Türk şiirinin alacaklısını tanımak

"Metin üzerine çok şey yazılacak. Sapına kadar şair. Delikanlı. Ödünsüz. İstanbullu."
- Cemal Süreya

"Türk şiirinin bıçkın, hırçın ve külhan ağızlı uçarı şairi."
- Vedat Günyol

"Dili ve yaşamın dilini tepe tepe kullanan şair."
- Doğan Hızlan

"Metin Eloğlu Modern Türk Şiiri’nin zirvesidir."
- İsmet Özel

Bir şiirinde Metin Eloğlu, "Leman Hanım / size bir şiir borcum vardı ya / onu ödüyorum" diye yazmıştı. Leman Hanım'ı bilmeyiz, lakin bilmemiz gereken bir şey var. O da, Türk şiirinin borçlu olduğu, yani Türk şiirinin alacaklısı Metin Eloğlu'nu tanımak, daha iyi tanımak, şiirini kavramak, kavramak, kavramak...

Türkçenin nimetlerini sadece kullanmakla kalmayıp, ele güne de göstermiş bir şairdir Metin Eloğlu. Bu sebeple hakkında yapılan yorumlardan en dikkat çekeni modern Türk şiirini, zirveye taşıdığıdır. Türkçeye olan hakimiyetini bazen argoyla, bazen yaratıcılığıyla, bazen de haylazlığı-huysuzluğuyla birleştirmiştir. Ressamdır. Garip akımının da etkisiyle şiirlerinde özgün bir dil oluştururken düzensizliği ve dengesizliği hırçınca ele almıştır. Selahattin Özpalabıyıklar'ın en başta genç şiir okuyucularını düşünerek hazırladığı "Nedircik Yavrusu", Eloğlu'nun seçme şiirlerinden oluşuyor. Onu tanımak için çok yerinde bir ilk adım.

"Karnınız tokmuş, sırtınız pekmiş gibi,
Şöyle güler yüzle bir resminizi çekelim;
Gülün yahu,
Adamı sinirlendirmeyin!
Kusura kalma resimci bey! 
Gülmesini bilmiyoruz ki..."
- Hazır Kasabaya İnmişken Bir De Resim Çektirelim Dedik

"Memurluk bana gelmez,
Ticaret falan da yapamam, yaradılışım böyle;
Çelimsizim, taş kıramam.
Ben yazarak, çizerek geçinmek zorundayım;
Diyeceksin ki; ölme eşeğim ölme!"
- Aşk Mektubu

"Henüz yaşarken, bu efendi umut
Karanlık günlerin aydınlığa döneceği
Sakın tavsama sakın yüksünme
İnsanın yarası sağken iyileşir
Sağken omuz silkersin bunca engele."
- Varken

Şiirlerinin de kitaplarının da adları son derece ilginçtir. Düdüklü Tencere, Sultan Palamut, Odun, Horozdan Korkan Oğlan, Türkiye’nin Adresi, Ayşemayşe, Dizin, Yumuşak G, Rüzgâr Ekmek, Hep, Ay Parçası, Önce Kadınlar; yayımlanış kitaplarının isimleri. Hepsi toplu hâlde "Bu Yalnızlık Benim" adıyla mart 2003'te YKY'den çıktı. Doğru bir isim değilmiş gibi geliyor bu isim, diğer kitaplarına bakıldığında. Üstelik kitap, 3. baskısının yapıldığı mart 2010'dan sonra tükendi. Bulmam imkânsız hâle geldi. Umarım YKY gelecek zamanda yeni baskı yapar, insanlar da Eloğlu okur. Fakat Özpalabıyıklar'ın hazırladığı "Nedircik Yavrusu" gerek ismi gerekse seçilen şiirler bakımından oldukça faydalı. Faydalı diyorum çünkü Türkçenin Türk şiirinde

"Anlamam o kadar incesini
Sen yanımdayken yaşamak güzeldi işte
Bana maşallah derlerdi ne iyisin derlerdi
Neysem neyim kime ne."
- Sen Gideli

"Ispanakta demir var
Havuçta B vitamini
Bende bir paket cıgara
Tadına doyulmaz bir aşk
Üç günlük bir ömür var
Daha ölmedik yani."
- Kerem Evi

"Beni uslandır beni yüreklendir
Beni deli edip bırakma
Bilsen nereleri var kalk gidelim
Beni hep buralarda bırakma
Beni aç bırak evsiz urbasız bırak
Beni sensiz bırakma
Beni ne yap biliyor musun
Beni yont beni arıt beni ayıkla."
- İnce Elek

Elif ismi ve imgesi de Eloğlu'nun şiirinde önemli bir yer tutar. Elif ismine derin bir sevgisi olan bendeniz bundan daima etkilenmişimdir. Bu şiirlerinden hiç örnek vermeden, sizi Eloğlu şiiriyle -eğer hâlâ tanışmadıysanız- buluşmaya davet ediyorum. Türk şiirindeki en hırçın Türk şairi Metin Eloğlu, Türkçeye hakkını verirken, okuyucuya ve şairlere de bir ders veriyor aslında. İşte diyor, şiirde Türkçe böyle kullanılır, Türkçe şiirde budur. Okuyalım arkadaşlar.

Yağız Gönüler
twitter.com/YagizGonuler

Kendi yaşamının iç mimarı olmak

"Kendi yolunu izlemek her zaman en kârlı iştir; çünkü bu yolun bizi yanılgılardan yeni benliğimize geri getirmek gibi bir uğuru vardır."
- Goethe, Tag - und Jahreshefte 1816

"Ne kadar kendi oldu insan
O kadar başka."
- İsmet Özel, Bir Yusuf Masalı, 1. Bab: Şivekârın Çıktığıdır

İnsanın kendisini tesadüflere ve rastlantılara bırakması, kendiliğinin ve biricikliğinin mahvına sebep olur. Mahvolmak insana mahsustur. Yemek bayatlar, demir paslanır, insan mahvolur. Kısa bir yoklama yapalım hep birlikte. Arada bir kendine "Ben neredeyim ve ne yapıyorum?" diye soranlar el kaldırsın! Tamam, indirebilirsiniz. Şimdi de arada bir kendine "Ben neredeyim ve ne yapıyorum?" diye sormasına rağmen, bir şeyleri değiştirmeyenler el kaldırsın! Pekala, indirebilirsiniz. Bu soruyu hiç sormayanlar varsa onlar da ayağa kalksın! Oldu, oturabilirsiniz. Her şeyi gördük; değişen bir şey yok. Demek ki hâlâ taktığı saatin pahasına göre değerlenen erkekleriz ve yüzündeki makyajın gramajıyla kıymetlenen kızlarız. Hepimize koca bir aferin. Oturalım, sıfır.

"Var olmak bir ödevdir / isterse bir dakikalık olsun."
- Faust, II P, III

"Kendine en yakın kişi olarak kendini görenlerin kusuruna bakmam."
- Wanderjahre, III, 13

"Bir şairi tabiatın ona verdiğinden başka bir şey yapmak imkânsızdır. Onu başka biri olmaya zorlarsanız mahvetmiş olursunuz."
- Eckermann, 14.02.1830

Yaşamı tüm anlamlarıyla yaşama ve kavrama ustası bir şair, Goethe. Onun bahçesinden meyve toplamak için iyi okumak ve anlamak gerekir. Okumadan ve anlamadan da, yaşama ve kavrama eksik kalır. Ne eksiği? Bitik kalır. Hiç kimse bitik olarak ölmek istemez dersek birilerini kurtarmış olabiliriz lâkin er ya da geç kurunun yanında yaş da yanacak. Yani bitikler bitikleri bitirecek. Bitik olmayanlar kendi saflarına kimleri alabilirlerse daha saf bir yaşam mümkün. Bundan mütevellit kendi yaşamının iç mimarı olmamız gerekiyor.

"Sanatın en yüksek amacı güzelliktir ve en son etkisi de zarafet duygusudur."
- Schriften zur Kunst. Der. Sammler und die Seinigen

Yaşamı da bir sanat olarak görmek gerekir. Şimdi gördüğümüz yemek yapma sanatı, uyuma sanatı, aldatma sanatı, yatak sanatı, aşk sanatı, iş sanatı gibi saçmalıklar elbette ne kadar sanat, Ortada. Güzelin ve iyinin peşinde olması gerektiği, Ademoğlu'nun tek yol haritası. Ademoğlu olmakla herifçioğlu olmak arasındaki fark, insanla bitki arasındaki farkta: fotosentez yapmıyoruz. Güneşi (para) görmek ve suya (makam) kavuşmak bir takım bitkilerin aramızdan ayrılmasını sağlıyor çok şükür. Oysa doğanın dilinde insana ait ne çok şey vardır ve insan kalabilmek için.

"Dağlar, dilsiz ustalardır ve suskun öğrenciler yetiştirirler."
- Wanderjahre II, 9

"Gül hep imkânsız görünür / bülbülse akıl almaz."
- Divan. Buch Suleika, Suleika

"Tabiat Tanrı'yı saklar. Ama herkes için değil."
- Max. und Refl. 811

Weimar'lı bilgeyi er ya da geç demeden en yakın zamanda okumak ve yaşama bir de onun ufkundan bakmak lâzım. 25 yaşındayken yazdığı Genç Werther'in Acıları'ndan sonra birçok insan Werther gibi giyinip dolaştı, sonra da birçok intihar vak'ası oldu. Goethe'yi bundan yola çıkıp elbette övemeyiz ama nasıl bir etki alanı olduğuna en basit örnek olarak sunabiliriz. Divan'ı ve diğer tüm eserleri çığır açmıştır. Hâlâ çığırımızdan çıkmadıysak çukurdayız demektir.

Yağız Gönüler
twitter.com/YagizGonuler

Gören kim görünen kim, kaldım gümân içinde

Dünya edebiyatı denildiği zaman aklımıza Amerika, Avrupa, Rusya, Güney Amerika ve son olarak Latin edebiyatı gelebilir. Bunu doğal karşılamak gerekir, çünkü dünya edebiyatı başlığı altında yayına hazırlanan serilerin çoğunluğu bu coğrafyaların eserlerinden oluşmaktadır. L&M Yayınları ise batı edebiyatı yazarlarından Andre Gide, Goethe, Chartier Alain, Gala Galection gibi yazarların yanı sıra, doğu edebiyatına girip girmediği tartışmalı olmakla birlikte, Meşa Selimoviç ve son olarak Hıdır Amangeldi’ye de yer vererek dünyanın batıdan -hele ki edebiyat anlamında- oluşmadığını göstermektedir. Şüphesiz doğu edebiyatı ürünlerinin dünya dillerine çevrilmesi okurda yeni ufukların açılmasına neden olacaktır. Cengiz Aytmatov, Bahtiyar Vahapzade, Meşa Selimoviç, Hıdır Amangeldi ve diğer doğu edebiyatı isimlerinin dünya edebiyatı başlığı altında işleniyor oluşu, dünya edebiyatı sahasında batı tekelleşmesine kâni olmaya başlayan okurların zihninde olumlu değişikliklerin fitilini ateşleyecektir diye umut ediyorum. Türkmen, Kırgız, Azerî ve diğer Türkî ve Kafkas eserlerinin Türkçe’ye kazandırılması ise bizim için ayrıcalıklı bir öneme sahiptir. Türkçe düşünen, Türkçe konuşan, Türkçe yazan ve Türkçe yaşayan bu sanatçıların eserleri bize hem kullanılan deyimler bakımından hem de eserlerde geçen yerel âdetler bakımından hiç de yabancı gelmeyecektir. George Orwell’ın Bin Dokuz Yüz Seksen Dört isimli romanında örneklerini gördüğümüz, devletin bireyi kontrol altında tutma isteği, bu romanda da karşımıza çıkmaktadır. Ancak biliyoruz ki devlet, bireyleri fiziksel mânâda bir yerlere hapsedebilme kudretine sahip olsa da insanların zihin dünyasına müdahalede bulunması sanıldığının aksine kolay değildir.

Yunus Emre’nin ‘’Gören kim görünen kim, kaldım gümân içinde’’ mısrası ile başlayan kitap, hukuk fakültesinden mezun olduktan sonra bir baltayı sap olamamış Şammat’ın ailesi ve çevresi tarafından hor görülmesinin verdiği ezilmişlik ile bir köye imam olması sonucu yakayı SSCB hafiyeliğine kaptırması ve varoluşsal sorgulamaları arasında cereyan etmektedir. Kitap aynı zamanda SSCB’nin Müslüman halkın kontrolünü elde tutmak için neleri göze aldığını da göstermektedir.

SSCB, Müslüman köylerde olan biteni en iyi köy imamlarının bileceğini ve köylünün imamın sözünden dışarı çıkmayacağını düşünmektedir. Bunun için görevlendirilen ajanlar köy köy gezip ağzı laf yapan, az buçuk mürekkep yalamış ve paraya gerçekten ihtiyacı olan Şammat gibi insanları köylünün yaptığını ettiğini jurnallemesi için imam olarak tayin etmiş, hatta kimi köylerde Mescid-i Dırar’ın örneklerinden açıp dini yaygınlaştırmayı ve din aracılığı ile halkı kontrol altına almayı amaçlamıştır. İnsanları bir arada tutan yegane düzenin din olduğunu SSCB de bilmektedir. Ayrıca köyde molla diye çağrılan ancak dini yalnız para kazanmak ve halk arasında itibar görmek için kullanan ihtiyarlar da vardır. Şammat bir bu insanların dini sömürmelerine bakar, bir kendisinin dini kullanarak hafiyelik yapmasına bakar. Kendisi bu durumdan aşırı derecede rahatsızdır ancak mollaların dini sömürmelerinden hiç de rahatsız olmadıklarını görür. Yanlış olanın hangisi olduğu konusunda kararsız kalır. Onlar gibi olamaz bunun yanlış olduğunu bilir ancak hafiyelikten de kurtulamaz. Şammat parasızlıktan ötürü giriştiği bu hafiyelik işini Allah inancını sorgulayan ve dünyadaki varlığının ne anlama geldiğini anlamaya çalışan, içine dönmüş bir garip olarak devam ettirir. Şammat, görenin kim ve görünenin kim olduğunu anlamaya çalışır.

Velhasılı kelam Şammat’ın yaşadığı bu varlık problemi Kierkegaard'un felsefî sorunsalına benzemektedir. Hıristiyanlık içinde ve hatta karşısında nasıl iyi bir Hıristiyan olunacağı temeline dayanan Kierkergaard, felsefesinde kavram olarak; saçma, bunaltı, korku ve kaygıyı kullanır. Şammat da köyde mevcut Müslümanlığa karşı doğal Müslümanlığın nasıl olacağı kaygısı ve bunaltısı ile bir ruhsal çatışma içerisindedir. Bu sebeple eser aynı zamanda ontolojik olarak duruşunu sorgulayan bir insanın Varlık’ın Biricikliği’ni görmesi sonucu çıkacağı noktayı da göstermesi bakımından varlık felsefesi okumalarında yardımcı olacak niteliktedir. Şammat’ın içinde bulunduğu bunaltı ve kaygı varlığı ile yokluğunun hiçbir anlamı olmadığını (mümkin-ül-vücûd) anlamasına neden olmuştur. Evrende cismen yer kaplamanın varlık olarak değil mümkün olarak gerçekleşebileceğini kavramış ve mutlak olan Varlık’a ulaşmanın insan için tek doğru olduğunu görmüştür. İnsan o Varlık’ı bulduğu takdirde kendisini bulmuş olacaktır. Çünkü dünya bir misafirhanedir ve insanın evi gibisi yoktur.

Bu noktada Parmenides’in Varlık ile alâkalı önermelerine de değinecek olursak ontolojik olarak Şammat’ın sırrına erdiği Varlık’ı daha iyi tanımış olacağız: Parmenides'e göre, evrende değişen hiçbir şey yoktur. Gerçeklik, yani Varlık mutlak anlamda Bir'dir, kalıcıdır, süreklidir, yaratılmamıştır, yok edilemez; o ezeli ve ebedidir; onda hareket ve değişme yoktur. Şammat’ın ‘’’’Allah yok.’’ diyebilsen, bütün dertlerinden kurtulacaksın gibi. Ben kıyametten, hesap gününden mi korkuyorum acaba? Gerçekten de ‘’yok’’ demekteyken ‘’var’’ demek kolay, fakat ‘’var’’ dedikten sonra ‘’yok’’ demek öyle kolay değil. Ama o kadar ‘’yok’’ demek istiyorum ki… Neyse, hesapsız bir şey yoktur.’’ İtirafı Parmenides’in Varlık hakkındaki önermeleri ile daha iyi anlaşılır. Tek, değişmez, sürekli bir Varlık’a ‘’var’’ dedikten sonra ‘’yok’’ demek için bütün bunların açıklamasının olması gerekir. Şammat dahil hiçbir mümkün ise bu yokluğun açıklamasını getirmeye muktedir değildir. Tek ve mutlak olan Varlık’ı mümkün ve kısıtlı deliller ile ispat etmeye çalışmak mantıksal olarak garabettir. O Var olan Bir’dir. Mümkün olan her ‘şey’e ise kendinden üflemiştir. İnsan ‘şey’ içinde yer alan ve Varlık’a ulaşması için akıl verilen bir mümkündür. İnsanın mümküne sığamayışı Varlık ile arasında ‘kâlû belâ’ ile kurulan ‘’din: deyn: borç’’tan ötürüdür. İnsan borcuna sadık kaldığı ölçüde kaygı ve bunalımlarının sebebi Varlık’a ulaşmadaki gayreti ile alâkalı olacaktır. Şammat’ın yaşadığı bunalımın seyri borcuna yakınlaşması ile şiddetlenmiştir. Dilce susup bedence konuşmaya başladığı rüya sonrası ise Şammat Sıbğatullah’a bürünmüş bir derviş olmuştur. Doğu edebiyatının hikmet ve bilgelik kokan satırları bu kitapta da hissedilir derecededir. Bu sebeple Türk edebiyatının doğu edebiyatı eserleri ile tanışması bir nevî ‘öze dönüş’e vesile olmuştur, olacaktır.

Beni bende demen bende değilim
Bir ben vardır bende benden içeri.

Süleyman kuş dilin bilir dediler
Süleyman var Süleyman’dan içeri..

Dinin terkedenin küfürdür işi
Bu ne küfürdür îmandan içeri..

- Hz. Yunus Emre

Muhammed Faruk Özcan
twitter.com/mfarukozcan
*Bu yazının tamamı Aşkar Dergisi’nin 27. sayısında yayımlanmıştır.

Hiç kimselerin hikâyesi

Nurdal Durmuş’un “Hiç Sesler” kitabı kasım ayının üçüncü haftasından itibaren raflardaki yerini alıyor. Hem kitabın tüm aşamalarına şahitlik etmiş biri olarak, yanlı birkaç kelam etmek isterim. Çünkü bir yazını sevdiysek zaten oradan bize ilham olunan bir hakikat kırıntısının yandaşı da olmuşuzdur.

“Yazmak, aslında bilmenin değerini başkalarına ulaştırmak için ortaya konulmuş ve hiçbir zaman aşılamayacak büyük bir icattı.”
(Önsöz’den)

“Hiç Sesler”, dostun dostla yankılanışı ile açılıyor… Nurdal Durmuş’un “Hiç Sesler”ini, Gökhan Şimşek’in kaleme aldığı önsöz yazısı ile yahut diğer bir değişle “Hiç Kimselerin Hikâyesi”yle görüyoruz önce. Bu ön gösterim ile bir insanın yaşamak parçalarına hazırlanıyor okuyucu. Kendinin aynadaki siretine…

İnsanın yaşamak macerası parçalardan müteşekkilken ve her bir parçası, bir başkasının alakalı-alakasız herhangi bir parçasına değiyorken bir bütün anlatıdan bahsetmek mümkün müdür? Hiç kimseliğe hangi yalın tecrübeden geçiyor yazar, nasıl bütün sesleri Hiç’likle bir kılıyor. Bu, bilinçsiz tecrübenin yazmakla bilinçlendiği, yeşerdiği, göğerdiği sayfalar boyunca pek çok sesin çokluktan Hiç’lik bardağına boşaldığına şahit oluyoruz…

Bilinçsiz tecrüben kasıt, misal böyle bir hakikati söyleten kudretler bütünüdür:

“Nuh son anda bileğimi kavrıyor:
- Çok dünya yutmuşsun! Ama oldu işte. Kurtuldun!”
(Hiç Sesler’den)

Kalbin bin bir gözden oluşan varlığını, insanî olanla hayretle doldurmaktır:

“Ayrıca sen bilmezsin sevgilim: Ben senin ardından çocuk parkının yanındaki çocuk mezarları içinde çok ağladım.”

Belki de deneme türünün tüm nankörlüğü; insanı bir kış günü, hızlı akan bir ırmağa hem susuzken hem de üşürken sokması… Nurdal Durmuş, ikinci kitabı olan “Hiç Sesler” ile aslında sesini gayet yükselterek ruhumuzu titretmeye kaldığı yerden devam ediyor. Tanıklığına, rahatsızlığına, mutluluk ve endişesine kendi yansımamızdan şahit ediyor bizi.

İlk kitabı “Hayata Başlık Atamadım” ile başlayan yazma-okuma serüveni, dünyayı gezdikçe ve aslında dünyadan geçtikçe artarak öyle hiçleşiyor ki -sanırım- bütün seslerin intiharına dönüşüyor. Hakikat karşısındaki suskunluğumuza gönderme mi yoksa dedirtiyor bize misal “Her şeyden önce insandım, unuttum” diyerek…

“Geçen sadece zamanmış meğer geçmeyen her şey” derken yaralarımıza doğru gidiyor parmaklarımız.

Kısaca, bir şahit -Nurdal Durmuş- bir başka şahide hiç seslerden bir bohça sunuyor… Deneme raflarında… Orada burada… Okumak isterseniz…

Okumak isterseniz, seslerden kalkar aramızdan, tüm cevaplar aslında her gün okuduğumuz Kâinat kitabında.

Nergihan Yeşilyurt
twitter.com/nergihan

İçindeki merak duygusunun peşi sıra sürüklenenlere

Hikâyeleri içinde saklayamayan karakterler, bu hikâyelerin kahramanı olan kayıp şahıslar ve kalbini saran merak hissiyle o kayıp şahısların ardından giden bir garip adam. Matbaa işçisi Cezmi Kara, sessiz sedasız, kendi halinde çalışan ve yaşayan bir adamken çalıştığı yerin bir kuytu köşesinde bulduğu Kayıp Şahıslar Albümü'ndeki yüzlerin peşinde düşünce, bu yüzlere ait birbirinden tuhaf hikâyelerin de girdabına kapılır. Kendisini hakimiyeti altına alan merak canavarının nasıl tehlikeli olduğunun farkına varmaksızın sıradan hayatından sıyrılarak bu hikâyelere ortak olur.

"Yeryüzünde yalnız kalmış ölümlüler arasında şifası olmayan yegâne hastalık, hikâyeleri içinde saklayamamaktır."

Sinemacı ve ressam kimliğini, metinlerine de yansıtan Tayfun Pirselimoğlu, "Kayıp Şahıslar Albümü" isimli romanında içiçe geçmiş hikâyeler, birbirine teğet geçen hayatlar ve kaderleri birbirine bağlı ama bundan haberi olmayan insanları anlatıyor. Kitap ara öykülerle ilerlerken ana öykü de ayrıntılı ve ağır anlatımıyla ön plana çıkıyor. Bu arada sayfalar ilerledikçe ara öykülerin birbirleriyle zincirleme bir şekilde bağlantılı olduğu fark ediliyor. İsimler, şahıslar, olaylar arasındaki kesişmeler okuyucuyu "acaba kaçırdığım bir detay var mı?" hissiyatıyla ara ara önceki sayfalara geri dönmeye zorluyor.

"Meryem" adında bir kadına duyulan akıl ve mantıkla açıklanamayacak tutkulu bir aşk ve u aşkın peşinde kendini kaybeden şahıslar var her öyküde. O yüzden her öykü "Meryem"de birleşirken, ona aşık karakterler de öyküler arasında geçiş yapıyorlar. Bol ara cümleli, bol tesadüflü ve isimli bu öykülerde detaylar zaman zaman yorucu olabiliyor. Bazen kurgunun zorlamaya kaçtığını da düşündürebiliyor. Özellikle kitabın sonuna kadar merak duygusunu dalga dalga artırırken finalde beklenen patlamayı yapamıyor. Ama yine de bir sürü tesadüfi olayı en ince ayrıntısıyla kurguya adapte etmeyi başarmış Pirselimoğlu.

"Sonuçta hayat gereksiz gibi görünen ayrıntıların toplamından başka bir şey değil midir zaten?.."

Ahu Akkaya
twitter.com/diviniacomedia

İstanbul'u anlamak ve ona inanmak

"Hak yerine getirdi en büyük niyazını: 
Kıldı Ayasofya'da ikindi namazını.
İşte o günden beri Türkün malı İstanbul,
Başkasının olursa yıkılmalı İstanbul."
- Nâzım Hikmet, Sekiz Yüz Elli Yedi

"Deniz, kubbe ve minare denildiği zaman İstanbul demektir. Bunu dünyanın hiçbir yerinde başka türlü anlamlandıramazsınız."
- İsmet Özel, 31 Mayıs 1995, İstanbul Kimin?

Yakın zamanda İstanbul'da yaşanılan hadiselere, gösterilere, eylemlere ve şovlara baktığımızda yine gördük ki, "biliyorum" diyenlerin hiçbirinin bir şeyden haberi yok. Bunu sadece halk nezdinde değil elbette "âlim, ulema" nezdinde de belirtmek lâzım. Konu İstanbul olunca, İstanbul'un tarihini son 50 yıla yayanların, ne yazık ki İstanbul hakkında konuşacak şeyleri kısıtlı ve dolayısıyla boş oluyor. Konuşmasalar da olur. Yeni bir fikirleri olmadığı gibi, yeni bir söylemleri de yok. Modernizmle postmodernizm arasında sıkışmış ruhları, başlarında kalmamış akılları ve muhtemelen cüzdanlarında kalmış olan vicdanlarıyla İstanbul'un tüm dünyanın bir kriteri olduğunu -bak sen!- hâlâ anlamamış birine İstanbul'u anlatmaya başlamak çok zordur. İbrahim Paşalı bu kitabıyla şunu söylüyor: Kopenhag kriterleri diye bir şey yoktur, İstanbul kriterleri vardır ve kıyamete kadar da olacaktır.

En baştan söylemek gerek, bu kitapta ekonomik, finansal, mimari yahut sanatsal verilerin içine gömüleceğini zanneden ve bu yüzden hâlâ okumayan pişman olur. Paşalı'nın İstanbul Kriterleri'nde aşk da var, buhran da var, neşe de var, hüzün de var, mizah da var. Yani İstanbul var. İstanbul varsa kıymetlidir bu duygular.

"İnsanın sevdiklerini uyurken seyretmekten, saçlarını öpmekten, açılmışsa şayet üstünü örtmekten mahrum olması, doğrusunu Allah bilir, günahlarına kefaret sayılsa yeridir."

"Süleymaniye’nin karşısında, tarihin üstünde bağdaş kurup oturdum tespih çekiyorum: seni seviyorum. seni seviyorum. seni seviyorum."

Bu tip cümleleri yazılarının sonuna mutlaka serpiştiren İbrahim Paşalı'yı daha önce okuyanlar bilir ki kendisi ciddi bir Bosna ("Gençler, evlenmeden önce Bosna'ya gidin!" de demiştir), harikulade sesler seçen ve dinleten bir müzik (Yıllarca radyolarda program yapmıştır) ve eski otomobil (Makam Arabası) âşığıdır. Aşık ile âşık kelimeleri arasında biyolojik, fizyolojik ve ruhsal farklılıklar olduğunu bilmeyen de bu tip aşkları pek önemsemez. Çünkü aşık bir kemik adıdır; âşık ise sevgi duyma hâlidir. İstanbul sevgidir, sevgilidir. Bu yüzden batının da ilgi(!) gösterdiği tek yerdir.

"Meydanlar ve bütün köşeler, doğruları söylediği için dokuz köyden kovulduğunu söyleyen insanlarla dolu. Can sıkıntısından Fransızca kursuna gidenlere, dişlerine tel taktırmış olduğu için utanan ve mecbur kalmadıkça konuşmamaya çalışan genç kızlara, kahvehane köşelerinde her gün evlatlarının hayırsızlığını konuşmalarına azık yaparak günü akşam eden yaşlı babalara, "başkan"ın konuşmasını yazmaya çalışırken tıkanan ve belki bir fikir verir umuduyla kitapları karıştıran danışmanlara, yazardan ilk ismiyle bahsedip yazarın bir cümlesini eleştiren ve böylece kendini iyi hissedenlere..."

İstanbul'u anlamak aynı zamanda Saraybosna'yı, Kudüs'ü, Bağdat'ı, Halep'i, Şam'ı, Musul'u ve Kıbrıs'ı da anlamak Paşalı'ya göre. O bir gece yürüyüşçüsü. El feneriyle değil yüreğinin feneriyle yazmış İstanbul Kriterleri'ni, besbelli. Yazarken hangi derdi esas aldığını da şöyle özetlemiş

"Herkese ama herkese şunu anlatmaya çalıştık her yazıda: Dokuz köyden kovulmasına rağmen, hâlâ şehri bulamamış olanlar "doğruyu söyleyen" olamazlar. Doğruyu bulamamış, şehirli olamamış kişi doğruyu nasıl söylesin? Olsa olsa, kendince, yanlışları söyleyebilir "onuncu köy"ün sakinleri. Köylüler sadece yanlışları, şehirliler hem yanlışları hem de doğruları bilirler. Şehir bir çözümlemedir ve sorunları nasıl ve ne kadar çözdüğümüze şahitlik eder."

İster katılın ister katılmayın. Ortada bir değil bin İstanbul kriteri var ve bu kriterler hem kendimizi, hem vatanımızı hem de dünyayı anlamamız, ama dünyaya uymayıp kendimiz kalmamız için oldukça önemli. Geç kalmadan. Çünkü bir tane İstanbul var, bin değil.

Yağız Gönüler
twitter.com/YagizGonuler

Edebiyata edeple yanalım ki, yanılmayalım

"Delilsiz gidilmez yollar yamandır
Göçtü kervan kaldık dağlar başında."
- Yunus Emre

"Derd ile hursend olan derdine dermân istemez
Zevk-i mihnet bulsa, âşık rahât-i cân istemez"
- Fuzûlî, Hadikat es-Süeda

Edebiyat, hayat ve inanç. Üç kritik hassasiyet. Nurettin Topçu'ya göre insan, üç şeyin peşinde olmak için yaratılmıştır: Hakikatin, hayrın ve güzelliğin. Eğer bir bağ kuracaksak; edebiyatta hakikat, hayatta hayır ve inançta güzellik aramak, onların peşinde olmak lâzım. İnancı veya değerleri ne olursa olsun edebiyat okuyucusunun, edebiyatı hayatının neresine koyduğu yahut koyması gerektiğine dair bu "ortak" kitabın temel vasfını T. S. Eliot açıklıyor: "Edebi yargı yahut değerlendirme için aynı anda kesin biçimde iki şeyin birden farkında olmamız gerekir: "Neyi sevdiğimizin (veya neden hoşlandığımızın) ve neyi sevmemiz gerektiğinin. Çok az kimse her ikisini bilecek kadar dürüsttür."

Şûle Yayınları'ndan nisan 2011'de çıkan ve şimdiye dek 2 baskı yapan kitabı Kemal Konuşmaz yayına hazırlamış. Üç bölümden oluşuyor, sunuş bölümünde kitabın derdi özetleniyor: "...Bütün bu olup bitenler karşısında tarihinin bu nazik döneminde bu ülkenin insanlarına düşense bir an evvel cehaletten, aymazlıktan, budalalıktan, kurtulmaktır. Eğer bu topraklar üzerinde kalacak ve sendeleyerek, sağa sola yalpalayarak da olsa ayakta kalmayı sürdüreceklerse hiç olmazsa başlarına çorap örenlerin ördükleri çorapları, kurdukları tezgâhları sezecek olgunluğa, çözecek ferasete kavuşmaları gerekir."

İlk bölümün açılışında Honere Daumier'in "Resmi sergiye kabul edilmeyen ressam haykırıyor: İşte bunu geri çevirdiler, cahiller!" anlatımlı, 1859 tarihli bir çizimi var. Charles D. Warner bu bölümde edebiyat ile hayat arasındaki ilişkiyi sorguluyor. Dolayısıyla çizim, daha yazıya başlamadan zihni kurcalıyor. Eğer "kitaplarla yaşıyorum" romantizmi(?) yapıyorsak, yani kitapların dünyasında soluyorsak oksijeni, aradığımız ve bulduğumuz şey gerçekten oksijen mi buna bakmak gerekiyor. Hayatın kıymetini anlayabilmek, ufku genişletebilmek, daha iyi olmak ve iyi şeyler yapabilmek için edebiyatın konumu her sahada yorumlanıyor Warner tarafından. Siyasette, psikolojide, dinde ve geleneklerde. Özellikle Platon'un (Eflatun, İÖ 427-347) "Yasalar"ı ve Sokrates'in (İÖ 469 - 399) "Devlet"inden gelen yorumlarla birlikte yazı, oldukça güçlense de en büyük gücünü okuyucuyu yormayan üslubundan alıyor.

İkinci ve üçüncü bölümde dönemine damgasını vuran İngiliz şair T. S. Eliot (1888 - 1965), önce "Din ve Edebiyat" sonra da "Edebiyat ve Çağdaş Dünya" konularını sorguluyor. Birinci konudan önce Kathe Kollwitz'in "İhtiyaç", ikinci konudan önce de Pieter Bruegel'in "Ressam ve Müşterisi" adlı resimleri görünüyor. Yazılarla olan uyumları, bu resimler üzerine düşünmek için okuyucuyu zorluyor ve iyi de yapıyor. Eliot özellikle ilk yazısında yazıda ahlâkı arıyor, aranması gerektiğini savunuyor. Bu da okuyucu olarak bizlerin aklına -kaldıysa o kadar aklımız- Mehmed Âkif Ersoy'un "Edepsizliğin başladığı yerde edebiyat biter" sözünü getiriyor. Eliot, şu üç yorumuyla hem zihne hem kalbe aşı yapıyor:

"Edebiyatımızı dini yargılarımızdan ne kadar eksiksiz, ama yine de ne kadar akıl almaz biçimde ayırdığımızı kavrayamadığımız konusunda kati bir kanaate sahibim. Eğer tam bir ayrılma yahut kopma olabilseydi belki bu bir mesele teşkil etmeyebilirdi: fakat bu ayrılma (edebiyattaki sekülerleşme) tam bir kopma değildir ve asla da olamaz."

"İleri sürmek istediğim şey çağdaş edebiyatın bütününün, Dünyevileşme (Secularism) dediğim şeyle çürümüş olduğu, tabiatüstü hayatın anlamının, tabii hayata üstünlüğünün farkında olmadığı, bunu anlayamadığıdır: esas ilgimizin, öncelikli kaygımızın bu olması gerektiğini düşünüyorum."

"Türünün en iyilerini vaktimiz elverdiği nispette okumayı sürdürmeliyiz; fakat bunu bıkıp usanmaksızın kendi ilkelerimize göre eleştiri süzgecinden geçirmeliyiz ve sadece yazarlar ve basında eleştiri yazıları kaleme alan eleştirmenler tarafından ilkelere göre değil."

Eliot ikinci yazısında günümüzü yere seriyor, üzerinden geçiyor, gerektiği yerde çiğniyor. Çünkü konu "Edebiyat ve Çağdaş Dünya". Aman ne çağdaş. Çağ ve daş. Ne kadar arkadaş?

"İnancımız en ince noktalarına kadar sarsılmıştır: sözgelimi artık hiç kimse bilimsel keşiflerin kendiliğinden insanlığın yararına olduğuna kani değildir. İcat yahut buluşlar yaratıcı etkinlikten ziyade yıkıcı etkinlik için zemin teşkil edebilir; insanları işlerinden eder ve tüketimi düşürürken üretimi artırır. Bununla beraber ilerleme öğretisinin özünü muhafaza ediyoruz: içinde yaşadığımız zaman dilimine ihtiyacımız yok."

Şahıs olmanın, ayakta kalmanın ve çamura batmamanın şiirle mümkün olduğunu şair, yeniden belirtiyor:

"Sürekli yeni şiir üretiminden daha önemli meseleler vardır, her ne kadar yeniyi üretmekten kesilen bir halkın eskiyi değerlendirecek gücü de kaybedeceği kaçınılmaz ise de. Önemli olan şiirin yaratımının şahsiyetin muhafazasına, kişinin başka kimselerle, Tanrı ve toplumla ilişkisinin korunmasına dayandığıdır."

Bu sayfa sayısınca incecik ve konusu gereğince oldukça kalın olan kitaptan çıkan sonucu okuyucu belirleyecek şüphe yok ki. Ancak her kafada -neredeyse o kafalarımız- edebiyatın hayatımızın merkezinde olması ve oradan ne olursa olsun ayrılmaması gerektiği de yankılanacaktır. Yankılanmıyorsa, yandık demektir. Edebiyata edeple yanalım ki, yanılmayalım.

Yağız Gönüler
twitter.com/YagizGonuler