatinin çetin olduğu sorulduğunda şöyle cevap verdi: Nefsimden sefer edişim."

Bazen insan cam gördüğünü zanneder de gördüğü elmastır, dokunduğu ve duyduğu elmastır. Bu ayrımı yapabilmek, yani sahiden görebilmek için bazen bir roman bile kılavuz olabilir. Yola çıkarmak ve o yolu gerçek kılabilmek için. Cam ve Elmas böyle bir roman...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf