Çayın güzel olan her şeyle ilişkisine dair

Bazı coğrafyaların kendine has içecekleri vardır bu içecekler yaşamın her anını renklendirir, çeşitlendirir. Bu öyle bir çeşittir ki yazma ve okuma eyleminden muhabbete ve hatta ibadete kadar uzanır. Çay, ucu bucağı belli olmayan coğrafyaların içeceğidir. Toplamasından paketlenmesine, demlenmesinden içilmesine dek 'sırlı' ritüellere sahiptir. Her coğrafya çayı farklı yorumlar, farklı demler, farklı sunar. Dolayısıyla çayın tarihi incelendiğinde aynı zamanda geçmişten günümüze çok ciddi bir kültür araştırması da yapılmış olur.

Japon Güzel Sanatlar Akademisi'nin kurucularından (1890) biri olan Okakura Kakuzo, Boston Güzel Sanatlar Müzesi Asya Sanat Bölümü'nün ilk başkanı (1904) aynı zamanda. Avrupa, ABD, Çin ve Hindistan gibi ülkelerde Japon geleneksel sanatlarını araştırmış, Batı kültürünün taarruzu altındaki Doğu kültürünün en ciddi temsilcilerinden biri olmuş. Japon kültürel mirasını korumak için sürekli yazmış, tüm dünya bu kültürü tanısın istediğinden İngilizce yazmış. Martin Heidegger, Ezra Pound, Rabindranath Tagore ve Isabella Stewart Gardner gibi isimlerle arkadaşlık kurmuş, onlar üzerinde etkiler bırakmış. 1863 - 1913 yılları arasında yaşamış Kakuzo, Japonya dışında da çok sevilmiş olan The Book of Tea adlı kitabın yazarı. Kitabın dilimize çevrilmiş bir baskısını geçtiğimiz günlerde Palto Yayınevi neşretti, Özge Özkan çevirisiyle. "Yaşama Sanatının Dini" alt başlığını taşıyor: Çay Kitabı.

Kakuzo kitabının başında, bir ilaç olarak ortaya çıkan ve bir içeceğe dönüşen çayı, felsefî olarak yorumluyor. Bu felsefenin bir adı var: çayizm. İçinde estetizmi, hijyeni, ekonomiyi ve ahlaki bir geometriyi barındırıyor bu felsefe. Çay felsefesi "doğu'nun gerçek demokrasi ruhunu temsil eder" yazara göre. Japon kültürünün her meraklısı ve öğrencisi muhakkak çayla yola revan olur. Japon mimarisi, çiçekçiliği ve dili, çaydan nasibini alır: "Gündelik dilimizde, kişisel dramanın yarı ciddi yarı şaka yönlerine duyarsız olan insanlara 'çaysız' deriz. Yine benzer şekilde, sıradan trajediye tamamen duyarsız olup, özgürlüğe kavuşma duygularıyla ayaklanma çıkaranlara da 'çayı fazla kaçmış' deriz." [sf.6]

Kitapta yoğun biçimde batı-doğu 'kapışmaları'na da değiniyor yazar. Özellikle Japonların kültürleri ve yaşam biçimleri (âdetler, gelenekleri vs.) dolayısıyla duyarsız, rahat, zevk düşkünü olarak gösterilmesine tahammülü yok. "Kendilerinde önemli noktaların eksikliğini hissedemeyenler, önemsiz noktalardaki büyüklüğü de görmezden gelirler." derken yazar, doğuda iltifata cevap verildiğini belirtiyor; anlamsız sataşmalara ve dalaşmalara değil. Modern insanlığın zenginliği ve gücü cennet olarak tasavvur ettiğini, bunun da sonsuz bir bencillik ve kabalık yarattığını düşünüyor yazar. Vicdanların satın alınabilir bir şey olduğuna değinerek iyi niyetin bir çıkar amacı olduğunu söylüyor. Çayımızdan bir yudum almaya davet ederken bizleri, 'şeylerin tatlı sarhoşluğu'nda yaşamın gizemini keşfetmemiz gerektiğini öğütlüyor.

Çay Kitabı'nın en ilginç bölümlerinden biri; çay ekolleri. Burada çay bir sanat olarak yorumlanıyor, dolayısıyla usta ellere olan ihtiyacından bahsediliyor. Her coğrafyanın çayı farklı yöntemlerle içmesinin altında "yaşam bir ifadedir" sözü anlam buluyor. Mimari olarak Japonya'da çayın ayrı bir yeri var: çay odaları. Taoizm etkisiyle birlikte çay ve çay odaları, bizde dergâhlar için yapılan yorumlara benzer bir yorum buluyordu; şifa sunmak ve şifa arayana yol göstermek. Yazardan okuyalım: "Çay, saflığa ve arınmaya tapmanın bahanesi oldu; ev sahibinin ve konuğun dünyevilik içinde mümkün olabilecek güzelliği ortaya çıkarmak için bir araya geldikleri kutsal bir ritüel haline geldi. Çay odaları, varoluşun kasvetli çölünde, sanat severliğin ortak pınarından içebilmek için yorgun gezginlerin bir araya gelebildikleri bir vaha idi. Seremoni, ana fikri çay, çiçekler ve tablolar üzerine örülmüş doğaçlama bir tiyatrodur. Ne odanın nüansını bozacak bir renk ne nesnelerin ritmini bozacak bir ses ne ahenk üzerine empoze edilecek bir jest ne de ortamın birliğini kıracak bir kelime... Tüm hareketler çay seremonisinin amacına uygun olarak basitçe ve doğal olarak yerine getirilmeliydi ve gariptir ki genelde de bu konuda başarılı olunurdu. Her şeyin altında kurnaz bir felsefe yatmaktaydı: Çayizm, Taoizm'in kılık değiştirmiş bir haliydi." [sf.20-21]

Kitabın en felsefî bölümü Taoizm ve Zen. Her iki inancın çayla olan irtibatının yanı sıra yaşama ve sanata bakış noktaları da okura sunuluyor. Oldukça zevkli ve tahrik edici bir bölüm. İnsan bu bölümden sonra kitaba mola verip Taoizm ve Zen üzerine bir şeyler okumak istiyor. Yazara göre ne Taoizm ne de Zen adına başka dillerde yapılmış yeterli bir sunum yok (yazarın yaşadığı yılları hatırlayalım). Kakuzo kısa tanımlamalarla okuyucuya yardımcı oluyor, elbette Taoizm'i önceliyor. "Yaşama sanatı çevremizde sürekli kendimizi adapte edip, onunla uyum içinde olmaktır. Taoizm dünyayı olduğu gibi kabul eder; Konfüçyüsçülük ve Budizm'in aksine, dünyamızın güzelliğini endişe ve üzüntünün içinde bulmaya çalışır" cümlelerini okurken Müslüman bir insanın aklına şüphesiz 'havf ve reca' geliyor.

Merhamet, tasarruf ve tevazu; Taocu görüşe göre hayatın üç cevheri. Bu üç cevher, çayla somutlaşıyor bir nevi. Çünkü çay gerek toplanma ve demlenme sürecinde, gerekse sunumunda merhametli ve tasarruflu olmayı, daima tevazuda kalmayı tabiri caizse emrediyor. Çayın, tüm içenlerle birlikte ciddi tartışmaları ve tefekkür anlarını da beraberinde getirdiği muhakkak. Bu anlamda yazar için Taoizm'in getirdiğini Zen tamamlar: "Çayizme dair tüm idealler Zen'in yaşamın en küçük olaylarında bile mükemmeli görme algısından kaynaklanmaktadır. Taoizm, estetik ideallerin temelini oluşturmuş, Zen de onları hayata geçirmiştir." [sf.32]

Çay odası ve mimari bölümü, meraklısı için çok cezbedici. İnsan birkaç fotoğrafa ihtiyaç duyabiliyor okurken. Genel düşünce bu odaların bol rehavet, miskinlik ve dalgınlık hâli getirdiği yönünde olsa da aslında durum tam tersi. Çay odalarının mimarisiyle ilk beklenen uyanık bir ruh hali yaratmak. Çünkü ancak uyanık bir ruhun farkındalığı yüksektir, kendiyle olan iletişimi. Bu odalara bir samuray girecekse kılıcını bırakmalıdır evvela. Kim olursa olsun tapınağa sessizce yaklaşmalı ve o yüksekliği en fazla bir metre olan kapıdan geçmelidir. Yani eğilmelidir. Unvan ve rütbe 'yerlerde' olmalıdır. Bu mimari anlayışı "tevazuyu pekiştirmeyi amaçlar" Kakuzo için ve yazar sorar: "Sanatçı ruhların özgürce birleşmesi için mümkün olan tek fırsat bu odaydı. Harika bir sanat eseri karşısında daimyo, samuray ve sıradan halk arasında bir ayrım yoktu. Günümüzde tüm dünyaya hakim olan sanayileşme, gerçek arınmayı her geçen gün gittikçe zorlaştırıyor. Acaba günümüzde çay odasına her zamankinden daha fazla mı ihtiyacımız var?" [sf.43]

Sanat anlayışı, çiçekler ve çay ustaları kitabın son üç bölümü. Bu üç bölümde de güzeli ortaya çıkarmanın kısa misalleri ve günümüzde her yanı kaplayan çirkinliğe önemli eleştiriler var. Yazar burada herkese aslında ne çayın ne de geçmişteki çay göreneklerinin romantizmden ibaret olduğunu söylüyor, gösteriyor. Çünkü insan öyle veya böyle aslında güzeli arıyor. Ne zaman güzelle buluşsa orada kendini de buluyor. Çay da Okakura Kakuzo için bu buluşmanın en eski araçlarından biri. Sanatla ya da çiçeklerle meşgulken de çay, insan ruhunun dehlizlerini yoklayan, kimi zaman harekete geçiren kimi zaman da düşünce ve eleştiri gücünü artıran bir içecek.

Japon kültüründe sanata büyük hizmetlerde bulunmuş bir grup; çay ustaları. Şöyle diyor Kakuzo: "Klasik mimari ve iç dekorasyonda tamamen devrim yapmışlar ve 16. yüzyıldan sonra yapılan sarayları ve manastırları etkileyerek yeni bir tarz yaratmışlardır... Japonya'nın tüm ünlü çay bahçeleri çay ustaları tarafından düzenlenmiştir. Çanak çömleğimiz çay ustalarına ilham vermiş olmasaydı muhtemelen bugünkü mertebeye ulaşamazdı. Çünlü çay seremonilerinde kullanılan çanak çömleklerin yapımı çok ince işçilik ve zekâ gerektirmektedir... Tekstil fabrikalarının çoğu renklerini ve desenlerini tasarlayan çay ustalarının adını taşımaktadır. Doğruyu söylemek gerekirse, çay ustalarımızın dehasının izlerini taşımayan bir sanat dalı bulmak imkânsızdır. Resme ve vernik sanatına yaptıkları muazzam katkıdan bahsetmeye gerek bile yok." [sf.65-66]

Çay ve çay ustaları, sadece damak tadına değil 'yaşama felsefesi'ne lezzet katmışlardır. Böylece değerleriyle yaşayan bir gelecek ve unutulmaz bir gelenek inşa etmişlerdir. Kakuzo, "Yalnızca güzellikle yaşayan güzel ölebilir" derken buna en büyük örnek olarak çay ustalarını gösteriyor. Çünkü: "Büyük çay ustalarının son anları da hayatları gibi enfes bir zarafetle doluydu. Her zaman evrenin içindeki ritimle uyumlu olmak için çabalamış olduklarından bilinmeyene gitmeye hazırdılar." [sf.67]

Bu küçük kitap, aslında bizlere varlığın ve yokluğun nasıl bir sonsuzluğa ait olduğunu lezzetli ve doyurucu biçimde aktarıyor. Çay da öyle değil mi? Bittikçe yeniden başlar, sonsuz bir döngü. Bizim gibi. Çünkü biz de "her dem yeniden doğarız"...

Yağız Gönüler

twitter.com/ekmekvemushaf

Aydınlanma’ya rağmen aydınlanamamak

Birkaç yıl önce modernleşme üzerine literatür araştırması yaparken varlığından haberdar olduğum ama piyasada baskısının bulunmamasından dolayı faydalanamadığım bir kitaptı Aydınlanma Düşüncesi.

Geçtiğimiz günlerde Dedalus Kitap tarafından yeniden basıldığını görünce eski hesabı kapatmak istedim. Ahmet Çiğdem’in ‘gençlik’ yıllarının ürünü olan yüz kırk sayfalık kitap, Batı felsefesi özelinde Aydınlanma Düşüncesi’ni kapsamlı olarak ele alınıyor. Esasında, Ahmet Çiğdem’in de dediği gibi Aydınlanma çok saçaklı ve kapsamlı bir süreç/kavram. O yüzden anlam derinliği çok fazla ve oldukça karmaşık. Aydınlanma, hakkında öncesi ve sonrasına dair farklı bağlamlardan ne kadar çok araştırma ve okuma yapılırsa o kadar iyi anlaşılabilecek bir kavram.

Kitap sırasıyla Aydınlanma nedir?, Aydınlanma’nın Toplumsal Portresi, Fransız Aydınlanması, İngiliz Aydınlanması, Amerikan Aydınlanması, Alman Aydınlanması, Aydınlanma’ya Dair Bir Epilog ve Şimdi Soru Olarak Aydınlanma Nedir? başlıklı bölümlerden oluşuyor.

Önsöz’de, Aydınlanma’yı “bütünsel bir portre olarak ele alamadıklarını” söylediği iki farklı görüşe değinen Çiğdem, Aydınlanma’nın “ilk kez felsefe ve düşünce tarihinde ölçütler ve kavramlar getirilerek, deyim yerindeyse felsefeye pratik bir müdahalede bulunularak oluşturulmuş bir birikimi ifade ettiğini” söylüyor. Yazara göre iyi kötü belirli yaptırımlarına mecburen maruz kaldığımız ve “modernite dediğimiz geri döndürülemez, karşı konulamaz ve meydan okunamaz tarihsel süreci yaşadığımız bugünle ilgili her momentinde Aydınlanma’yı tekrar tekrar ve yeniden kurmak zorundayız”. Çiğdem amacının Aydınlanma’yı temize çekmek ya da ona tümüyle kötülük vehmetmek olmadığının altının çiziyor. Ona göre Aydınlanma “bir düşünce olduğu kadar edimdir, bir öğrenme idealidir, öğrenmeye açık olma hali ve bu açıklığın sürekliliğinin sağlanmasıdır”.

Eserin önemli bulduğum iki yanı var. Birincisi, Aydınlanma’ya dair müstakil bir eserle karşı karşıya olmak yeterli alt yapıyı sağlamış okuyucu için önemli bir kolaylık oluşturuyor. Dolayısıyla konunun ilgilisi için eser tam isabet diyebilirim. İkincisi ise, kitap, Aydınlanma Düşüncesi’ne dair çok da aşina olmadığımız bir şeye dikkat çekiyor. Kapsamlı araştırma ya da okuma yapmayanlar için Aydınlanma kavramını tek bir düşünme/düşünce biçimi olarak tanımlamak mümkün. En azından, kendi içinde/içeriğinde farklı eğilimlerin olduğu bilinmeyen bir durum olarak karşımıza çıkıyor. Bu sebeple Avrupa ve kısmen Amerika’daki Aydınlanma hareketinin ‘komple bir yapı’ olduğu gibi bir izlenime sahibiz. Bu düşünce bir yere kadar doğru fakat felsefi açıdan sorunlu olduğu kolaylıkla görülebiliyor. Aydınlanma’nın ortaya çıktığı ve yayıldığı bölgelerde farklı dinamiklerin oluşu bunun en büyük kanıtı. Ahmet Çiğdem bu eseriyle Aydınlanma Düşüncesi üzerine sahip olduğumuz bu tek düzeliliği ortadan kaldırıyor. Kitabın okura en önemli katkısı da bu diyebiliriz. Ahmet Çiğdem, Aydınlanma’nın ne anlama geldiği, nasıl değerlendirildiği, oluşum süreçleri ve sonuçları gibi konulara değiniyor lakin asıl yaptığı iş Aydınlanma Düşüncesi’ni kendi içerisinde kategorize ederek izlerini sürüyor olması.

Aydınlanma sürecinde Fransız, İngiliz, Almanya ve Amerika’daki siyasi, kültürel, sosyal, dini ve ekonomik değişimler farklılık arz ediyor. Elbette temelde omurga aynı; akıl ve bilimin en üst düzeyde belirleyici olması Aydınlanma Düşüncesi’nin temel yapısını oluşturuyor. Fakat buradaki dört farklı toplumun devlete, topluma, tarihe, felsefeye, dine bakışı ve gelişmeler aynı ya eş değil. Dolayısıyla bu farklı yapı farklılaşan Aydınlanma biçimlerini doğuruyor. Yazar bu farklılıklara dikkat çekerek bir anlamda söz konusu farklılıkların bugüne yansımalarına da ışık tutmuş oluyor.

Kitapta Aydınlanma’ya rağmen aydınlanamama konusu etrafında yapılan değerlendirmede Aydınlanma-modernizm ilişkilerinin yanı sıra yer yer Batı dışı toplumlar ile Aydınlanma Düşüncesi arasındaki etkileşime değiniliyor. Bu bağlamda yazar, bir Türk Aydınlanması’nın olup olmadığını tartışarak Müslümanlar için bu durumun ne anlama geldiğini sorguluyor. Farklı toplumlara, düşünürlere, siyasi görüşlere ve ideolojilere göre farklı Aydınlanma tanımlarının olduğunu belirten yazara göre ‘Aydınlanma nedir’ sorusuna verilebilecek esaslı bir cevap bizi başkasının vesayetinden kurtararak kendimize yönlendirirken imkânlarımızı ve sınırlarımızı da belirleyecektir.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Sabrı büyüten bir kitap

“ismini ezelden koyduğum korkunç mahâretin
bir gün aydınlık kapıları yakın kılacağına inansam da…
içimdeki çocuk karın yağmamış olduğunu görmemek için
perdeleri açmıyor.”

Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Şiir Ölüyor mu?” yazısını yeni okuduğum günlerden birinde, Elif Nuray adında bir şairin varlığından haberdar oldum. “Şiir Ölüyor mu?” gibi ağır bir soruyla muhatap olduktan sonra, “çiçek gibi” bir şairin dizeleri gönlüme adeta su serpti. “O Korkunç Mahâret” diye bir kitabının olduğunu öğrendim sonra. Ben de sordum kendime ve üzerinde çok düşündüm: “O korkunç mahâretin adı niçin sabır?”

Kitaba geçmeden evvel, biraz Elif Nuray’dan bahsetmek istiyorum. Çünkü kitabı bir an önce okumak istememe sebep olan şeylerden biri de şairin samimiyetiydi. Konuk olduğu iki televizyon programını izledim. Kitabı için şunları söylüyordu: “Benim için çok farklı ma’nâları var bu kitabın. Şiir benim için tahammül mülkü bir yerde. O tahammül mülkünü diri diri elimde tuttuğumu hissettim kitabı ilk aldığımda.”. Şair kitabını öyle güzel anlatıyor ki şiirle yakından alakası olan birinin merak edip okumak istemesi sanki zarûrî bir hâl alıyor. Şair, “Neden şiir yazıyorsunuz?” sorusunu ise “Derdimi başka türlü anlatamıyorum. Başka bir yol bilmiyorum. Bilseydim belki orayı seçerdim.” diye yanıtlayarak, kitaba olan merakımı daha da çoğaltıyor. Son olarak Elif Nuray’ın “çünkü şiir kehânettir” görüşünü açıkladığı cümleleri de ekleyerek kitaba geçmek istiyorum. “Ne yazarsam yazayım, bir şekilde onun dönüşüp hayatımın tam ortasına oturduğunu gördüm yıllardır. Mesela şiirin birinde ‘ola ki bir sevinç bulsam, bilirim benim değil’ diyorum, bulduğum bütün sevinçler bir bakıyorum benim değil gerçekten. Bu kehânet kısmından o kadar korkuyorum ki o yüzden çok az şiir yazıyorum. Senede iki veya üç…”. Kendini edebiyatçı ilan edip yılda bir iki kitap çıkaranları gördükten sonra, senede iki veya üç şiir yazacak kadar kelimeleri koruyup kollayan matematikçi bir şair, şiire ve edebiyata değer veren herkesin gönlüne su serpmeye kâfî olur elbette.

Kitap, gönül verdiğim ve hâlen üzerinde çalıştığım divan şiirinden bir beyitle başlıyor. Yani kalbimin sesinin beni niye ısrarla bu kitaba götürdüğünü açıklamaya daha başlamadan yetiyor. “O zamân ki bezm-i cânda bölüşüldü kâle-i kâm / Bize hisse-i muhabbet dil-i pâre pâre düştü”. (Şeyh Galib)

Geceyi uzatan, derde dert, hayata ma’nâ ekleyen bir cümleyle devam ediyor O Korkunç Mahâret: “nasıl oluyor da bu gök hâlâ başıma devrilmiyor” diye soruyor şair. Ben de nâçîzâne soruyorum: “Nasıl oluyor da tek başına alelâde olan bu kelimeler, bir araya gelince bir bayram yerine dönüşebiliyor?”

“Şair”, farklı farklı tanımlanabilecek bir kelime elbet. Kubbealtı Lugati’ndeki “Yaratılışında güzellikleri görme, sırlı ma’nâlara erme ve geniş hayal kurma yeteneği olan kimse” tanımı, aklıma Elif Nuray’ı düşürdü. Öyle ki kitabın devamında yer alan “kapılar açıldı sandım, kapılar yakın / sonra beni bir yokuşta unuttular” dizelerini okuyunca, unutulmak diyorum, böyle güzel mi anlatılır?

İlerleyen sayfalarda yer alan “Çeper” şiiri “hep dümdüz yürürdüm bu yokuşları kim çıkardı” diye başlıyor. Büyümenin sancısını hissediyorum bu cümleyi okuyunca. Öyle ya çocukken hayat, dümdüz bir ovadan farksızdı. Her yol yakın, her oyun mubâhtı. Büyüyünce ise aşmaya çalışırken yenildiğimiz, düşmeden tecrübe edemediğimiz sarp yokuşlarla doldu ömrümüz. “Bu yokuşları kim çıkardı” sorusu da aklıma ister istemez, muhatabı olduğumuz ‘yokuşları’ düşürdü. Şair, bu şiiri annesine ithâf etmiş. Zaten insan büyüdüğünü en çok da annesinden uzaktayken fark etmiyor mu? Şiir ise insanın göğüs kafesini daraltan şu mısralarla son buluyor: “ya silinsin bellek, ya çevir bu mevsimi / perdeler açılmıyor, adım yazılmıyor bahara / yokluğun ilminden ne olur beni aldır / hızla daralıyor kalbimin çeperi leylâ”.

Elif Nuray; duyguları avuçlarımızın içinde tutuyormuşuz, o acının / sevincin / melâlin tam ortasındaymışız gibi hissettirmeyi kelimeleriyle ustalıkla başarıyor. “Beklenen” şiirindeki “Beklemek tütünden beterdir, bıraktım” dizesini okuyunca, beklemenin ardında bıraktığı olumsuz hisleri insan tasavvur etmekte çok da zorlanmıyor. Beklemekten doğan boşluğu da şair şu mısralarla anlatıyor: “tutmayan dualar düşer / o huzursuz boşluğa” Beklemişsin, acı çekmişsin, iyileşmek için dualar etmişsin; lakin gelmeyecek olan yine gelmemiş, olmayacak olan yine olmamış. Nihâyetinde ise elinde kalan “huzursuz bir boşluk”tan fazlası olmamış. Sonrası ise ma’lûm sükût: “bir çocuk susarsa reddi âlemdir / kar serpiyor Allah içimin sıkıntısına” diye anlattığı şairin… Çünkü insan sabrının mükâfatını mutlaka alıyor, Allah geride kalan o boşluğu asla boynu bükük bırakmıyor.

“İncirin kalbinden söküldü ilkin / ümidim, inancım, çocukluğum / gözlerim / ummak sıkıntısı bana kimden kaldıysa / düşüşüm ondan uzun, yenilgim ondan / toprak da mı yetmez boşluğu azaltmaya.”

Toprak, boşluğu azaltmaya yeter mi bilmiyorum; fakat içimizdeki taşlar, daralan göğüs kafesimiz, nihâyetinde ise kaçınılmaz o kırgınlık hep ummak sıkıntısından.

Son olarak, Bakara Sûresi’nde ”Şüphesiz ki Allah sabredenlerle beraberdir.” diye buyrulmuştu ya bize… O Korkunç Mahâret’in adı, bu yüzden sabırdır belki de…

Nur Özyörük
twitter.com/nurozyoruk

Rus edebiyatının dönemi geçmeyen karakteri: "gereksiz insan"

XIX. yüzyıl Avrupası çevresindeki coğrafyaların sadece siyasi gidişatını değil oralarda yaşayan toplumların dünya algısı ve yaşayış biçimini de oldukça fazla etkilemiştir. Kendilerine Avrupalı diyebileceğimiz Doğu Avrupa toplumlarını saymazsak Osmanlı ve Rus toplumları bu dalgadan en çok nasibini alanlardır. O dönem için Avrupa görmüş olmak önemli bir ayrıcalık, bir statü meselesidir. Özellikle Paris’in havasını koklamak, kafe ve salonlarında bulunmak, gece hayatını deneyimlemek medeni olmanın alametidir. Fakat Avrupa’ya gidebilmek çok kolay olmadığı gibi içine girilen ortamlar da sıradan yerler değildir. Evvela kişinin maddiyat sorununun olmaması gerekir. Avrupa’ya yapılan geziler, kültür turizminin ötesinde biraz hovarda biraz entelektüel bir etkileşimdir. Bu açıdan ikinci lazım olan şey iyi bir eğitim görmüş olmaktır. Kısacası para, bilgi ve fikir sahibi olmayanın o meclislerde yeri yoktur. Avrupa’ya gidenler artık belirli bir seviyeyi yakalamış olarak geri döner. Medenilik rüştünü ispat etmiş bu kişiler Avrupalı ol(a)masalar bile ‘Avrupai’dirler. Bir anlamda kendi ülkesinde medeniliğin şubesi olmuşlardır. Yerli toplum eksiktir, eğitimsizdir, bilmemektedir, öğrenmemektedir. Avrupai bireyin çevresindeki insanları aydınlatmak gibi kendiliğinden oluşan bir misyonu vardır. Bu amaçla organizasyonlar tertiplenir, insanlara medeniyet öğretilir. Tuhaftır; Avrupa’ya gidemeyenler de onlara bu gözle bakar.

Edebiyatımızdaki ilk realist roman olarak tanımlanan Recaizade Mahmut Ekrem’in (1847-1914) Araba Sevdası adlı eserindeki Bihruz Bey alafranga bir karakterdir. Alafrangalık Avrupai olmaktır. Bihruz Bey, bir Osmanlı paşası olan babasının ölümünden sonra annesiyle birlikte İstanbul’daki yalılarında yaşamaya başlar. Ölmüş babasının nüfuzu sayesinde bulunan işe ara sıra uğrar. Babasından hatırı sayılır bir miras kalmıştır fakat o çalışmayarak para harcayan bir mirasyedidir. Zamanını arabasıyla seyfiye yerlerini gezmek, pahalı elbise ve ayakkabılar almak, berbere uğramak gibi faaliyetlere harcar. Avrupa’ya gitmemişse de babasının tuttuğu özel hocalardan ders almıştır. Biraz Fransızca bilir, gösterişi ve süsü hastalık derecesinde sever, son derece şımarıktır, ukaladır. En önemlisi kendini Batılı gibi görür ve öyle göstermek ister. Hıristiyanların sahibi olduğu işyerlerine uğrayarak az buçuk bildiği Fransızcasıyla konuşmaya çalışır. Ortaya Osmanlıca-Fransızca karışımı bir dil çıkar. Ona göre Osmanlı’da konuşulan dil yetersiz ve kabadır fakat kendisi ne Osmanlıcaya ne de Fransızcaya yeterince hâkimdir. Kim olduğunu bilmediği bir kadına zihninde bir imaj çizerek âşık olur. Uzun süre sonra tekrar karşılaştığında o kadının zihninde tasarlayıp âşık olduğu karakter olmadığını anlar ve dünyası yıkılır. Bu arada mirası da yemiş bitirmiştir. 1889’da yazımı tamamlanmasına karşın kitap olarak 1898’de basılan eserde hikâye 1870’lerin İstanbul’unda geçer. Recaizade Mahmut Ekrem dönemin anlayışını hicvetmiştir. Aynı zihniyete sahip olan aydınlardan ziyade özellikle yeni nesil üstünkörü bir alafrangalığa (Batılılaşmaya) özenmektedir. Roman hakkındaki genel kanaate göre eser, dönemin baskın eğilimi olan yanlış/sorunlu Batılılaşma biçiminin bir eleştirisidir.

XIX. yüzyıl Rus toplumu, Osmanlı gibi Avrupa kültüründen -teknik anlamda- benzer şekilde etkilenmiştir. Fakir olan bir toplumda durumu biraz iyi olanlar Avrupa’ya seyahati düşünür. Daha da önemlisi Avrupai bir yaşam biçimine özenir. Rus edebiyatının o döneme ait eserlerinde bu tip konulara sıkça rastlanır. Ayrıntı Yayınları’ndan çıkan Akrabalar adlı Rus klasiği de onlardan. Ivan Ivanoviç Panayev’e (1812-1862) ait olan yüz kırk sayfalık eser Türkçeye Duygu İkisivri tarafından çevrilmiş. Sunuş kısmında Ivan Panayev’in "öne çıkan büyük Rus yazarlardan biri olmamasına rağmen ilgiye değer ve kendine özgü bir kişilik” olduğu söyleniyor. “1840-1860’lı yıllardaki toplumsal düşüncenin öncü akımlarıyla kopmaz bağlar kuran” biri olarak değerlendirilen Panayev, toplumda yaşanılanları, sınıfsal farklılıkları, köylüyü, taşrayı, manevi yozlaşmaları, insani ilişkileri, karakterleri ve adaletsiz töreyi “gerçekçi bir dille betimlemeye çalışmıştır” deniliyor. Ivan Panayev 1847 yılında yazdığı Akrabalar isimli eserini de benzer konular etrafında şekillendiriyor.

Kitapta, akrabalar arasındaki kıskançlık hatta düşmanlık derecesindeki çekişmeleri içinde bir aşk hikâyesi anlatılıyor. Rus edebiyatının o kendine has psikolojik-romantik tadı fazlasıyla mevcut. Zengin toprak sahiplerinin baskısı altında yaşamaya çalışan son derece fakir köylülerin çektiği sıkıntılara tanık oluyoruz. Fakir ailelerden birinin erkek çocuğu zengin bir toprak sahibi tarafından yetiştiriliyor. Çocuğun babasının ölümüyle başlayan eğitim süreci üniversiteye girecek seviyeye gelinceye kadar devam ediyor. Eğitimin yarıda kalmaması için zengin adam tarafından şehre getirilen genç burada yeni insanlarla tanışıyor. Edebiyat ve düşünce odaklı toplantılara katılıyor, tartışmalara giriyor. Bu toplantılarda aristokratlarla tanışıyor. Aralarına girmek istiyor lakin hiçbir açıdan gerekli yeterliliğe sahip olmadığını deneyimliyor. Geçmişinden gelen soylu olmama ve fakirlik yakasını bırakmıyor. Annesinin ölümüyle kendine miras kalan araziyi satarak Avrupa’ya seyahat ediyor. Bu geziyi toplantılarda tanıştığı bir aristokrat ile yapıyor. Avrupa’dan Rusya’ya döndüklerinde aristokrat dostu bir süre kendisiyle kalmasını teklif ediyor. Yapacak bir şeyi olmadığını düşünen genç kendini beklediğini düşündüğü felaketi ertelemek adına teklifi geri çevirmiyor ve aristokratın evine yerleşiyor. Onun akrabalarıyla tanıştığında kuzinlerinden birine âşık oluyor ve bir şekilde evlilik teklifi ediyor. Kızın annesi bu aşka en baştan tepkisini koyuyor. Kendinden emin kız ısrar ediyor, kafası karışık genç geri çekiliyor. Burada olay zengin kız-fakir oğlan hikâyesine dönse de Rus kültürünün kendine has özelliklerini fazlasıyla görebiliyoruz.

Kitap açısından en ilginç bölüm ‘Sonsöz’ bölümü diyebilirim. Eğer konulmasaymış epey bir eksiklik olurmuş. Zira eseri dönemin tartışmalarından bağımsız klasik bir eser olarak okumamak için hiçbir neden yok. Romandaki genç karakter Rus edebiyatında kullanılan “gereksiz insan” kavramının karşılığı olarak değerlendiriliyor. Gereksiz insan tabiri Rus yazarların hem kavram açıklamaları üzerinden hem de eserlerinde oluşturdukları tiplemelerin özellikleri açısından söyle tanımlanıyor: “Gereksiz insan ifadesi, 19. yüzyıl başlarındaki Rus toplumsal yaşamının doğurduğu bir tipi tanımlar. Söz konusu Rus insanının değerleri ve özellikleri aracılığıyla, 19. yüzyılda Rus edebiyatında öne çıkan bir tipin örneği temsil edilir.../… “gereksiz insan” soyluların genç temsilcisidir. Rus kültüründen uzak bir şekilde, farklı Avrupa ekolleri ile eğitim alır. Edebiyat, felsefe ve Avrupa dilleri ile ilgilenir. Birey, toplum, aşk, eylem, inanç gibi temel yaşam konuları üzerine düşünür. Ancak çok büyük çelişkilere düşer. Bu çelişkileri yaşamında eylem haline getirip çözememe sorunu yaşar. Düşüncelerini uygulamaya geçirme aşamasında edindiği bilgiler, güzel konuşma yeteneği ve iradesi yetersiz kalır.../… “gereksiz insan”, aşka karşı bile yeteneksizdir. Ne âşık olduğu insanı mutlu edebilir ne de kendi mutlu olabilir. Herhangi bir alandaki işe yöneliminin daimi sonucu bellidir: başarısızlık. Kendi hayatı için bir amaç belirlememiştir. Öyle ki, kendini tabi olduğu soylular sınıfına bile ait hissetmez. Sonuç olarak “gereksiz insan”, yabancı bir kültürden gelen bilgisi, çelişkileri, iradesizliği, eylemden yoksunluğu, aşka yeteneksizliği, aidiyet duygusunun doymamışlığı, amaçsızlığı ve karamsarlığıyla mutsuz ya da uzaklaşacağı yaşamından selam çakarak oradan ayrılır.” (sf.138-139)

Gerek Akrabalar’da gerekse Araba Sevdası’nda benzer bir sorunsal mevcut. Farklı kültürlere dâhil olmuş olsalar da burada söz konusu olan çalışma hayatından uzak, aristokratlığa özenen ve kendi toplumu içinde barınamayarak boşlukta savrulan pasif karakterlerdir. Öz değerlerine yabancılaşan bu karakter özgüvenini yitirmiş, insani kapasitesini ve iş yapabilme kabiliyetini de kaybetmiştir. Dönemsel olarak her iki eserin Avrupa’nın etkinliğinin çok fazla olduğu bir tarihe denk geldiğini görüyoruz. Bu yanıyla okuyucuya edebi zevkin yanında siyasi ve sosyo-kültürel analiz sunuyor diyebiliriz. Diğer yandan söz konusu anlayışın günümüzdeki yansımaları bakımından önemli açılımlar sunduğu görülebilir.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Ancak yaralanmış olan anlar yaralananı

"İnsan yalnızca acıyla büyür. Bunun farkında olmak ve başa gelen talihsizliği kabul etmek iyidir. Böylece insan isteyerek sırtlandığı yükleri hafifletir."
- Lev Tolstoy, 1909

"İnsan kendi kişisel düşüncesinin işleyişini susturmalı, kalbindeki huzursuzluğu, kendisine rahatsızlık veren uğultuları, her türlü dalgınlığı dindirmelidir. Sessizlik ile söz arasındaki karşılıklı ilişkiyi en iyi şekilde anlamamızı sağlayan şey dinleme, gerçek dinlemedir."
- Giovanni Pozzi

Hepimizin yeni bir kitabı dilimize kavuşsun diye beklediği yazarları vardır. Yazarları diyorum çünkü bilhassa felsefe, psikoloji gibi alanlara ait metinler; aslında beklediğimiz yani ihtiyacımız olan metinlerdir. Eugenio Borgna benim için böyle bir yazar. Çünkü onda tıpkı kitaplarının isimleri gibi bekleyişlerime, umutlarıma, melankolime, ruhumun yalnızlığına ve nihayet kırılganlıklarıma dair çok şey bulabiliyorum. Onunla beraber çıktığım bu yolculuklar kendimi daha derinlemesine keşfetmeme imkân tanıyor. İyi ki yazıyor diyorum 1930 Borgomanero (Novara) doğumlu bu psikiyatrist için.

Bekleyiş ve Umut, Melankoli, Ruhun Yalnızlığı; harikulade kitaplardı. Şu Bizim Kırılganlığımız onlar kadar uzun bir metin taşımıyor ama onlar kadar hassas bir meseleye eğiliyor: kırılganlıklarımıza. Sadece 76 sayfalık bu kitap hem 'kendini tanıma işi'nin meraklısına hem de bu işin profesyoneline seslenen bir manifesto. Bu manifestoyu açmaya başlarken, dünyada hâkim olan sloganların ve işleyişin kırılganlığı alaya aldığını, oysa kırılganlıkta hem kendimizi hem de başkalarını anlayabilmek adına kuvvetli bir sezgi ilhamı olduğunu söylüyor Borgna. Kırılganlıkların farkına varan insanın başkalarının ruh halleriyle, duygularıyla, varoluş tarzlarıyla daha kolay ve şevkle özleşme imkânı kazanabileceğini söylüyor. Kırılganlığı enine boyuna yorumlarken, incinebilirlik ve duyarlılık gibi 'uçları birbirine değen' alanları da ele alıyor.

Sözcüklerle yola çıkıyor Borgna: "Sözcükler: Soğuk ve sönük, acımasız ve taşlaşmış, aşkınlıktan yoksun ve içkinliğe dalmış ya da hafif ve derin, ışık saçan ve ölçülü, narin ve umuda açık, kırılgan ve ufalanır, karşılaşma ve diyaloga, ruh hali değişimlerine ve durumlara açık olan sözcükler, her birimizin hayatıyla ama özellikle de psikiyatriyle ilişki içindedir."

Bu konuya sonraki sayfalarda sık sık temas eden yazar sarsıcı bir örnek veriyor. Mesela tıbben ömrünü tamamlamasına altı ay kalmış bir hasta düşünülim. Onun karşısına geçip "altı ayın kaldı, geriye kalan günlerini dilediğin gibi yaşamaya bak!" demenin hiçbir faydası olmadığı, aksine kişinin içinde bulunduğu durumu yeniden hatırlatıp son derece yıkıcı bir sona götürdüğü oldukça kritik bir gerçek. Bunun yerine "sen bu hayatta birçok insanın kalbine dokundun, harikulade hatıraların var, iz bıraktın, anılar bıraktın, bunu sakın unutma ve daima hatırla!" demek; o kişiye yaşıyor oluşunu hissettirdiği gibi, süreci sapasağlam bir ruhla geçmesini sağlayabilir. Hatta tedavinin ansızın 'tuhaf' bir gelişim göstermesine de kapı aralayabilir. Çünkü sözcükler hayat verir, hayat alabildiği gibi. Şöyle diyor Borgna: "Hastalıktan yara almış ne çok kişi, doktorların kendilerine yönelttiği fazla şiddet içeren, fazla katı, insancıllıktan yoksun sözcükler yüzünden yıpranır. Koridorda ayaküstü söylenmiş ya da telesekretere bırakılmış bir teşhis, kayıtsızlık ya da endişe izlenimi uyandıran belli belirsiz bir hareket, bir soru karşısında kaçırılan bir bakış, her şey ama her şey kaygı ve umutsuzluğa neden olabilir. Bu nedenle de hemen anlaşılabilecek ve yaralamayacak sözcükler bulmak gereklidir. Bu, tedavi eden kişilerin, kolay olmamakla birlikte zaruri olan görevidir: Hastalara anlaşıldıklarını, kırılganlıklarının ve zayıflıklarının kabul edildiğini hissettiren insani ilişkiler kurmalıdırlar."

Kırılırsak çekinmeye başlarız. Kırılma devam ettikçe ucu bucağı olmayan bir çekingenliğe dalmış oluruz. Bir hareketten çok, almadığımız bir tebessüm ve teşekkür bizi kırabilir. Duyduğumuz sözcükler bizi kırgınlık ormanında yalnız bırakabilir. Açık yaralar daima hırpalar. Kırgınlık; çocuklukta, ergenlikte, gençlikte ve ihtiyarlıkta olduğu gibi erkek ve kadın ruhunda ayrı ayrı tepkiler çıkarır ortaya. Borgna bilhassa kadınlarda kırgınlığın daha içsel bir süreç olduğunu söylüyor. Bu durum kadınların daha güçlü olmalarını sağlayabiliyor. Nitekim kadınlar sıkıntılara daha güçlü göğüs gerebiliyor ve yeniden ayağa kalkmayı daha doğal biçimde yaşayabiliyor: "Kadın, içe dönme, içsel hayatında kesintisiz olarak olup bitenleri daha kolay tanır ve onları görmezden gelip reddetmez, cesaret ve kararlılıkla kabul eder. Ancak bu yaralara ve onlara eşlik eden acılı deneyimlere adını koymak kolay değildir ve kadın bunda, bunda da, daha başarılıdır: Ne hissettiğini sözcüklerin, sesin ve çehrenin, bakışların ve gözyaşlarının, tebessümün ve sessizliğin dili olan yaşayan bedenin diliyle ifade etmekte ustadır. Aynı şekilde, kadın kendi ruhunun yaralarını göstermekten, yardım istemekten ve de gerekli olduğu takdirde, tedaviyi kabul etmekten utanmaz."

Kırılganlık, acı çekmiş olmak mıdır? Elbette öyledir. Acı çekmişseniz bir kere dahi olsa kırılmışsınızdır. Bu acı çekmiş olma hâli her ne kadar sizi kırgınlaştırsa da yaşam tecrübesi anlamında sizi geliştirmiştir. Kişisel değil, tam manasıyla ruhsal bir gelişim. Tıpkı bağışıklık sistemini güçlendirmek gibi. Yeniden aynı durumla karşılaşıldığında hemen yara almamak gibi. Yazar, kendimizi içimizdeki ve başkalarının içindeki kırılganlığı tanıma konusunda daima eğitmemiz gerektiğini savunuyor. "Bu, herkesin çağrılı olduğu ahlaki bir görevdir" diyor ve şöyle devam ediyor: "Sadece gündelik karşılaşmalarımızda değil, özellikle de kırılganlık, güvensizlik, zayıflık ve kalbin Agustinusçu anlamdaki huzursuzluğu tarafından yutulmuş hastalarla olan karşılaşmalarımızda da, sessizlik içinde diyalog kurmanın gizemli anlamına kulak vermeli ve onu yorumlayabilmeliyiz; bunu, karşımızdaki kişinin ne ve nasıl hissettiği, ne gibi umutları ve huzursuzlukları olduğunu, hayatının ufuklarına inen gölgelerin neler olduğunu sezmek için yapmalıyız."

Kitabın son makale başlığı, tedavi ekibine yönelik. Nasıl bir tedavi ekibiyle kırılganlık daha kolay onarılabilir sorusunun cevabı yatıyor bu kısa makalede. Oldukça açık. Borgna her şeyden önce sadece profesyonel bir ekiple ve profesyonel düşüncelerle bu işin çözümlenemeyeceğini ifade ediyor. Çünkü ona göre tedavi ekibinde olmak, bir hayat biçimini de beraberinde getiriyor. Herkesin davetli olduğu bir biçim bu. Umut ancak böyle bir toplulukla yeniden yeşerebilir yazara göre.

Borgna'nın son cümlesi, bu yazının başındaki Tolstoy sözünü hem destekleyen hem de belki daha derinleştiren bir sözü içeriyor: "Ancak gözyaşlarıyla ıslanmış gözlerin görebileceği bir imge yeniden filizlenir" diyor o. Yani ancak yaralanmış olan anlar yaralananı...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Laf kalabalığı çağında sözü yeniden inşa etme niyeti

İlginç bir çağda yaşıyoruz ve gelen her gün bir öncekini “ilginçlik” konusunda geride bırakmayı başarıyor. Bu hızlı değişim ve dönüşüm, ayaklarımızı yerden kesiyor ve sürüklenmeye başlıyoruz. Kimilerimiz ise bu sürüklenmenin dışında kalmak için kendilerine tutunacak dallar arıyor. Mürsel Sönmez için yazmak bu arayışın bir aracı. İki şiir arasındaki zaman dilimini susarak beklemekle geçirmeyen, derdini nesirle ifade etme ihtiyacı duyan her şair gibi o da nesre yönelmiş. Dar Vakit Günleri ve Su Terazisi, işte bu nesir mesaisinin iki meyvesi.

Vaktin darlığı biraz faniliğimizle biraz da yaşanan olayların kritikliğiyle ilgili. Zamanı bir zarf yaşananları da mazruf olarak tanımlayabiliriz. Dar Vakit Günleri, şimdilerde bin yıl önce yaşanmış gibi anlatılsa da bin yıl süreceği dayatılmaya çalışılan 28 Şubat döneminin “darlığını” imleyen yazılardan oluşuyor. Ancak Mürsel Sönmez yine de bu yazılarında şimdi bulunduğumuz zaman ve mekân darlığında da kulak vermemiz gereken sözlere imza atıyor.

Nasıl mı? Öncelik elbette niyette. Yaşadığımız laf kalabalığı çağında sözü yeniden inşa etmeye niyet eden Mürsel Sönmez, sahih bir cümle kapısından geçiriyor okurunu. Üç bölümden oluşuyor kitap. Her bölüm bir türkü mısraından almış adını. “Kalededen iniş m’olur”, “Yazımı kışa çevirdin” ve “Zülüf dökülmüş yüze”… “Haberimizin olmadığı zulümlerden bile üzerimize düşen bir pay vardır!” ihtarında bulunan “sorumluluğa” çağıran, hatta sorumluluğa icabet etmenin bir kaçınılmaz ve görmezden gelinmez bir yük/yükümlülük olduğunu hatırlatan bir kitap Dar Vakit Günleri. Buna rağmen ferah da bir kitap aynı zamanda.

Niçin mi? Mürsel Sönmez, en sert sözünü bile kovalarcasına, okurunu küçümseyerek kurmuyor da ondan. Bir çağrının latifliği var sözlerinde. Okuruna emeğinin heba olmayacağını muştulayan ve muştu ile yüzüne yüzüne vurmayan yazılar bunlar. Bu kitabı ferah kılan okurunu sahte teselliler serabında terk etmemesi ve yaşadığımız modern çölü aşmaya davet etmesi elbette.

Su terazisi, yüksek semtlere su ulaştırabilmek için inşa edilmiş yapılara verilen isim. Pek çoğu kaybolsa da eski semtlerde hâlâ bu küçük kulelere rastlıyoruz. Anlamın buharlaştırıldığı, bir nevi global Kerbela’ya çevrilmek istenen bugünün dünyasında insanlara “anlamı” hatırlatacak bir “su terazisi” inşa etmek her babayiğidin harcı değil elbette. Bu su terazisinden dağıtılması murat edilen anlam ne peki? Elbette muhabbet. Nitekim Mürsel Sönmez de kendisiyle yapılan bir söyleşide niçin yazdığını şöyle özetliyor: “Bütün gevezeliklerinizin ve bütün entelektüel birikiminizin o muhabbete yakıt olduğu zaman bir kıymeti var¸ yoksa hiçbir kıymeti yok. Muhabbet insanın kendi sınırlarını aşıp mutlak ile buluşma noktasıdır. O noktaya vardığınızda dünyada da mutlu oluruz¸ ahirette de. Yoksa aklın sürekli kavga ve çelişkileriyle¸ benlikteki abuk sabuk fırtınalarla ne yaşamaktan zevk alırız¸ ne de doğal olarak ilâhî buyrukları dinleriz. Ben artık muhabbetin tek şey olduğuna hiçbir delil aramaksızın inanıyorum. Benim kişisel maceramda geldiğim yer burası¸ muhabbeti doyasıya yaşamak susmak¸ kâh¸ ağlayarak kâh gülerek o sevinci yaşamak istiyorum.” Bizde yaşamak bencilce bir nefs doyurma talebi değil başkalarını yaşatmak için fedakarlıkta bulunmaya bağlı bir tavır ve seçimdir. Bu yüzden de kulelerimiz firavunun benlik tasladığı dikilitaşlar değil su terazileridir.

Neredeyse her gün yeni ve kritik bir gündem ile uyanıyoruz. Her gün yeni bir boş sayfa açılıyor önümüzde ve anlık reflekslerle günü kurtarmaya çalışıyoruz. Oysa yazmak anlık reflekslerin ötesinde bir mesaiye talip olmayı gerektirir. Evet, yine Dar Vakit Günleri’ndeyiz. Ancak, hayır! Anlık reflekslerle bir yere varamayız. Mürsel Sönmez’in denemeleri hem nasıl bir mesaiye talip olunacağına dair ipuçları sunuyor hem de nasıl bir meseleye sahip olunacağına dair. Yani hem “su terazisi”nin nasıl inşa edileceğine hem de nasıl kullanılacağına dair metinler bunlar.

Suavi Kemal Yazgıç
twitter.com/suavikemal
* Bu yazı daha evvel Star Kitap'ta yayınlanmıştır.

Hangi İsa? - II

Hangi İsa? - I başlıklı bir önceki yazımda Mustafa Akyol’un Yahudilerin Mesihi, İslam'ın Peygamberi Meryemoğlu İsa isimli eserini değerlendirmiştim. Bu yazı aynı konuya ilişkin bir başka kitaba dair değerlendirmeyi içeriyor. Kudüs Komplosu alt başlığıyla İsa Kimdi? adlı Mahya Yayınları’ndan çıkan kitabın çevirisi Fuat Aydın’a ait. Yazarı Kemal Süleyman Salibi tarih ve arkeoloji profesörü olduğundan meseleyi -kendi deyimiyle- akademik bir yöntemle ele alıyor. İki yüz beş sayfalık eser önsöz, giriş ve sonsöz hariç on iki başlıktan oluşuyor. Bölüm başlıkları Problem, Elçilerin İşleri Pavlus Hakkında Neyi Söylemedi?, İncil Kanıtı, Kur’ani Tanıklık, Varaka b. Nevfel’in Kayıp İncili, Yuhanna Ne Kadarını Biliyordu?, Arabistan’dan Filistin’e, Mesih, Haç Hanedanlığı, Mesih’e Dönüşen Tanrı, Beytanya’nın Sırları, Yahuda’nın İhaneti şeklinde sıralanmış.

Salibi, “kutsal kitaplar” ve tarihsel verilerden yola çıkarak olay ve olgular arasındaki boşlukları belirli bir tutarlılık çerçevesinde yorumlamaya çalışıyor. Bu yorumlamalar esnasında ortaya çıkan birbirinden farklı İsa anlatılarının oluşum süreçlerinin izini süren yazar, buradaki çoklu İsa anlatılarının en azından Hıristiyanlık teolojisi bağlamında nasıl tek figüre indirgendiğini belirlemeye çalışarak farklı İsa anlatılarındaki karakterlerin niteliklerinin kökenlerine inmeyi deniyor.

Yazar “İsa’nın yaşadığı kesindir ve bunu sadece Hıristiyanlık literatüründe değil Hıristiyanlık dışı metinlerden de anlıyoruz” diyerek çalışmasını temellendiriyor. Fakat buna rağmen “üzerinde uzlaşılmış bir İsa anlatısı bulunmadığını” belirterek kitabın çıkış noktasını ortaya koyuyor. Hıristiyan teolojisinin kanonik ve apokrif metinlerinin (Eski Ahit/Yeni Ahit) yanında Kur’an’ın İsa Aleyhissam tasviriyle birlikte arkeolojik bulguları, mitleri ve pagan anlatılarını karşılaştırmalı olarak yorumlayan Salibi, Kur’an’daki tasvir haricindeki anlatıların Pavlus eliyle nasıl dinleştirildiğini gösteriyor.

Yazarın özellikle arkeolojik bulgular ışığında ileri sürdüğü iddiasına göre Yahudilerin ve Yahudiliğin kökeni bilindiği üzere Kudüs’e değil, Batı Arabistan’a dayanıyor. Salibi ileri sürdüğü iddialarına bölgedeki pagan ve mit anlatılarının Tevrat ve İncil metinlerindeki paralel seyrini kanıt olarak gösteriyor. Eski ve Yeni Ahit’teki bilgilerle Batı Arabistan’a dair elde edilen bulguların benzeşmesinin dışında örtüştüğünü de belirten yazar Pavlus’un bir şekilde buradaki din, pagan ve mit anlatılarını öğrendikten sonra karma haline getirerek bugünkü Hıristiyan teolojisinin akidesini oluşturduğunu ileri sürüyor. Ayrıca çalışmanın önemli bir özelliği de yazarın arkeolojik verilerin yanı sıra bölgedeki yerleşim yerleri başta olmak üzere coğrafyanın topoğrafyasının adlandırılmasından faydalanmasıdır. Söz konusu adlandırmalardaki farklı gibi görülen telaffuzların tarihi ve benzerlikleri üzerinde duruyor.

Yazara göre elde bulunan bilgi ve bulgulardan hareketle üç farklı İsa anlatısı bulunmaktadır. Bunlar, Ezra’dan kısa bir süre sonra peygamberlik yapmış olan ‘Peygamber İsa’, Tevrat’ta belirtildiği üzere Davut’un soyundan gelen ve çarmıha gerilerek öldürülen ‘Mesih İsa’, Batı Arabistan’da öldükten sonra dirilen ‘Bereket Tanrısı İsa’. Çevirmene göre burada yazar üç dese de aslında dört İsa tasvirinden bahsediyor zira yukarıdaki üç İsa tasvirinin birleştirilmesiyle oluşturulan ve İncillerde anlatılan İsa ile dördüncü bir tasvir ortaya çıkıyor: ‘İncillerdeki İsa’. Pavlus’un diğer üç İsa tasvirden faydalanarak oluşturduğu dördüncü İsa karakteri İncillere de bu haliyle girmiştir. Salibi, Pavlus’un oluşturduğu Hıristiyanlık anlayışının kaynağının sadece bunlarla sınırlı olmadığı belirtiyor. Ayrıca Yahudi mistisizmi ve geleneği ile birlikte Grek düşüncesi ve Roma kültüründen de katkılar bulunmaktadır. Yazara göre Kur’an’da anlatılan İsa Aleyhisselam, bu tasvirler içindeki Peygamber İsa ile aynı kişidir.

Konuyu Eski Ahit ve Yeni Ahit üzerine karşılaştırmalı olarak değerlendiren yazar kanonik olarak nitelendirilen ve farklı yıllarda yazılan dört İncil içerisindeki İsa tasvirlerinin çelişkilerini ortaya koymaya çalışıyor. Kutsal metinlerde İsa’nın hayatı hakkında çok fazla bilgi bulunmadığından –ki kutsal metinlerde daha çok onun nasihatleri konu edilmiştir- çoklu İsa anlatılarının boşluk kısımlarını eldeki veriler doğrultusunda akıl yürüterek dolduruyor. Burada yazarın ortaya koymaya çalıştığı şey İsa anlatılarının hem birbiriyle hem de kendi içinde düştüğü çelişkilerdir. Ona göre “İsa’nın ölümünden yıllarca sonra yazılan İnciller onun hakkında çelişkili, uyumsuz ve tutarsız anlatımların kaynağıdır”. Bu bağlamda İncillerin yazılış süreçlerini değerlendiren Salibi, İncillerin yazarları olan Markos, Matta, Luka ve Yuhanna’nın etkilendiği ve/veya direkt bilgilendiği kaynakları ortaya koymaya çalışıyor. Yazara göre İncillerin farklılıklar kronolojik olarak incelendiğinde başka kaynakların varlığının kanıtı olarak değerlendirilebilecek veriler elde etmek mümkün ve bu kaynakların büyük bir kısmı şu an ortada olmayan apokrif metinlerdir. İncillerdeki İsa gibi Pavlus’un hayatı hakkında da çok fazla bilgi bulunmadığını belirten Salibi, buna rağmen Pavlus’un İnciller’in yazılmasındaki etkisinin, Batı düşüncesindeki öneminin, yaptığı yolculuklar ve dinsel mücadelesinin İncillerden açıkça anlaşıldığını ileri sürüyor.

İsa’nın yakınları ile havarilerinin de yaşadığı ve katı kuralların uygulandığı Kudüs’teki Yahudilerin arasına girmek isteyen Pavlus amacını gerçekleştirmek için yeni bir din icat etmiştir. Yazara göre Pavlus bu dini oluşturmadan önce Batı Arabistan’a bir seyahat yapmış ve kullanacağı (pagan-mit) bilgileri toplamıştır. Daha sonra bir seyahati sırasında “İsa’ya ait olduğunu öne sürdüğü bazı görüntüler gördüğünü ve İsa’nın ona öğretisini tebliğ etmesi için görevlendirdiğini” iddia etmiştir. Kendisi bir Yahudi olmayan hatta ilk başlarda Yahudi düşmanı olan Pavlus ihtida ettikten sonra yaydığı öğretinin Yahudi olmayanları (sünnetsizleri) kapsaması ve havariliğini iddia etmesi yüzünden Kudüs ileri gelenlerince kabul görmemiştir. Bu durumu Kudüs dışında kiliseler kurarak aşmaya çalışan Pavlus öğretisini yaymaya devam etmiştir. Pavlus bağlılarına ve kiliselere para yardımında bulunmaktadır. Uzun uğraşları sonunda belirli bir nüfuz elde eden Pavlus Kudüs’e kendisini havari olarak kabul ettirmeyi de başarmıştır. Kitapta anlatılanlar dönüp dolaşıp Pavlus’ta düğümleniyor ve sadece dönemi açısından değil günümüz Hıristiyanlığı açısından da onun önemini ortaya koyuyor.

Yazara göre Pavlus’un öğretisinin dinsel merkezi esasında Kudüs değil Batı Arabistan’dır. Bu bölgede yaşayanlar Arabistan’ın farklı yerlerine dağılmıştır. Kur’an’da İsa Aleyhisselam’a dair anlatılanların bugünkünden farklı bir Hıristiyanlık anlayışı olan kişilere dayandıran yazar Varaka b. Nevfel’i onlardan birisi olarak görüyor. Dolayısıyla kendi okuduğu farklı bir İncil’i bulunan Varaka b. Nevfel’in Hz. Muhammed ile bu konuları konuşması ve bazı şeyleri bilmesi olağandır. Bu bağlamda Salibi’ye göre Kur’an’da anlatılan İsa, Kudüs orijinli İsa (İncillerdeki İsa) değildir ve İncil’de anlatılandan da önce yaşamıştır.

Açıkçası yazar her ne kadar akademik bir yöntem uyguladığını söylese de iddialarını tarihsel gerçeklikten çok spekülatif bir tarih yazımı olarak ele almak mümkün. Yazarın giriş bölümünde çalışmasına dair yaptığı açıklamada “bazı kesimlerin iddialarına karşı sert tepkiler verdiğini” belirtmesi bu minvalde değerlendirilebilir. “Sansasyon oluşturmak, İncillere dair bir skandalı ortaya çıkarmak ya da Hıristiyanlığın bir yanlışını kanıtlamak” gibi niyetinin olmadığını belirten Salibi, bir Hıristiyan olarak amacının “sadece İncillerin tarihsel gizemini ve Hıristiyanlığın doğuşunu araştırmak” olduğunu belirtiyor. Tarihin bilim olup olmadığı tartışma konusu olmaya devam ededursun, kitapta anlatılanlar -yazarının da belirttiği gibi- alternatif bir tarih okuma girişimidir ve ortaya konulan görüş bilimsel verilerle desteklenebilir ve/veya yanlışlanabilir iddialardır. Dolayısıyla burada iddia edilenler farklı bir pencere açması açısından önem arz ediyor. Yazarın bir Hıristiyan olarak, Hıristiyanlığın bir konusu olan Mesih İsa ile ilgili çalışmasında Kur’an’ı kaynakları arasına alması ilginç bir detay olarak değerlendirilebilir. Sonuç olarak ise kitapta anlatılanlar Hıristiyanlar ve/veya Yahudiler açısından olduğu kadar belirli bir vizyonu yakalamak zorunda olan Müslümanlar açısından da önemlilik taşıyor diyebiliriz.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp