Sahi, var mı İstanbul’un bir sahibi?

Orhan Pamuk’un bir bozacının yaşam öyküsüyle birlikte 1960’lardan 2012’ye İstanbul’un yaşadığı kentsel ve toplumsal değişimi anlattığı Kafamda Bir Tuhaflık (Aralık 2014, Yapı Kredi Yay.) kitabı, Duttepe ve Kültepe gibi İstanbul yeni kurulan mahallelerinin hikâyesi anlatılır. Tarif ettiği konumlara uygun olarak Gültepe ya da Seyrantepe dememesinin sebebi gerçeğe ne kadar uygun diye gereksiz tartışmalar açılmasını istememesinin yanında köyden kente göçün, önce gecekondulaşma sonra kentsel dönüşüm adı altında apartmanlaşma aşamalarını anlatırken birçok mahallenin ortak niteliklerini taşıyan birer simge olarak ele almak istemesi olabilir ama kitabı okurken köyden kente göçün, İstanbul’un önce gecekondulaşma ardından apartmanlaşma, sonra kentsel dönüşüm adı altında rezidans ve siteleşme aşamalarını izlerken aklımızın bir köşesinde yanıtını vermediğimiz bir soru durur: İstanbul kimin şehri? Sahi İstanbul’un bir sahibi var mıdır, varsa nerededir? 19 yazarın makalelerinin bir araya getirilerek oluşturulan "İstanbul Kimin Şehri?" adlı kitap, “Şehrin gürültüsünden kaçmak ve kendine ‘güvenlikli’ bir alan inşa etmek isteyenler”in İstanbul’a verdikleri zararın boyutunu ortaya koyuyor. Kitap ortak bir çalışma ve aslında tüm kitap boyunca “İstanbul kimin şehri?” sorusuna yanıt aramıyor ya da bu sorunun cevabını vermeye gayret etmiyor gibi görünse de aslında “Medyanın Kenti”, “Seçkinlerin Kenti”, “Ütopya ve Distopyaların Kenti”, “Gerillaların Kenti”, “Kültür’ ve Sermayenin Kenti”, “Onun Kenti” gibi temellendirdiği alt başlıklar altında İstanbul’un tarih boyunca oluşan kimliğini araştırıyor. Bunu yaparken de değişime ve değişimin kontrolsüz bir şekilde ilerleyişine dur diyememenin çaresizlğini yaşayan şehrin sakinleriyle şehir arasında oluşan kopuşu ve yabancılaşmayı bir çığlık gibi dile getiriyor.

İstanbul özelinde konuşacak olursak, gecekondulaşma yolunda ilerleyen bir şehirleşme, 1950’lilerden bu yana aslında Kemal Karpat’a göre bir devlet politikasıydı. Gecekondulaşma İstanbul’da da o zamanlardan günümüze kadar belediyeler tarafından görmezlikten gelindi. Çünkü devlet, konut alanındaki politikasızlığını gecekondu gibi informal alanlara göz yumarak, ses çıkarmayarak kentlileştirmeyi sağlamayı amaçlamaktaydı. Dilaver Demirağ’a göreyse İstanbul’a göç her zaman kontrol altındaydı ve ancak en nitelikli emek gücü yahut zenginlik yaratıcı tacir ya da atanmış memur bu kente ve kentin çok renkli yaşantısına dâhil olabilirdi.

Kentin köye göre daha çok karmaşıklık içerdiğini rahatlıkla söyleyebiliriz, şöyle ki kent, köye göre refahın taştığı, görkemi ile gözlerin kamaştığı bir alan olarak karşımıza çıkıyor. Köydeki gönüllülük kentte devletle ileri aşamaya taşınan dayatılan bir iktidarlığa dönüşmekle aslında eğlencenin ihtiyaca nasıl dönüştürüldüğünü daha iyi kavrayabiliriz. Uzmanlar, rakamları çok açık ve net bir şekilde ortaya koyuyor: 2000’li yıllardan bu yana bankada 25 milyarın üstünde parası olan kişi, sadece 25 bin ve zenginler nüfusun ancak yüzde 1’ini oluşturuyor. Hayretle karşılamakta isek de piyasada satılan ürünleri ve açılan işletmeleri de incelediğimizde o çok korkutan tüketimin kent yoksulu fakirler tarafından gerçekleştirildiğini anlıyoruz!

Şehirlerin merkezlerine yakın yerlerdeki varoşlarda bulunan ve “zengin yaşama isteği” ile listenin en başında bulunan Türkiye’nin nüfus olarak en büyük tüketim kitlesi, yatırımcıların dikkatini çekmekle birlikte, şirketlerin satış stratejilerinin başında bulunmakla dikkatleri üzerine çekiyor. Vakti zamanında bowling’in fakir eğlencesi olduğu bir ilçede (Gaziosmanpaşa) Brunswick firmasının Etiler Korukent’te açtığı bowling salonunun, şubelerinin hızla nasıl da açıldığını hatırlıyor musunuz? O zamanlar meşhur zenginleri bile şaşırtan aynı firma, 2000’li yıllarda Malatya, İskenderun, Bursa, Konya, Karaman ve İstanbul Gaziosmanpaşa, Zeytinburnu’nda açtığı yeni salonlarla dolup dolup taşıyordu, bugünlerdeyse her alışveriş mağazasının içerisinde artık bowling salonu bulmak mümkün.

Kentin imkânlarından nemalanmaya çalışan on binlerce kişilik bir topluluk üzerinden konuşuyoruz. Gelir dağılımındaki adaletsizliğe rağmen bir türlü ulaşılamayan zenginlik için durmadan harcama yapma ihtiyacı hissettirilen bir psikolojiyi sorguluyoruz. Cebindeki tüm parasıyla sinemaya gidip canlı müzik dinleyen bir genç, eve dönmek istediğinde, yüzlerce kişiyle paylaştığı metrobüsle, ailesinin kira sorunuyla, hızla yaklaşan taksit borcuyla karşılaşıp gerçek kimlik hatırlanınca; zenginlik duygusunu elde edememenin verdiği komplekse giriliyor, hırçınlaşılıyor. İstanbul’un varoş semtlerinde; sinema, internet cafe, özel hastane, özel okul, marka giyim mağazaları, marketler en popüler işletmeleri oluşturuyorlar. Aylık taksitlerle alınan bilgisayarlar, cep telefonları ve hatta günümüzde ev ve arabalar, kredi kartıyla yapılan alışverişler ayrı bir hava kazandırıyor varoş sakinlerine. Yine araştırmalara göre bu semtlerde kozmetik ürün kullanımında çok yoğun bir artış var. Saç analiz laboratuarlarında bakımlar yapılıyor, solaryum salonları hızla artıyor ve cilt bakımı önemli bir problem oluşturuyor.

Artan nüfusa yerleşim yeri açmakla bir daha geri dönülemeyecek adımların atıldığı İstanbul, kentin yakınlarında ama dışında çok sayıda küçük yerleşim adacıklarının zamanla İstanbullulaştığı dev bir kütleye doğru ilerlerken büyük bir değişim-dönüşüm yaşamaya devam ediyor. Bizans’tan Osmanlı’ya, Cumhuriyet döneminde günümüze İstanbul’un başına gelenler, artık bu şehir sahiplenecek birinin ya da birilerinin kalıp kalmadığına kadar vardı. Ekonomik bağımsızlığını kazanamayan ve küresel sisteme sadece bir tüketici olarak dahil olan her ülkenin başına gelenleri İstanbul’da yaşadı. 1940’lardan 80’lere apartman tarzı yaşam, mahalle düzeninin ve değerlerin çökmesine sebep olurken şehir geçmişte hiç yaşamadığı hâllere büründü; 1990 sonrası siteleşmenin getirdiği kapalılık 2000 sonrasındaki rezidanslaşma süreci, dikine yapılaşma ve gökdelenlerin, plazaların dayattığı yaşam tarzını şehre adeta kabul ettirdi. Eski İstanbul’a dair anlatılanlar artık sadece kitaplarda, çünkü artık Yahya Kemal’in Aziz İstanbul’u büyük dönüşümler yaşadı; bireyciliği ön plana çıkartırken toplumun kültürünü ve alışkanlıklarını da değiştirmeye ve mega bir şehre dönüştürmeye başladı.

Bugün sadece İstanbul’da değil, tüm Türkiye’de topraktan elde edilen rant, en önemli sermaye birikim araçlarından biri olduysa elbette kentlerimiz değişecek dönüşecek değil mi? Bu süreçteki İstanbullular olarak yaşadığımız en önemli sorun, Batı’da toprak bir meta olarak piyasa ekonomisinin bir parçası iken, Osmanlı’dan beri gelen merkeziyetçi devlet anlayışı ve toprak rejimine bağlı olarak toprak mülkiyetinin devletten özel mülkiyete geçmesi ve bu durumla ilgili eşitsiz gelişmeyi engelleyici hukuki bir yapının bulunmamasıdır. Caydırıcı ceza sisteminin de olmayışıyla, kentsel toprağın özel mülkiyete dönüşmesi sürecinde oluşan farklılık rantı ve mutlak rant belli kesimlere aktarılırken buradan elde edilen gelir kamu ve kentleşme yatırımlarına dönüşememekte; halkı sınıflara bölmekte; zamanla çıkar çatışmalarına zemin hazırlamaktadır. Halbuki yapılacak şey en başından itibaren bellidir; toprak rantının bedeli devlet ve yerel yönetimlerin altyapı yatırımları aracılığıyla kamuya aktarılmalıdır.

Her geçen gün o muhteşem geçmişinden ve yerlilerinden uzaklaşan İstanbul, yok olmayacak ama o eski hâline de bir daha dönemeyecek gibi… İstanbullular yok oluyor ama şehir dev bir kütle gibi yaşamaya devam ediyor. Peki, küresel İstanbul’a yapılıp edilenler onu ne zarar verebilir? Tahire Erman’ın da peşinde olduğu soruyu soralım; şehri ayrıcalıklı orta sınıfların ve sermaye gruplarının alanı hâlinden o eski hâline çevirmek artık mümkün değil mi? Rant neden adilce paylaşılamıyor? Rantın kamuya aktarılamaması sonucu şehri parselleyen gayrimenkul firmalarına kim dur diyecek, kapitalizm mi? Tam da işte bu noktada, İstanbul kimin şehri?

Yunus Emre Tozal
twitter.com/yunusemretozal
* Bu yazı daha evvel Arka Kapak dergisinin 20. sayısında yayınlanmıştır.

Sağlığın Gaspı için sözlük veya Illich'i anlama kılavuzu

"Hasta için en iyisi, en azıdır."
- Hipokrat

İnsanların daha hızlı ulaşımını sağlamak için ortaya koyulmuş fikirler bugün şehirleri bir trafik keşmekeşiyle yüz yüze bırakmış durumda. Eğitim sistemi bireyi belki bir konuda teknik uzman olarak yetiştiriyor lakin genel bir cahillik seviyesinden yukarı çıkaramıyor. Ulaşım ve eğitim sistemlerine paralel olarak sağlık sistemi de asıl amacının tam tersi şeklinde işleyerek sonunda klinik, sosyal ve kültürel iatrojenezi doğuruyor. Ivan Illich bu durumları “paradoksal amaçbozuculuk” olarak adlandırır ve endüstri toplumunun sağlık sistemine dair yaptığı eleştirisini de bu kavram üzerinden açıklar. Yazar sağlık sistemini birçok yönüyle eleştirse de aslında bütün problemin ana kaynağı “sağlık sisteminin tıplaştırılmasıdır.” “Tıplaştırılma” önce toplumun kimin hasta olduğunu veya hasta olana ne yapılacağına dair karar verme yetkisini hekimlere devretmesiyle başladı. İkinci olarak ise insan vücudunun mekanikleşmiş bir kumanda olarak görülmesinin sonucu olarak “tedavinin kişiliksizleştirilmesi” yani doktorun tanıdıklarına hizmet veren bir esnaftan standardize edilmiş protokolleri uygulayan bir sağlık profesyoneline dönüşmesi baş gösterdi. Bazı hekimler aynı reçeteleri yazan birer makineye dönüştüler. Bununla beraber yapılan hatalar artık ara sıra meydana gelebilecek olaylar olarak rasyonalize edildi. Başka bir deyişle hatalı uygulamalar ahlaki bir sorun olmaktan çıkıp teknik birer soruna dönüştüler. Üçüncü aşama ise sağlık hizmetinin “radikal tekellere” dönüşmesi oldu. Sıradan tekeller piyasayı ele geçirir. Radikal tekeller ise daha ileri giderek özgürlük ve bağımsızlığa da mütecaviz davranarak insanı kendi başına bir şey yapamaz hale getirir. Mekanik bir döl yatağı gibi inşa edilmiş kentlerde fetüsün doğup doğmayacağına kararla başlayan ve bir yoğun bakım ünitesinde reanimasyon sonlanması kararıyla biten “radikal tekeller” oluşturuldu. “Endüstürileşmiş toplumlarda” insanlar edilgen bir yöne itilerek öğrenmeyi, iyilileşmeyi veya kendi yolunu bulmayı değil öğretilmeyi, iyileştirilmeyi veya yol gösterilmesini beklerler. Otomobil olmadan bir yerden bir yere gidemeyeceğini düşünen insan gibi bu tıplaştırılmış sağlık sistemi olmadan hayatın devam ettirilemeyeceği düşüncesinin topluma yerleştirilmesi sağlık sisteminin tıplaştırılmasında son basamak oldu.

Sağlığın Gaspı’nda “klinik iatrojenez” olarak tarif edilen şey sağlık hizmetinin sunulması esnasında veya sonrasında ağrı, hastalık veya ölümün bu hizmetin bir sonucu olarak ortaya çıkması durumudur. Kitabın bu bölümünde İllich modern tıbbın potansiyel yaralarından çok zararı olduğunu ve semptomatik tedavinin sadece bir şeylerin üstünü örtmekten fazlası olmadığını birçok veriyle savunur. Yunanlıların “ilaç” için kullandıkları “pharmakon” kelimesinin tedavi edici veya öldürücü güç manalarından her ikisine de geldiğini hatırlatır. Yanlış, sahte ve miadı geçmiş ilaçların kullanımının, ilaç-ilaç etkileşimlerinin, ilaçların bağımlılık yapıcı, sakat bırakıcı ve mutajenik etkilerinin, antibiyotikler için direnç gelişimi ve süper enfeksiyon durumlarının tedavide faydadan çok zarar getirdiğini savunur. Hekimin “teşhis koyma odaklı” davrandığını ifade eden yazar iddiasını şu çarpıcı örnekle destekler. 1934 de New York ta 1.000 öğrencinin yüzde 61’inin bademciklerinin alındığı görüldü. Geriye kalan çocukların tonsillektomi endikasyonu için değerlendirilmesi sırasıyla üç hekim tarafından yapılması istendi. Bütün bu muayeneler maddi eğilimler yaşanmasın diye ücretsiz kliniklerde yapıldı. Hekimler muayeneyi bitirdiğinde geriye tonsillektomi teşhisi konulmayan sadece beş çocuk kalmıştı. Bu son kalan beş çocuğu ise şehirde muayene edebilecek başka bir doktor kalmadığı trajikomik bir şekilde ifade edilmiştir. İlaçların potansiyel zararlarıyla birlikte Illich yanlış cerrahi müdahaleleri de klinik iatrojnez bölümünde işler.

Francis Bacon önceleri işlevi hastalıkları tedavi etmek olan tıbba iki yeni işlev daha kazandırmıştı: sağlığı korumak ve yaşamı uzatmak. Bu iki yeni işlevle birlikte sağlığın korunması da bir pazarlama aracına dönüştürüldü ve öteki büyük endüstriler gibi sağlık sistemi de ürünlerini talebin sınırsız olduğu yere yani ölüme karşı dirence yöneltti. Eskiden saray hekimleri krallara berberlerin yaptığı hacamattan ötesini yapmazlardı. O zamanki kralların da daha uzun yaşamak gibi bir emeli yoktu. Burjuvanın doğuşuyla ölümde eşitlik sona erdi ve ölümü uzak tutmak için her türlü bedelin ödenebileceği bir çağ başladı. İşte böylece sürekli bakıma muhtaç insan ortaya koyuldu ve tıplaştırılmış yaşam şekillenmeye başladı. Illich’in “sosyal iatrojenez” olarak adlandırdığı şey ise bütün bir hayatın tıplaştırılması sonucunda evlerin artık doğum, hastalık veya ölümün misafirliğini kabul etmeyerek bunlar hakkındaki bütün tasarrufu hastanelere devretmesi, kendi bedenimiz hakkında ortaya çıkan dilin katı bir bürokrasiye bürünmesi ve insanın kendi kendini iyileştirmesi sürecinin kaybolduğu durumdur.

Kültür ağrıyı katlanabilir kılar. Lakin tedavi edilebileceği varsayılan “ağrı” tahammül edilemezdir. Tıplaştırma her kültürde kendine özgü bir şekilde bulunan ağrıyla mücadele programından yoksun bırakır. Sağlık hizmetlerinin gözünü sonsuzluğa dikmesi ve insanlara ütopyayı vaat etmesinin sonucu olarak kişinin ağrı, çaresizlik, yaşlanma ve ölüm gibi olaylar karşısında gösterdiği sabır, dayanışma ve kabullenme gibi tepkileri kısmen veya tamamen kaybolduğu durum ise “kültürel iatrojenez” olarak karşımıza çıkmaktadır. Kültürel iatrojenezis sonucunda “acı” kelimesi esas manasını kaybederek boş bir inancı, sado-mazaşizmi ya da zengin adamın yoksulların yazgısına üzülmesini ifade eder. Acı ve ağrı gibi sabır, kendini tutma, cesaret, tevekkül, sebat ve uysallık gibi kavramların da içi boşalır.

Son olarak kitabın orijinal isminde geçen “Medical Nemesis’e” değinecek olursak; Nemesis Eski Yunan’da intikam tanrıçası. Tanrıların katından çalmaya kalkan kibir sahibi insanları yani insan olmak yerine kahraman olmaya çalışanları cezalandıran bir simge. Modern tıp topluma ait olanı aldı ve kahramanı oynamaya çalışıyor. Sonuç Illich’e göre paradoksal amaçbozucuklukla gelen felaketler.

Kitabı değerlendirirken 1975’te yayınlandığı kesinlikle göz ardı edilmemeli. Tıp etiği ve teknolojik gelişmeler ile alınan yol o zaman için yapılmış bazı eleştirileri günümüzde anlamsız kılıyor. Yine de Illich’in o zaman için çizdiği tıplaştırılmış toplum modeli bugün için fazlasıyla geçerliliğini koruyor. Aradan geçen yaklaşık kırk yıllık süreden sonra Sağlığın Gaspı’nın tekrar yazılmaya ihtiyacı var.

Taha Selçuk
taha_selcuk@hotmail.com

Sığ muhafazakârlık ve sahte uhrevileşme hakkında yaşayan sorgulamalar

İçinde yaşadığımız -bazen sadece yaşamak zorunda olduğumuzu düşündüğümüz için yaşadığımız- bir dünyada, bir devirde mevcudiyetimizi bir şekilde devam ettirmeye çalışıyoruz. Belki insanoğlu her çağda bazen bizimle benzer, bazen de muhtelif sebeplerden yine bizim gibi düşünüp, dertlenip, anlam arayışına çıkmış ve bizim gibi hissetmiştir, kim bilir. Ama yine de ‘var olma’ nimetinin değerini bilmekten uzak oluşumuz, kadim zamanlardan beri yaygın bir hastalığımızdır.

Üzerine haddimizi aşmadan iki kelam etme gayretinde olacağımız kitabında Ömer Lütfi Mete bunu şöyle açıklıyor: "İnsanoğlu 'yok olma' hâlinin tanımlamasını yapamayacağı için, kendisine bağışlanan 'var olma' nimetinin ne denli bir teşekkür gerektirdiğini anlamaktan acizdir." (sf. 64)

İnsan toplulukları her çağda ne kadar başka başka dinlere, felsefi sistemlere, ideolojilere, kültürel normlara göre ayrışmış olsa da pek çoğunda en azından sözde -pratikte değil elbette- huzur, barış, kardeşlik; ezmeden, kırmadan, dökmeden, sömürmeden bir arada, insanca yaşama anlayışı üzerinden hareket etmiştir. Türk’ün İslam’la şereflenmesinden sonra Hoca Ahmet Yesevi’nin gölgesinde filizlenen dervişler Asya’ya, Anadolu’ya, Mezopotamya’ya, Balkanlara kadar kök salan ve İslam’ın tasavvuf felsefesini sadece yaşayarak, bambaşka coğrafyaların insanlarına o güne kadar pek şahit olmadıkları bir şeyleri gösterdiler ve öğrettiler. Peki, neydi bu şeyler? Yaşadığımız devrin ruhi, iç buhranlarına, çatışmalarına, toplum kargaşalarına benzer çalkantılı günlerde insanlığa soluk aldıran huzur, sükûnet, hoşgörü, adalet, yarenlik, birliktelik bilinci hülasaten insanın özündeki iyi ve güzel olan hasletler bütünüydü. Şimdi sadece menkıbelerde okudukça, dinledikçe bir yandan içimizi ısıtırken diğer yandan istemsizce hüzünlendiğimiz bu derviş öyküleri çağımızda birer mit unsuru haline dönüşüp mazi romantizmine mi karıştı? Yoksa somut örnekler hâlâ aramızda, ekranlarda, yazılan birtakım eserlerle karşımızda ve canlı duruyor olabilir mi? Bizler fark edemesek de…

Bize bahşedilmiş ömür kadar vaktimiz var, o kadar yaşayabilir, o kadar iyi/kötü eylemde bulunabilir, o kadar söyleyip, o kadar susabiliriz. Sınırlandırıldığımız zaman ve mekânın bünyesinde konuşup yazabilecek kadar donatılmışız ancak. Dünya bize, biz Müslümanlara göre mahsulümüzü ancak öte âlemde toplayabileceğimiz bir tarla hükmünde. Fakat dinimizin bize dünya hayatında ezile büzüle, sefalet içinde, bir mezellet halinde yaşamamızı emretmediğini de biliyoruz. Yüz yıllar, bin yıllardır nice mürşidlerin, bilgelerin, filozofların dahi hikmetini tam manasıyla kestiremediği yahut açıklayamadığı insana dair iki unsur; akıl ve kalp. Birbirine tezat mı teşkil eder, tamamlar mı birbirlerini? Bazen aklı bazen kalbi mi öncü kabul etmek gerekir, biri diğerinden hep bir adım ileride mi olmalı? Yaradılıştan gelen birtakım müşahhas hasletlerden ötürü, her insanda onu diğerlerinden ayırıp özge bir fert olduran farklılıklarla mı yön bulur kendine bu iki unsur? Ve çoğaldıkça çoğalacak, sordukça ardı arkası kesilmeyecek derine doğru helezonlar çizen sorular zinciri…

Sorular ve sorunlarla yürüyen bir Ömer Lütfi Mete fikir kitabı hakkında söz söylemeye başlarken yine birtakım varoluşsal ve Müslümanca soru ve sorunlarla kurulan bir girizgâhı uygun gördüm. Girizgâhta esasen yazarın şahsına ve kitabın muhteviyatına gönderme yaptığımı da takdir edersiniz. Ömer Lütfi Mete’nin söz konusu ”Aşksız, Zevksiz, Allahsız Müslümanlık” adlı kitabına ilişkin üzerinde duracağım ‘biz’ Ömer Lütfi Mete’nin de içinde bulunduğu, bir düşünce adamı olarak ışık tutmaya çalıştığı en başta kendi ülkesi insanları Türkler ve biz Türklerle beraber her nevi Müslüman topluluklardır. Çünkü Ömer Lütfi Mete’nin üzerinde kafa yorduğumuz bu kitabı, modern zamanlarda Batı uygarlığına mukabil Müslüman kişi ve Müslüman toplumdaki geri kalmışlık ve derinliksiz-sığ Müslümanlık anlayışı sorunudur. Eser, Müslüman’ın geri kalmışlık, yenilmişlik düşüncesi içinde hissettiği aşağılık karmaşası, ruh bunalımları ve benzeri sorunların uzun uzun sorgulamaları ve nihayet çözüm yollarını sunmasıyla devam ediyor. Bu bahis daha ziyade kitabın ilk iki bölümünü teşkil etse de diğer bölümler de doğrudan bu iki bölümle iç içe bir muhtevaya sahip. Eserin 2008 yılındaki basımı ‘Gerekçe’ başlığı altında Ömer Lütfi Mete’nin ön sözüyle başlar. İlk paragrafını aynen alıntılıyorum:

“Çağımızın büyük mürşitlerinden Tayyar Baba, ziyaretine gelen dervişine sorar:
-Köyünüzde işler nasıl, değişen bir şey var mı?
-Derviş cevap verir:
-Köyümüze yeni bir hoca geldi efendim.
Hazret gülümseyerek tekrar sorar:
-Müslüman mı bari?
-Efendim öğretmen demiyorum, hoca diyorum, camiye yeni imam geldi…
-Tamam, ben de onun için soruyorum, Müslüman mı?”

Yazar şöyle devam ediyor: “Bu küçük öyküdeki keskin eleştiri şüphesiz bütün imamları zan altında bırakacak bir önyargının yansıması değildi. Burada yapılan tasavvufi idrakin özündeki yaklaşımı vurgulamak,…”

Eser, içinde yaşadığımız çağın dinamikleri zemine alınarak, Müslüman’ın birbiriyle ilintili ama kendi içinde ayrılan bir kısım soru ve sorunlarına karşılık Gerekçe ve Giriş’ten sonra yazılmış sekiz bölümden müteşekkil. Ve dediğimiz gibi kitabın ilk iki bölümü tamamına lokomotiflik ediyor. Kitap, ilk bölümde vurgulanan ‘biricik hak din İslam’ın mensuplarının geri kalmışlığı’ sorguları ve ikinci bölümdeki ‘akli tevhide yönelişle kalbin terk edilişi’ sorunu üzerine inşa edilmiş. Giriş bölümünde yazar, Kanadalı dünyaca ünlü müzisyen Loreena Mckennit’i İstanbul’da ağırladıkları hatıralarından ve hanımefendiden yola çıkarak bir karşılaştırmayla okurun zihnindeki tabuları sallamaya başlıyor. Takibinde gelen gülyağı-parfüm metaforu ile girilen mesele, varlık-yokluk temelinde gelenek-modern, ilerlemişlik-geri kalmışlık, aklî tevhid-kalbî tevhid gibi mukayeseleri, tartışmaları ile ‘akılcı (rasyonalist) Müslümanlık’ın doğurduğu çağdaş problemlerin, cesur tavır takınan bir düşünce adamının inceliği, işçiliği, hassasiyeti dâhilinde dile getirilmesiyle devam ediyor. Fakat şuna dikkat çekmek istiyorum: Çağdaş Müslümandaki problemlerin düşünen, soran, eleştiren, aklını kullanan, akıllı Müslümanlık anlayışından değil; akılcı, rasyonalist, maddeci, materyalist Müslümanlık anlayışından kaynaklandığını savunuyor yazar. Akıllı Müslüman değil akılcı Müslüman sorunsalı diyebiliriz kısaca. İki anlayış arasındaki ayrımı iyi tespit etmek gerekiyor. Ömer Lütfi Mete, Descartes felsefesinin mottosuna nazire yaparak “Madem sorguladım öyleyse Müslüman’ım” cümlesiyle giriş pasajından birinci bölüme çarpıcı bir farkındalıkla geçiş yapmayı münasip görüyor.

Kitabın bazı sayfalarında okurun çalkantıları, sarsıntıları şiddetlenerek devam ederken kalbî tevhid meselesi gibi doyurucu açıklamalarla ruh zaman zaman bir dinginleşmeye bırakıyor kendini. Derin bir nefesle adeta su, yolunu buluyor. Kalbî tevhid bahsindeki tasavvufi ögeler ve cevaplarla karşılaştığımız vakit, kitabın neden Tayyar Baba’nın hikâyesi ile başladığını daha iyi anlıyoruz. Tevhid meselesinde beklenileceği gibi yazarın tasavvufi boyutu gün yüzüne çıkıyor: “Başka hiçbir şey mesela kâfir-mümin karşıtlığı varlık-yokluk karşıtlığından önde düşünülemez. Öyleyse ‘yok’u ‘var’ edici yalnız tekliği tartışılmayan Allah olduğuna göre var edilen her şeyi tereddütsüz bir şekilde ‘saygın’ bilmek özgün tevhid inancının olmazsa olmazı değil midir?” (sf. 63). Bu cümleler Yunus Emre’nin: “Elif okuduk ötürü / Pazar eyledik götürü / Yaradılanı severiz / Yaradandan ötürü” mısraları için yazılmış bir şerh olarak da okunabilir. Ki zaten Ömer Lütfi Mete kalbî tevhide yönelik örnekler sunarken Yunus Emre, Hacı Bektaşı-ı Veli, Mevlana Celâleddin gibi tasavvuf büyüklerine değinmeden geçmiyor.

Öte yandan imanı yalnızca aklî metodlarla kavramaya ve anlatmaya çalışan akılcı Müslümanlara/Müslüman aydınlara aklî tevhidle tahkiki imana erilmiş olunamayacağının ikaz ve itirazı yapılıyor. Kitaptan hareketle tevhid hakkında şöyle bir hülasa edebiliriz: Tevhid; evet şu şu sebeplerden dolayı Allah vardır ve birdir düzleminde bir matematik değildir; tahkiki imana kalbin ancak Allah’a mutlak yönelişiyle erişilebilir. Ama bu demek değildir ki insan aklını kullanan bir varlık olmasın.

Eserde, biricik hak din mensuplarının yani Müslümanların, biricik hak din mensubu olmayan Batı uygarlığı karşısında dünya muvazenesinde aldığı ve almaya devam ettiği ağır mağlubiyetlerin sebeplerini yine kendilerinde/kendimizde aramamızın gerekliliği savunuluyor. Allah’ın insana rehberlik etmesi için gönderdiği kitabı ve peygamberi idrak etmeye çalışmak yerine, dini, kültürel bir aktarım yoluyla bilinçdışı yaşadığımızın özeleştirisi yapılıyor ve en temel sorunun bu olduğuna dikkat çekiliyor. İdeolojik sığlığa indirgenen, Üstad Necip Fazıl’ın da ifade ettiği gibi ‘kaba, softa’ Müslümanlık olarak tezahür eden bir toplum karakteri doğuyor. Öte yandan Ömer Lütfi Mete iğneyi karşı tarafa batırmayı da ihmal etmiyor: “Ayrıca Batının yükselişinde; Rönesans ve Reform olguları ve bu olguların altında yatan ruhsal ve sosyal dinamikler ile beraber, insanlık dışı yollardan edinilmiş muazzam haram sermaye gibi başka etkenlerin de rol oynadığını göz ardı edemeyiz. Bilindiği gibi Batının macera, arayış ve gelişme aşamalarında ‘Yeni dünyanın keşfi’ ile büyük bir vurgun vurulmuş İnka, Aztek ve Maya mirasları feci şekilde talan edilmiştir. … İnsanlık tarihinin en utanç verici barbarlık uygulamaları Batının imzasını taşır. Bütün bunlardan sonra kalkıp da ‘Batı demokrasi kültürü sayesinde şahlanmıştır’ demek, pek gerçekçi ve namuslu bir değerlendirme olmaz.“ (sf. 162)

Son asırlarda Batı uygarlığı karşısında teknolojik, politik, ekonomik, toplumsal açıdan geri kalmışlığımızın çetin sorgulamaları esas alınarak yazılmış, çözüm niteliğinde birtakım açık ve örtük tavsiyelerden müteşekkil bu kıymetli eserde okuyup, kafa yorduğunuz takdirde istifade edebileceğiniz bazı temel meseleler şöyle sıralanabilir:

* Allah katında biricik hak din mensuplarının hak din mensubu olmayanlar karşısındaki ağır mağlubiyetini nasıl anlamak gerekir? Ve Müslüman fertler için bu durum bir öğrenilmiş çaresizliğe evrildi mi / evrilir mi?

*Müslümanların Batı karşısında kendini kayıplara oynayan bir halde yenik görmesi kişisel ve toplumsal ruhi problemlere dönüşür mü? / dönüşmesi doğal mıdır?

*Hem Müslüman hem çağdaş olunabilir mi? Olunursa nasıl olunur?

*Yukarıdaki meseleler bağlamında Hz. Peygamberin dahi üzerinde kesin hüküm vermediği, ulemanın konuşmakta temkinli davrandığı kader mefhumu.

*Akıl - tevhid ilişkisi.

*Etki edemediği bir dünyada Müslüman’ın tepkiciliği ve edilginliği.

*Türk, Müslüman aydın sorunu.

*Türkiye’de cebri kültür değişimi; sebep ve sonuçları ile ideolojik fanatiklik hastalığı.

*Cihat kavramı.

*İnsan hakları ve İslam.

*İdeolojik İslamcı grupların direksiyon kırdığı ilginç yollar.

*Azgelişmişlik, muhalefet kültürü ve demokrasi.

*Sığ muhafazakârlık ve sahte, yüzeysel uhrevileşme.

*Cahiliye kalıntıları ile modern Batının yarattığı algılar arasında sıkışan Müslüman’ın kadına bakıştaki sorunu.

Bizim için adeta karanlık bir orman hükmünü almaya başlayan bu modern çağın tam ortasında, bugün milletçe ve Müslüman topluluklarca muhakkak üzerinde durup, çözüme ve hakikate doğru yol almamız icap eden meselelerde güzergâhımızı aydınlatacak fikir eserlerinin başında gelen “Aşksız, Zevksiz, Allahsız Müslümanlık: Gerileme Sürecinde İslam’ı Yaşama Sorunu" adlı Ömer Lütfi Mete kitabını okumanızı ısrarla tavsiye ediyorum. Bu yazıyı kaleme alma amacım zaten naçizane yorumlarımı da yer yer serpiştirmek suretiyle bu güzide eserin tanıtımını yapabilmekti. Son olarak; dizi ve sinema filmlerinde yarattığı kendine has kâmil karakterleriyle; ufkumuzu genişleten, zihnimizde ışıklar çaktıran, gönlümüzü zenginleştiren yazılı eserleriyle; bizim neslin ekranlarda görme fırsatına eriştiği derviş ruhlu, güzel bir adam Ömer Lütfi Mete Ağabeyi bu yazı vesilesiyle de sevgi, saygı, şükran ve rahmetle anıyorum.

M. Tuğrul Çolak
twitter.com/mtc_tugrul

Füsun şiire bir efsun doğdu

“Yağmur kadar İzmirliyimdir” diye niteler kendisini, İzmir’in endemik şairi Didem Madak. Duygularını bu münbit topraklara saçar, hüznünü savurur. Tütsü gibi yakar onun şiirleri, okurun genzini sızlatır. İçtendir çünkü bize içimizi gösterir. Bunu da yüreğimize çiçekli örtüler sererek yapar. Bir omuz boşluğuna denk getirir insanı, başını yaslatır. Ama hiçbir zaman karamsar kılmaz okurunu, çiçekler açtırır gönlünde, rengârenk reçeller dizer; kalbin her odacığı bir reçel rafına denk gelir. Şiirinin özgünlüğü bir yana dursun özüne özge olan bir kadındır o.

Didem Madak şiirlerinin, Albert Camus’nün deyimiyle “içimde, kendi kendimi seyretmek gibi garip bir his uyandı” lafzına uygun bir havası vardır. Okurken, seyreder mi insan kendini? O izlettirir işte. Cemil Meriç’in “okumak, iki ruh arasında âşıkane bir mülakattır” sözü en çok onun şiirlerini okurken yakışır. Birçok kırgınlığına denk gelebiliyor insan, Madak şiirlerinde; birçok tanıdığına rastlayabiliyor hatta. Evrensel duygulara ithafen yazılmış, sade hayatına acı kıvamda şık eserler sunmuş, sızlayan ağrılarını konu edinir şair. Onun şiirleri, sanki kürdilihicazkâr tadında. Öyle füsunlu, öyle de ince makamda.

Üstüne çok da bir şey söyleyemiyor ki insan.. Değerinin anlaşılması problemine yenik düştü ve erken gitti diye geçiriyor sadece -üzerine vazife olmadan. 41 yıllık hayatına, defteri kapanmayan üç ‘ince’ eser bırakır Didem Madak. 2001 yılında kaleme aldığı Grapon Kâğıtları isimli kitabı ödüle layık görülür. Akabinde 2002 yılında Ah'lar Ağacı’nı, 2007’de ise Pulbiber Mahallesi’ni edebiyatımıza kazandırır.

Her yaşanmışlığın ve her anın bir şiiri var bu kitaplarda. Klişe aşk şiirlerine yer yok mesela. Anne var, kardeş var, samimiyet var, gün yüzü görmemiş benzetmeler var. Bu da şiire konu olur mu, denilecek birçok şey mevcut. “Şiir şiir olalı böyle şiirsizlik görmemişti” der yazdıkları için. Bunların hiçbirinde kendine yabancılaşma unsuru yok. Biyografisini okumaya gerek bile duymaz okur. O, her şeyini şiirlerinde anlatır. Candan bir üslup takınır. Daha çok yazsaydı keşke, bu şiir genetiğinden edebiyatımız daha çok faydalanabilseydi...

İkinci Yeni şiir akımının ürünü olan dizelerinde sıkça benzetmeler ve tasvirler yer alır. Her şiirin hakkı, psikolojik tahlil soluğuyla verilir. O şiire ruhunu katmaz, bilfiil ruhuna şiir armağan eder.

Acının çeşit çeşit tarifini bulabiliriz, Didem Madak esintisinde. Acıda da anlam aramaya çalışır, belki Victor Frankl gibi: Şayet yaşamda amaç varsa acı ve ölümde de amaç olmalı. İşte onun acısının kemali de şiir olarak karşımıza çıkar.

Madak’a ait birkaç acı tarifelerini şu şekilde derleyebiliriz:

Ne tuhaf acıyla hiç konuşamamak.

Hiç acımıyormuşum gibi…
Acım uzakta kendini çekiyor Efendimiz

Acı çekmeyi öğrendiğimde ismimi de öğrendim

Sözlerin arasındaki boşlukta
Acı çekmemeyi öğrendim.

Edebiyatla annesi vasıtasıyla tanıştığını ve annesizliğinin onu şair yaptığından bahseder. Didem Madak, tarzını kendi deyimiyle şöyle açıklar: “Şiirlerim ütüsüz ve buruşuk gezdirdiğim ruhumun diyeti bence. Bu yüzden hepsi benden parçalarla dolu. Bu yüzden, biraz kadınsı, durup dururken bağıran şiirler.”

Bir kadın penceresinden, bir anne gözünden ve bir kız çocuğunun nazlı iç sesinden okunur tüm bu yazılanlar. Erkek figürü de vardır ama pek yer verilmez. Daha çok ölüm ve özlem temalarının işlendiği, akımın bireyselcik fikrinin daha baskın örneklerinin verildiği, ilk eseri olan Grapon Kağıtları’nda şair, çocuk yaşta kaybettiği annesiyle ilgili şu dizelere sığınır:

Bazen ölmek istiyorum
Beni yeniden doğurman için

Annem öldüğünde ay dede içimde
Yüzlük bir ampul gibi parçalandı.

Çocuklar gibi ölmeyi bilmeden öldüm.

Dünyaya bile bir dünya anne lazım.

Yaşasaydın, hayatının ortasına
Güller yığan bir adam olsun isterdim babam.
Sen bir çocuk romanı annesi ol isterdim.

Erdem Bayazıt’ın “Ölümle tanıştıktan sonra anladım / sadece bir kimlik belgesi olduğunu yaşamanın" dizesinde bahsettiği duruma benzer bir hali Didem Madak da annesinin vefatıyla yaşar. Hayatın ona sunduğu alternatif acılar kişiliğinin gelişiminde daha farklı bir şair tarzı oluşturmasına neden olur. Öğrenir bazı gerçekleri ve büyük bir olgunlukla yazar:

Bilirsin işte Füsun gidişinden bu yana
Hüzün sektöründe bilfiil yirmi üç sene görev yaptım!
(Pulbiber Mahallesi)

Kimi gün öylesine yalnızdım
Derdimi annemin fotoğrafına anlattım.
Annem
Ki beyaz bir kadındır.
Ölüsünü şiirle yıkadım.
Bir gölgeyi sevmek ne demektir bilmezsiniz siz bayım
Öldüğü gece terliklerindeki izleri okşadım. 
(Ah’lar Ağacı\ Siz Aşktan N’anlarsınız Bayım)

Leyla Erbil’in Eski Sevgili isimli kitabındaki bir pasajı okurken Didem Madak’ı hatırladım; onu ve annesini hissettim şu sözler arasında: “Yaşarken ne sıkıntılar çekiyor insan bayan! O gitti, büsbütün mutsuz oldum; aradıklarımın tümünü bulmuşum onda meğerse-aradıklarım neydi bilmiyorum ama onda vardı- özellikle beni bırakıp gitmesi onda vardı.”

Annesi Füsun Hanım’ın vefatından sonra babası, ikinci evliliğini yapar ve bu durumu Madak kabullenemez. Bize dizelerin anlattığı, babasına olan tepkisi ise şu şekilde tezahür eder:

Babam…
Çıkarılmış bir adam bütün fotoğraflardan.
Kader neydi sanki o zaman,
Masada açık unutulmuş
Turuncu kulaklı bir makastan başka…

“Hayatın elini beline koymuş sinirli bir üvey anne gibi bizi azarladığını ve kardeşimle el ele tutuşup hayallerden balkonumuza sığındığımızı hatırlıyorum.”

Bir çaresizlik neticesinde, Didem Madak kaçış yolu olarak evlenmeyi düşünür. İzmir’de Hukuk okurken evlenir, akabinde okulu bırakır ve sonra da boşanır. Kaçışını yine dizeler şöyle anlatır:

Ardımda kırık bir ayna
Üvey anneleri hayatımın.
Batsın diye güneşe tempo tutan o kız çocuğu…
Evden kaçışımın pembe spor ayakkabıları vardı.
Hüzün neydi sanki o zaman
Artık kullanılmayan dikiş makinası annemden kalma.

Son talihsizlikten sonra iyice yalnız kalan Madak için zor günler yine kendisini gösterir. Cahit Zarifoğlu’nun da demesi gibi “ve kimsemiz olmadan oturacağız, kıyısında ayrılığın” bir liman bulmaya çalışır. Kendini gerçekleştirdiği, şiirlerini yazdığı rutubet kokulu o bodrum katına taşınır. Kendisini nitelediği bazı sözleri; “çantasında sosyal fobi taşıyan bir avukat kadar mutsuzdum.”

“Zavallı kendim! Tasfiye edilmiş bir merkez komite üyesi gibisin.”

“Ah benim nergis kokulu cehaletim…”

“Yıllardır kendini bulutlarda saklayan İllegal bir yağmurum.”

Çok fazla Ah dediği için okurdan özür dileyen Didem Madak, Ah’lar Ağacı isimli şiir kitabında şu sözleri içimize işler:

Sesimin tonunu emanet ettiğim Ahlat Ağacına…

Yağmur, çamurlu bir elbise dikiyor şehre
Sıkılıyoruz hepimiz bu çamurlu giysinin içinde.

Sayamadım kaç ah döküldü dallarımdan.
Binlerce yeşil gözü olan bir zeytin ağacı gibi,
Ve çok şey geçmiş gibi başımdan,
Ah.. dedim sonra
Ah!

İç ses, diye söylendim
Ve ah dedim sonra,
Böyle ah demeyi beli bükük bir ahlat ağacından öğrendim.

Ahlat ahların ağacıydı,
Yaşlanmaya başlayanların,
İtiraf edilememiş aşkların,
Evde kalmış kızların.
Ahlat ahların ağacıydı,
Cezayir nasıl cezaların ülkesiyse,
Öyleydi işte.

Yine Ah’lar Ağacı kitabında yer alan “Siz Aşktan N’alarsınız Bayım?” bölümünde, üç yıllık bir sürecin hayatını nasıl değiştirdiğini ve inzivaya çekildiği dönemi kapsadığını anlayabiliyoruz. Geçen üç yıl boyunca kayıplara karışıp, neler öğrendiğini anlatır. Bir arayış içerisinde olup dine nasıl yöneldiğinden ve tesettüre girdiğinden bahseder. Mısraların arasında sıkça ismine rastladığımız kardeşi Işıl, ablasının o zorlu dönemden inanarak kurtulduğunu söyler.

Allah’la samimi oldum geçen üç yıl boyunca
…
Yüzüme nur inmedi, yüzüm nura indi bayım
Gözyaşlarım bitse tesbih tanelerim vardı
Tesbih tanelerim bitse gözyaşlarım…
Saydım, insanın doksan dokuz tane yalnızlığı vardı.
Aşk diyorsunuz ya
Ben istemenin Allahını bilirim bayım!

Çok şey öğrendim geçen üç yıl boyunca
Balkona yorgun çamaşırlar asmayı
Ki uçlarından çile damlardı.
….
Bir pardösüm bile oldu içinde kaybolduğum.
İnsan kaybolmayı ister mi?
Ben işte istedim bayım.
Uzaklara gittim
Uzaklar sana gelmez, sen uzaklara gidersin
Uzaklar seni ister, bak uzaklar da aşktan anlar bayım!

Bu dizeler arasında 'uzun yola çıkmaya hüküm giyen' şair İsmet Özel'i ve şiirini anımsıyor okur, ister istemez:

Uzak nedir?
Kendisinin bile ücrasında yaşayan benim için
Gidecek yer ne kadar uzak olabilir?

Ben işte miraç gecelerinde
Bir peygamberin kanatlarında teselli aradım,
Birlikte yere inebileceğim bir dost aradım,
Uyuyan ve acılı yüzünde kardeşimin
Bir şiir aradım.

Tebdil-i mekân ferahlığını dileyerek İstanbul’a taşınır, pek sonra. Yeni bir hayat kurar, Timur Bey ile evlenir ve annesinin adını verdiği kızı Füsun doğar. “İsminden ismimle doğduğuma inanıyorum” der kızına. Bir yazısında;

“Canım kızım, cehaletimden şair oldum…
Annesizlikten.
Sen sakın şair olma!”

Kızını da kendi gibi annesiz bırakmak istemez; kim ister ki? Ama makûs talih onu da annesiyle aynı hastalığa yakalatır ve küçük Füsun üç yaşındayken annesini kaybeder. O da annesizliğini kızına miras olarak bırakır. Şairin arkadaşı Müjde Bilir, “hem şiirin başını okşarsam, sanki Didem hiçbir yere gitmeyecekti…” der büyük bir elem duyarak.

Vasiyetini de yine şiir vasıtasıyla aktarmıştır, Didem Madak.

Vasiyetimdir:
Dalgınlığınıza gelmek istiyorum
Ve kaybolmak o dalgınlıkta.

Vasiyetimdir:
En güçlülerinden seçilsin
Beni taşıyacak olanlar.
Ahtım olsun,
Yükleri ağırlaşsın diye iyice,
Tabutumun içinde tepineceğim.
Vasiyetimdir:
Bin ahımın hakkı toprağa kalsın… 
(Ah’lar Ağacı)

O kadar yerinde ve mantıklı benzetmeleri vardır ki, bunları şiirinde ustaca kullanır. Madak’ın şiirlerini süsleyen de budur. Ağdalı üsluptan uzak, günlük dille kurduğu cümleler kaç yüreği acısından nasiplendirmiştir...

Ah’lar Ağacı’ndan derlenen bazı benzetmeleri:

Kalbi kalpazanlıktan kırk sene yatmış çıkmış bir adamdı.
Heceleme beni artık Allah’ım
Bırak okunaksız kalayım

Fırtınada ters çevrilen şemsiyelere benzerdi
Duaya açılan avuçlarım
Avuçlarıma kar yağardı
Kimi zaman tipi…
Kaç kere avuçlarımda mahsur kaldım.

Ölülerin anlattığı hikâyeler
İnşirah suresi gibi insanı ayartır.
Kırmızı günleriyim ben takvimlerin
Okullar tatil oluyor ben söz konusu olduğumda

Beni tasfiye ve tavsiye arasındaki karışıklıkta
Müsait bir yerde bırak sevgilim.
Hem otuzumu geçtim azıcık
Gerisini ben yürürüm artık.

Şairin en çok metafor kullandığı şiir kitabı olan Pulbiber Mahallesi’ndeki benzetmelerden bazıları da şunlardır:

Yanlış da olsa fiiller için çekici bir kadınım

Bütün gün esneyerek pencerede oturup,
Boing bilmem kaçı ile pike yapıp duran yaşlı pilotla kesiştiğimi
Gülveren bayanlar cemiyetinden ihraç edildiğimi,
Elmasoyanlara kabul bile edilmediğimi
Hepsini, hepsini anlatacaktım.

İadeli taahhütlü erişim sistemlerini kullanıyordum
Ruhumla lavlar arasında.
Bilirdim bazı sözler var içeride.

Ağlamayan kadına teşvik fonundan kredi vermiyorlardı bile

Zincirleme cinayet tamlaması olmuştuk.
Biri olsun şiirinin kadını olamaz mıydı?
Serhat haddimiz değildir, ilk aşkımızın adıdır…
Göz görmeyince gönül katlanırdı insanlığa doğru.
Anısı olan yüzüğü
ancak şiir takabilirdi tombul dize parmaklarına
Bir tek senin şiirin bu yüzden son dizesiz kaldı.

Sen yanımda olmadığından
Teyelliyorum ruhumu hicranıma.

Teşbih ve teşhis sanatlarının kullanıldığı, daha çok kalp ve çocuklukla ilgili duygu ve görüşlerine yer verdiği Grapon Kağıtları isimli kitabından alıntılan birtakım benzetmeler de şu şekildedir:

Kalbim sanırım büyüyünce
Sokaklarda ağlayan biri olacak

Çocuk oldum sonra ağladım, yağmur bile beni ayıpladı.
Yüzüme bir daha çiçekli masa örtüleri sermeyeceğim.

Başörtülü bir anne olarak bekliyorum,
Ruhumun şark hizmetinden dönüşünü

Şiir ve şaire dair düşünceleri de kitaplarında şöyle karşımıza çıkar:

Pulbiber Mahallesi’nden alıntılar:
Bir başkası sanıp şiir yazıyordum.
Bir aydınlanma ruhu içinde felaket yalnızdık.

Didem Madak kangurular gibi şiirlerini karnında taşır
Göbek deliğime basarak kapatıyorum şiiri.

Çünkü sahibini görmediği sesleri şiir sanır insan.

Ah’lar Ağacı’ndan alıntı:

Kim bir şairi kırsa
Şair gider uzun bir dizeyi kırar mesela

Grapon Kağıtları’ndan alıntı:

Yoksa şu sızıyı
Sobası tüten evin şiirinde mi saklasam?

Kara sürmeler çekerdim gözlerime
İzinliydim nasıl olsa dezavantajı bol şiirler yazmaya

Kalple ilgili yürek burkan sözleri:
Kalbim neden isli bir şehir?
Kalbim! Neden ben?

Neden sen böyle çocukluk resmiydin kalbim?

Bana birkaç hayati meseleyi ödünç ver kalbim
Görüş günlerinde seninle konuşabilmem için.

Bir mektup falan yazsam sana…
Kalbine mektup yazamıyor insan

Aşkın kanununu tahsil etmiştim kalbimin en doğusunda
İçimde yağmur duasına çıkmış birkaç köy
Birkaç köy sular altında.

Didem Madak’ın yazdıkları bunlardan ibaret, yalnızca. Asıl acı, böyle şiir yürekli bir kadının bu kadar az ama niteliğine doyulamayan türde eserler bırakarak, aramızdan erken ayrılmasıdır. Neyse ki, Nietzsche’nin de dediği gibi “ölümün son iyiliği vardır; o da bir daha ölümü meydana getirmemesidir.”. Umarım, kızı Füsun’a da şiirinden bir genetik kod bırakmıştır. Yoksa onun yokluğunda, neye şiir diyorsak o, hep biraz eksik kalacak.

Kaç metredir benim yokluğum?
Benden daha çok var sanmıştım.
Benim yokluğumdan dünyaya
Bir elbise çıkar sanmıştım.

Yokluğundan gönlümüzün payına, bir şiir bile tam anlamıyla düşmüyor.

Betül Uludoğan
twitter.com/_naze_nin

Hayata ve kendine toslamak

Masumiyetin Son Günleri, Selahattin Yusuf’un ikinci ve son romanı. Profil Yayınları'ndan yenice çıktı. Daha çok edebiyat üzerine yazdığı deneme ve köşe yazılarıyla tanıdığım yazar, Türkiye siyasi tarihine dair yaptığı farklı ve ufuk açıcı okumalarıyla da dikkatimi çekmişti.

Virginia Woolf, Kurmaca Karakter isimli denemesinde romanı yazdıranın kurgudan çok karakter olduğunu anlatır. Ona göre roman bir doktrin vaaz etmez, şarkı söylemez ya da Britanya İmparatorluğu'nun zaferlerini göğe çıkarmak için yazılmaz. Olmadık bir zamanda yazarın önüne ya da zihnine öyle bir karakter peyda olur ki onu yazarak refaha erer. Bir nevi karakter kendini yazdırır.

Romanın kahramanı Masum aslında Selahattin Yusuf’un “İsa Hanginiz” adlı romanında da vardı. Oradan taşıp müstakil bir kitaba taşınması bende demek ki yazarın aklı o karakterde kalmış ve kendisini yazdırmış hissiyatı uyandırdı. Roman boyunca 1970’lerde moda halini almış küçük burjuva radikalizmi olarak gelişen solun bireyler üzerindeki etkisine tanık oluyoruz. Kendine yetecek kadar bir metafizik barındırmayan hayatlarıyla bir süre sonra kendilerine nasıl tosladıklarını okuyoruz.

Üniversitenin oldukça karizmatik ve gözü pek bir lideri Masum ve okulun en güzel kızlarından biri Handan ilişkilerini evlilik mertebesine taşırlar ve zamanla hayatları bir kâbusa döner. Handan’ın zaten problemli bir çocukluğu vardır. Babası onu radikal sol idealleriyle bağdaşmadığı gerekçesiyle babasız bırakmıştır ve Handan babasına karşı ezeli bir öfke biriktirmiştir. Haliyle bu öfke onda derin yaralar açmıştır. Bir de üzerine oluşturmaya çalıştıkları aileleri de geleneksel ailenin sağaltıcılığından uzak ve problemli olunca işler çığırından çıkar. Şişirilmiş egoların çarpışmasına evrilen ilişkileri onlarda ciddi yaralanmalara ve savrulmalara da yol açmaktadır. Masum tutunamayan bir karakterken, Handan kendisine yeni bir dünya kurmuş ve orda mutlu görünmeye çalışmaktadır ama ilişkiler iyice çapraşıklaşmaktadır. Tüm bu hikâye içinde Masum’un değişmesine, kendi kabuğu içinde kıvrılmasına ve daha da yalnızlaşmasına tanık oluyoruz. Yazar bu evreleri Rusların ünlü şairlerinden Mayakovski üzerinden örneklendirmektedir. Bilindiği üzere bireyi ön planda tutan şiirler yazan Mayakovski’ye Lenin, toplumcu şiirler yazması yönünde telkinde bulununca hayal ettiği dünyanın çok ötesinde katı bir gerçeklikle yüzleşmek zorunda kalan Mayakovski bir süre sonra intiharı seçer ve Lenin de bunun üzerine “bireyci Maya, toplumcu Maya’ya suikast düzenledi” der. Hatırlarsak Stefan Zweig da bir cennet tasavvur ederken Hitler dünyasıyla yüzleşmek zorunda kalmış ve intiharı seçmişti. Üstelik güvende sayılabileceği kadar uzaktayken. Masum’daki değişimi de bu hikâyeyi anlatmadan onun üzerinden bir nevi ters örneklendirmeyle açıklamaya çalışır Selahattin Yusuf. Kahramanımız Masum, insan, kapitalizm, psikiyatri ve mesleğiyle yüzleşmek zorunda kalır ve zaaflarıyla baş edemeyince kendine toslayıverir. Devrimci ve idealist tarafı gerçek hayatla karşılaşınca dünyanın ne menem bir şey olduğunu anlamaya başlar. Ama ne yazık ki bununla mücadele edecek savunma mekanizmaları edinmeyi atlamıştır devrimcilik oynarken ve kendisiyle baş başa kalır.

Masum ve Handan arasındaki iletişimsizlik ve sınıf farkının belirginleşmesi hayatlarını kâbusa döndürürken Masum Handan’dan takıntılı bir şekilde ve her şeye rağmen bir türlü kopamaz ve onu geri kazanmak için çareler arar. İkinci sınıf dizi yönetmenliğinden sanat yönetmenliğine terfi peşindedir ve hikâyesini duyduğu Servet’in peşine düşer ve onu ikna eder. Tüm bunları biraz da Handan’ın gözüne girmek için yapar. Hikâyede sürpriz bir son beklemektedir okuyucuyu.

Dile hâkimiyetiyle damakta güzel bir tat bırakan Selahattin Yusuf’un Masum karakteri biraz konforumuzu bozsa da gerek ruhsal çözümlemeleri gerekse hayata dokunan yapısıyla kendini okutuyor. Arnold Bennet, karakter gerçekse romanın hayatta kalma şansı olabileceğini söylemişti. Bu yönüyle romanın şansının yüksek olduğu kanısındayım.

Kenan Yusuf Taşkın
twitter.com/knnysf

İslam Deklarasyonu ve günümüz üzerine

Tarih boyunca Batı’nın karşısında “İslam” hep bir öteki konumunda yer almıştır. Carl Schmitt’in[i] de söylediği gibi, “Düşmanlık, ötekinin varoluşsal olumsuzlanması olduğundan, savaş da düşmanlıktan doğar. Savaş düşmanlığın en uç noktada somutlaşmış halidir”[ii]. Batı’nın bu tutumu günümüzde de devam etmektedir. Düşmanlık tutumlarının bir örneği de Bosna… Bu diyarın zulme karşı başkaldırısında önemli bir rol üstlenen Alija İzetbegović (bizim deyimimizle Aliya)… Batı’nın düşmanca tavrının örneklerinden biri olan Bosna’da, Bosnalılar, bir İslam toplumu ve dünya kardeşliği örneği göstererek; dil, din, ırk, mezhep ayrımı yapmadan huzur içinde yaşadılar. Ne yazık ki(!) Bosna’da öteki (Müslüman) mevcuttu. Batı için bu durum yeter bile artardı zulüm için. Buna rağmen Aliya’nın zulüm sonrası, halkı intikamı terk etmeleri, adil şekilde yaşamaları ve masumlara dokunmamaları yönünde tavsiye vermesi ne kadar adil ve hakkaniyetli birisi olduğunu göstermektedir. Hem mücadeleci yapısıyla öne çıkan hem de bilge-entelektüel yapısıyla öne çıkan liderin önemli bir eseri: İslam Deklarasyonu ve İslami Yeniden Doğuşun Sorunları.

“Müslümanlar neden geride kaldı?” sorusuna cevap verirken, “Tarih hayat ile alakalı bir hikâyedir. Hayat ise özgürlüğün, kendiliğin ve öngörülmezliğin tezahürüdür. Bundan dolayı bu soruya kesin yanıt olamaz.”, diyerek bu faktörü göz ardı etmememizi söylüyor. İslam Tarihi’nde de Aliya’nın ifadesiyle 2 sebep öne çıkıyor, bu gerilemenin arka planında: Moğol istilası (dış sebep) ve İslam’ın teolojik yorumu (iç sebep). Bilindiği üzere bu toprakları savurup geçen bir istilayla karşılaşıldı yüzyıllar önce. Moğol istilası… Bununla birlikte şehirler-yapıtlar büyük bir yıkımla karşılaşmıştır. Yıkımın getirisi olarak da ne yazık ki muazzam bir kaynak, irfan, medeniyet tarihin puslu zamanlarında yok olup insanlığa yeni gelişimler yolunda fayda sağlayamamıştır. İç sebep olarak bahsedilen İslam’ın teolojik yorumu meselesi ise, insanların İslam’ı sadece din, inanç olarak görmesi ve toplumsal hayattan, gündelikten İslam’ın uzaklaşması… Ki İslam sadece bu değildir. O bir yaşam biçimi, pratikle teoriğin en mükemmel bir şekilde uyumudur. Aliya bu hususta şöyle demiştir, “Hayatı sadece din ve dua ile değil, aynı zamanda çalışma ve bilimle tanzim etmek gerektiğine inanan, dünya tasavvurunda ibadethane ile fabrikanın yan yana olması gerektiğine izin vermekle kalmayıp talep eden, insanları sadece terbiye etmek değil aynı zamanda onların dünyadaki hayatını kolaylaştırmak gerektiğini düşünen ve bu iki hedefin birbirine kurban edilmesi için hiçbir sebebin bulunmadığı fikrinde olan kimse, o İslam’a aittir.”

Günümüzün belki de en yaygın skolastik, bağnaz düşüncelerinden olan “İslam’ın gelişmeyi, ilerlemeyi reddeden ve dinin bilimin karşısında yer alması” fikri. Bu ötekileştirmenin bir ürünüdür. Batı’nın İslam’ı yok saymaya çalışması, yeni doğan bir günün habercisi olan tan vaktini engellemeye çalışmasıdır. Ne yazık ki bu fikirler kimi Müslümanların da iç kimliğine işlemiş durumdadır ve kendilerine “biz Batı’ya muhtacız, Batı bilginin ve aydınlığın merkezi vs…” demekten alamıyorlar. Fakat İslam, “Kuran ve Hadisin yanında gerçekte var olan olayların, hukuk, şehir, devlet ve medeniyet yaratan hareketin adıdır.”. İslam gerilemeyi reddeder. Nitekim İslam’ın ana kaynağı olan Kuran-ı Kerim’in ilk emri “Yaratan rabbinin adıyla oku.”[iii] ayetidir. Dahası bizim için yegâne örnek olan Hz. Muhammed (sav), “Hikmet, değerli bilgiler müminin yitik malıdır, onu nerede bulursa almaya daha hak sahibidir.”[iv] buyurmuştur. Bu yüzden İslam insanın bilgi ve üretim düzeyinde zamanına ayak uydurmasını, kendini her daim donanımlı tutmasını ister. İslam kadere boyun eğmek değil, dünyayı değiştirme arzusunu ortaya koymaktır. Bunun en can alıcı örneklerinden birisi de Peygamberin vefatından 100 yıl sonra gerçekleşen Puvatya Muharebesidir[v].Yenilgiyle sonuçlanmasına rağmen bu çaba dünyayı değiştirme arzusundan dolayı oluşmuştur. O halde bir Müslümanda bulunması gereken en önemli unsurların başında mücadele gelmelidir. Bu hususta Fransız Jacques Rissler bir iddia ortaya atarak İslam’ın 6 şartı olduğunu söyler ve 6. şartı mücadele olarak tanımlar. İslam’a olan bir nefretin, önyargının getirdiği bir sonuç olarak İslam hakkında olumsuz hükümler, görüşler öne sürülmektedir. Günümüz Müslüman topluluklarına da bu algı lanse edilmektedir. Bu görüşlere karşı-tez niteliğinde olabilecek fikirlere Aliya kitapta yer etmiştir. Bunlara örnek verecek olursak Dozy şöyle der, “Bu parlak kültürün çekiciliğinden etkilenen bütün Hristiyan Avrupa’dan çok sayıda gönül adamı ve başkaları, Kurtuba, Toledo ve Sevilya’daki İslam Üniversiteleri’nin derslerine katılmak üzere akın ediyordu.”. İlk Müslümanlar, günümüzde yaygın olunan bir kesim anlayışın aksine pagan kültürü-batı kültürü adı altında olan şeyleri inceleme, tanıma yoluna girmişler, onları çevirip faydalı olanları kendilerine almışlardır.

Aliya Kuran üzerine tefekkür ederek İslam-Kuran ahlakı üzerinde durmuştur. Bu doğrultuda, din ahlaktır, onu hayata geçirmek ise terbiyedir diyerek İslam ahlakının sevgi ve merhamet yerine daha çok hak ve adaleti öncelediğini belirtmiştir. Günümüzde İslam’ın toplumsal hayatta tatbik edilmesi üzerine, “Bugünkü İslam dünyası, içinde gerçek dinin az, fakat sözel, şekli dinin çok olduğu tipik örneğidir. Hiçbir yerde dine adanmışlık yok -fakat aynı zamanda ve sadece prensip olarak- din kayıtsız olarak öne çıkarılır. Ancak talepler pratikte daha az yerine getirilir.” demiştir. Maalesef günümüzde Kuran yalnızca “kutsal” bir sembol konumundadır. Kanun olmaktan çıkmıştır ki tam tersi olması lazım iken. Kanun gibi anlaşılmadığı için de dinin formları karşılıksız kalmakta, insanlar teoriği pratiğe, uygulamaya dönüştürmemektedir. Fakat İslam rahatlık değildir; görevdir, taleptir.

Kitabın bir bölümünde “Müslümanlar ve İsrail” konusuna, günümüz İslam dünyasının en acı olaylarından biri olan Filistin-Kudüs Davası’na değinmektedir, Bilge Kral. Tarihi bilgiler ışığında olayları açıklarken, Yahudilerin Filistin’deki varlığının milattan önce 10. yüzyıla dayandığını söyler, fakat milattan sonra 70. yıldan 1948 işgaline kadar bu topraklarda Yahudi ‘devlet’ topluluğu yoktur. İlk 6 asırda Kudüs hâkimiyeti, Roma-Bizans-Pers arasında değişmiştir. Kudüs’ü 638’de halife Ömer-ul Faruk teslim alır. Şehrin İslam hâkimiyeti boyunca her üç din için özgür bir şehir olduğuna değinerek önemli bir noktaya ulaşmaktadır, Aliya. Küçük bir örnek olarak yola çıkarsak, özgürsüzlük durumu yılları Kudüs tarihinde hâkimiyette Müslümanların olmadığı zamanlardır. İslam hâkim olduğu topraklarda kaosa, adaletsizliğe karşı durmuş hürriyete, hakkaniyete önem vermiştir. Yani vahye dayalı dinlerin tavırlarına karşılık İslam’ın tutumu farklıdır. O bu dinleri hoşgörü üzerine değil, “tanıma” üzerine etkileşime girmiştir. Onların ibadethaneleri, aynı tanrının yüceltildiği gerçek ibadethanelerdir.

Aliya eğitime, İslam’a uygun yetiştirilmeye önem vermiş ve bunu açıklarken “Müslüman mı yoksa Tebaa mı yetiştiriyoruz?” diye sorarak günümüz Müslüman toplumuna yönelik bir özeleştiri yapmıştır. Fertlere yanlış bir eğitim asırlardır söz konusudur. Dinin emirlerinden olan emr-i bi’l ma’ruf ve nehy-i anil münker (iyiliği emredip kötülükten alıkoymak), haksızlığa karşı haklının yanında olmak, zulme karşı sessiz kalmamak bir Müslümanın karakterini oluşturması gerekirken, düşmanın eğitimli, sert ve acımasız olduğu bir zamanda Müslümanlara nazik olmayı, kadere boyun eğmeyi, her türlü iktidara itaat içinde olması öğretiliyor. Maalesef aktif bir hayat yerine önlerine pasif bir hayat sunuluyor. Müslüman halkları idare eden dürüst, adil bir emir olması gerekirken bunu “idare etmek için değil idare edilmek için eğitilme” nedeniyle başaramamaktayız. Bu konuda Aliya’nın şu sözü maalesef üzücü gerçekleri özetlemektedir, “Gencimize İslam’ın ne olması gerektiği değil, eskiden ne olduğu anlatılmaktadır.”. Gerçeklerle yüzleşmek yerine bizim ‘şanlı tarihimiz’i abartıp dersler çıkarmak yerine sadece övünmemiz gibi…

Bu buhran halinin kurtuluşu için bir diriliş, uyanış, devrim gerekli. Evet, ama nasıl? Aliya, devrimi yapabilecek iki çeşit insan vardır der: Müslüman, Komünist. İslam ileriye doğru hareket ederek bir geri dönüşü hedef alır. Eskiyi silip atmaz, kendimize-manevi değerlere dönüşümüzü içine alır. Komünizm ise, devamlılığın kesintiye uğratılması, yıkım-yeniden teşkilatlanmanın mekanik süreci, kurum ilişkilerinin değişimi… Peygamberler dinin elçisi, vahyi insanlara yayan-tebliğ eden… Sadece ibadet yönü ele alındığında elçinin gerçek görevi görünemez. Müslümanların bu durumda olmasının sebeplerinden birisi de bu tek yönlü bakıştır. Peygamberler sosyal ve ahlaki hayatı ıslah etmek için de gönderilmişlerdir. Unutulmamalıdır ki Hz. Muhammed’in geldiği toplum ahlaki çöküntünün içerisindeydi. Reformasyon dinin normlarını kendi asli manasına dönmeleri için bir taleptir ve güçlü bir yenilenmeyi harekete geçirir. İslam’ın bugünkü hayatı Hz. İsa’nın geldiği vakitteki Yahudilere benzer. “Dinin şekli tarafı yerine getiriliyor lakin ruh-heyecan kaybolmuştur.”. İslam sadece onu konuşmak, tebliğ etmek, şekli tarafını ortaya koymak değil, onu hissetmek, yaşamak, ruhlara işlenerek eyleme dönüşerek teoriğin dökümüdür. “İslam, düşünmeden öte eylem biçimidir. Felsefeden öte hayat pratiğidir.”, der Aliya…

Fertlerdeki bu İslami yaşayış, pratik zamanla yayılarak İslami toplum-düzen halini alır. “İslami düzen, din ve kanun, terbiye ve güç, ülkü ve çıkarlar, manevi toplum ve devlet, gönüllülük ve zorlamanın birliğidir. Kelimenin tam manasıyla itidalli davranmaktır.” Orta yoldur bir yanıyla İslami düzen. Fıtrat gereği aşırılıklar rahatsızlık verir. Bu unsurların senteziyle beraber iki yapı ortaya çıkar: İslami toplum ve İslami iktidar. İlki İslami düzenin içeriğidir, ikincisi de formudur. İslami toplumun hayatta kalması için de çalışma-mücadele şarttır. Fakat Aliya bu konuda insanın iki meseleyi kafasından kaldırması gerektiğini söyler: “Mucize inancı ve başkalarından yardım beklemek.". Açık bir düşünceyle tembellikten uzak yolumuza devam etmeliyiz. İslami düzen oluşturma da karşımıza çıkan önemli bir unsur: Ahlak. Dünyadaki her güç ahlaki güçle başlar (örnek: Reform, Kapitalizm). Çünkü insanlarda ahlak oturursa eğer topluma yayılır ve ortak bir fikir, zihniyet; dolayısıyla güç oluşur.

Gerçekleştirilmek istenen şey, öncelikle insanların ruhlarına işlemezse daha ilk aşamada hedef kaybedilir. Bu yüzden, fert kendi hayatını Kuran ahlakı ile şekillendirmeden İslami düzen-toplum-arayış istemek hayalden öteye gidemez. Aliya, İslami düzenin ön şartı olarak dini tecdidi açıklarken şöyle der: “Ahlaki heyecanın kalitesi, eşya üzerinde hakim olma psikolojisi, sıradan insanların olağanüstü işleri yapabilme kabiliyet ve cesaret kazandıkları, fedakarlık gösterdikleri bir gerçek ve pratik idealizmin yaşanmasıdır. Dini tecdid, içinde günlük imkan ölçülerinin kıymetinin kalmadığı birey ve bütün toplulukların kendi idealleri uğruna beklenmedik bir fedakarlık derecesine yükseldikleri, dinin yeni kalitesidir (niteliğidir)”. Ruhun bu hali olmadan değişimin –devrimin- gerçekleşmesi mümkün değildir.

Son olarak dünyada yaşanan ahlaki bunalım, büyük kırılmalar, zulümler vs. gösteriyor ki İslami yeniden doğuş, dünyanın geniş alanında umudun ve çıkışın bir adıdır. Çünkü önemli gelişmeler, atılımlar önemli buhran-kırılmalardan sonra ortaya çıkmıştır. Ki tarih tekerrürden ibarettir. Coğrafya ve zaman yeni bir akım-kişi-fikir doğumunda çok önemlidir. İbn Haldun[vi] o ortam ve zamanda yaşamasaydı dersler çıkartarak başvurduğumuz Tavırlar Nazariyyesi[vii] ortaya çıkar mıydı? Numan bin Sabit[viii] insanların hızla İslam’a girdiği bir dönemde önemli bir kavşak olan Irak’ta doğmuş olmasaydı İmam-ı Azam olur muydu? Günümüzde de son iki yüzyılın vermiş olduğu bir itilmişliğe-ayrıştırılmaya-ötekileştirilmeye rağmen daha güçlü daha kararlı bir şekilde ayağa kalkmaya ihtiyaç vardır. Ümmetin mazlumları bunu bekler…

[i] Alman hukuk profesörü ve siyaset kuramcısı. (1888-1985)
[ii] Carl Schmitt, Siyasal Kavramı, s.63.
[iii] Alak suresi 1.ayet
[iv] (Tirmizi, İlim 19; İbn Mâce, Zühd 17)
[v] (10 Ekim 732) Endülüs Emevilerileri ile Fransa‘yı yöneten Franklar arasında yapılmış bir muharebedir.
[vi] Modern historiyografinin, sosyolojinin ve iktisatın öncülerinden kabul edilen 14. yüzyıl düşünürü, devlet adamı ve tarihçisi. (d.1332/ö.1406)
[vii] İbn Haldun’un ileri sür¬düğü ve devletlerin oluşum ve gelişimleriyle ilgili beş aşama öngören kuram. Kısaca “zafer-hâkim olma mücadelesi-refah-kanaat ve sulh-yıkılış” diye ayırılabilir.
[viii] Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh (ö. 150/767) Hanefî mezhebinin imamı, büyük müctehid. İslâm’da hukukî düşüncenin ve ictihad anlayışının gelişmesinde önemli payı olup daha çok Ebû Hanîfe veya İmâm-ı Âzam diye şöhret bulmuştur.

Hasan Basri Yapıcı
twitter.com/hbasriyapici

Yeni politik kültür bize ne söylüyor?

Birçok yerde tekrar tekrar söylemekten hiç imtina etmiyorum. Modernleşme denen mefhumu derinlemesine analiz edebilmek, kendi değerlerimizin süzgecinden geçirebilmek ve yeniden tahlil cesaretini gösterebilmek için iki önemli düşünürümüz var: Sadettin Ökten ve Abdurrahman Arslan. Bu iki ismin de baktıkları pencere elbette yüzde yüz aynı pencere değil ama bastıkları zemin aynı. Daima ve daima önce biz neydik, neler yaptık ve neleri yap(a)madık sorularıyla yorumlayan, bu sorulara önemli misaller veren bu iki zihnin temas ettiği en önemli noktaysa şu: Doğru düşünüyor muyuz? Düşüncelerimiz bizden mi yoksa başkalarının düşünce dünyasının taklidi mi? Taklit bilgiyle ortaya koyabileceğimiz şeyler (mimariden müziğe, şiirden politikaya kadar) ne kadar gerçek olabilir? İşte bu sorular bize yeni alanlar açacaktır hiç şüphe yok ki.

Son dönemde Abdurrahman Arslan'ın birer birer söyleşi kitapları neşredildi Beyan Yayınları tarafından. Bunlardan sonuncusu "Yeni Politik Kültürün Dünyasında" adına sahip, 224 sayfa. Asım Öz'ün hem kitaba hem de Arslan'a dair yazdığı "kitap hakkında" bölümü önemli bir giriş. Öz şunun altını çiziyor ki okuyucu dikkat kesilmeli: "Arslan'ın Türkiye ve kısmen dünya siyasetini analiz etmek için kullandığı kavramların basit bir özetini çıkararak tasvir etmek kolay değildir. Onun yaklaşımı ancak yerleşik dikotomiler ile girdiği eleştirel müdahalenin izleğini sürerek anlaşılabilir. Dahası onun mücadelesi sadece Türk siyasetindeki yerleşik dikotomiler ile sınırlı kalmaz; her biri ayrı ayrı bu geleneği aşmak amacıyla siyasal arenanın içine atılmış fakat daha sonra giderek sistemin bir parçasına dönüşen siyasal arayışlar karşısında da süregelen bir tartışmaya dönüştüğü göze çarpar. Şüphesiz bu tartışma, Türkiye'de siyasi yapının günümüzde geldiği yer üzerine derinlemesine düşünme konusundaki en titiz ve iç görülü teşebbüslerden bazıları için gerekli olan birtakım ipuçlarını sunacaktır. Elbette bunun öncelikli şartı meseleleri bihakkın kavramaya niyet etmektir." [sf. 11]

Sözün ve yazının tefekkür dünyamızdaki doğal hâkimiyeti, yerini Paul Virilio'nun deyimiyle 'enformasyon bombası'na bıraktı. Arslan da buna 'görüntü kültürü' diyor. Muazzam bir şekilde artan bilgi yığını, zihinleri de çöpe dönüştürüyor. İnsanların kavramları doğru biçimde anlamlandırması güçleşiyor. Dolayısıyla 'öteki' tarafından anlamlandırılıyor. Buradaki öteki kavramı da yeniden sorgulanabilir esasında. Kimdir öteki ve neden 'öteki'dir? Eğer o ötekiyse biz neyiz? Birine öteki der demez biz de onun tarafından bir öteki olmuyor muyuz? Bu sorular yan yana konulduğunda sizce zihniyetimizin alt-üst olduğu anlaşılmıyor mu? Okuyalım: "İnsanlar bulundukları yerlerde, köylerinde otururken dijital teknolojinin ya da internetin, televizyonun, medya kültürünün yardımıyla zihnen açık toplumun ferdi hâline getirilebiliyorlar. Buna yeni bir sosyolojik uygulama diyebiliriz. Yani maddi alt yapı ya da şartlar değişmeden zihniyetin değişimi. Dolayısıyla toplumun böyle bir değişim, mahiyet olarak bir dönüşümden geçirilebilmesi için onun bir bakıma zihniyet olarak altüst edilmesi gerekiyor. Toplumsal yapıların, toplumsal gerçekliğin, değerlerin, doğruların ve hakikat anlayışının alt-üst edilmesi." [sf. 53]

Abdurrahman Arslan'ı ciddi biçimde okuyan birinin slogancılıktan tez vakitte kurtulacağı önemli bir pratik mesele. Bu kurtuluş meseleleri idrak süzgecinden sabırla geçirerek ortaya yeni ve sağlıklı yorumlar yapabilmeyi de getiriyor. Yani sorulara verdiği cevaplarla Arslan aslında nasıl düşünülmesi gerektiğini de usul usul göstermiş oluyor. Günümüzde en sık kullanılan "kalple akletmek", "tevhidî düşünce", "ahlakın ve adaletin birlikteliği" gibi sözlerin birer slogana dönüştüğünü, bunun da 'ön kabul' denen meseleyi, yani 'yeniden düşünce' konusunda ciddileşmeyi ortadan kaldırdığını söylüyor: "Efendim, işte 'tevhidi bir düşünce'... Hayır, bu çok slogancıdır. Bence bu 1970'lerde, 80'lerde anlamlı olabilirdi ama benim fikrim, artık bunları terk etmek gerektiğidir. Bu, bizim tevhit düşüncesinden -hâşâ- vazgeçeceğimiz anlamına gelmez. Ama bu sorunun çok derinliklerine inilerek ele alınıp analiz edilmesi anlamına gelir. Eğer biz gerçekten tevhit merkezli bir bilgi biçimi üretemezsek ve buna hayat nizamımızın kurucu unsuru hâline getiremezsek bir çıkış yolu bulamayız. Çünkü unutmayın, akıl herhangi bir ön kabul olmadan faaliyette bulunamaz; aklın faaliyete geçebilmesi için bir ön kabule ihtiyacı vardır. İnsan amelleri de böyledir, bir kabul olmadan insan amelde bulunamaz. Her amelin arkasında niyet vardır ve niyeti kuran (hiç şüphe yok ki) bilgidir. Eğer amellerimizi ve düşüncelerimizi kendisine yaslandırdığımız bir bilgi biçimini kuramazsak geleceğin dünyasında biz de onlar gibi olacağız." [sf. 57-58]

Arslan yeni politik kültürün bizleri fıkhı olmayan bir dindarlık yaşattığını söylüyor. Bu yaşadıklarımız uzun süre daha devam edecek ona göre. Yani kutsaldan yoksun, içinde ahlak ve erdem olmayan ama tüm bunların 'lakırdı'larının sık sık edilmesi, neticede değer yargılarını da ortadan kaldıracak ve 'yeniden düşünme'yi akla hayale bile getirmeyecek. Karamsar gibi görünen ama oldukça gerçekçi yaklaşımlarını Arslan şöyle netleştiriyor: "Müslümanlar yeni politik kültürün onlara getirdiği hareket etme serbestisinin sarhoşluğu içindeler. Beni en çok kaygılandıran da budur. Yoksa bu politik kültürü tahlil etmek laiklerin de, Müslümanların da, o güvenlik konsepti arayışı içindeki askerlerin de boynunun borcudur. Çünkü bu politik kültürün toplumu çürütücü bir boyutu var. İnsanları korkunç bir konformizmin içine çekiyor. Bu konformizm içindeki insanlar sadece hayatlarının süfli talepleriyle geçinen birtakım nesnelere dönüşüyorlar. Bu nedenle bekamız açısından tahlil edilmelidir... Unutmamak gerekir ki, İslâm'da ahlak ve hukuk birbirinden ayrıştırılamaz. Bunları ayrıştıran Hıristiyanlıktır. Sonradan buna çok pişman olmuşlardır." [sf. 65]

Gerek politik gerekse kültür iklimimiz her şeyi meşrulaştırma teşebbüsünde ve bundan asla sıyrılmaya niyetli değil. Arslan'a göre bu meşrulaştırmanın altında, tavırların öteki'nden hareket ederek belirlenmesi yatıyor. Sosyal tavırların da sürekli öteki'ye göre düzenleniyor oluşuyla birlikte ahlak sorunu, tutarsızlık, sürekli bir pragmatizm, hazzın peşine düşmek de peşinden geliyor. Arslan "bu bizim hem çıkmazımız hem de helakımızdır" diyor. Peki Arslan için yeni politik kültürü aşma noktasındaki ilk çözüm önerisi nedir? Hak aramaktır. Adalet temelinde gerçekleştirilecek bir hak arayışı, hak talebinde bulunma eylemi, tüm hakkı yenilen ve adaletsizliğe uğrayan insanların da hakkını aramayı sağlıyor. Önce aramak yani, önce bir şey söylemek ve itiraz etmek.

Yeni Politik Kültürün Dünyasında birçok meseleyi ayrı bölümlerde söyleşi biçiminde irdeliyor. Biz ve öteki, medeniyetler çatışması, yaratıcı kaos teorisi, İslâm dünyasının şimdi'si ve geleceği, Filistin meselesi, Hıristiyan Dünya'daki gelişmeler, Papalık ve sıradanmış gibi görünen tehlikeli icraatları, milliyetçilik, Türk milliyetçiliği, bir siyaset aracı olarak irtica, Türkiye'nin mevcut siyasi yapısındaki açmazlar, 'sivil' anayasanın gerçekçiliği ve Türkiye'de siyasetin rotasının ne yönde olduğuna dair çok geniş kapsamlı bir kitap okuyucuya sunuluyor. Arslan'ın görüş genişliğini ispatlama açısından beni son derece etkileyen şu paragrafa dikkatleri çekmek isterim:

"Kanaatime göre İsrail'den ve Filistin topraklarındaki meseleden dolayı İslâm dünyasıyla Batı arasında yaşanan gerilim ciddi bir gerilimdir. Batı kendi aleyhine olan bu gerilime nereye kadar katlanabilir, bundan çok emin değilim. Kanaatime göre, Batı şimdiye kadar ciddi bir şekilde desteklediği İsrail Devleti'ni eskisi kadar desteklemeyecektir. Her ne kadar medyada, orada, burada açıklanmamış olsa bile sıradan kamuoyunda da bence bu destek çok fazla değil. Dolayısıyla orta bir gelecekte İsrail Batı'da şimdiye kadar elde etmiş olduğu desteği büyük oranda kaybedecektir. O zaman belki bazı konularda, bazı şeyleri yenide istemeye istemeye düşünmek mecburiyetinde kalabilir." [sf. 85]

Bu kitapla birlikte Birikim dergisinin 169. sayısında (Mayıs 2003) yazdığı "İslâm, Ortadoğu, Anglosaksonlar" başlıklı yazısı da okunursa Abdurrahman Arslan'ın metinlerinin ve eleştirilerinin ne derece dikkate alınması gerektiği tekrar ortaya çıkacaktır. Bilhassa yaşadığımız bu 'yeni politik kültür' sarhoşluğunda ve bu sarhoşluğa yönelik çözüm odaklı itirazlar konusunda...

Böylece 2017'nin son kitap yazısını da sonlandırmış olduk birlikte. 2018 yılında da 'uyanma' odaklı okumalara devam edebilme dileğiyle...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf