Her şey çocuklar için

"Bu elini sımsıkı tutan babadır
Hayata tümsekleri sarsmadan geçmesini tenbihler
Çocuk bu yumuşak sesin üzerine boylu boyunca uzanır
Hafifçe kısılmış sesi
Dikkatli ve kaçırmamaya çalışmaktadır."
- Cahit Zarifoğlu, Anlaşılması Güç Bir İnsanlık

"...o serin bereket gölgeleri çocuklar
yani çocuk o güzel tüccar
yorgunluklar alıp kargılar dağıtan
geceye karanlıktan önce gelen çocuklar..."
- İsmet Özel, Yorgun

Ruh bilimciler açısından insan denilen karmaşık varlığın en önemli dönemi çocukluk evresidir. Hatta çocukluktan da öte bunu bebekliğe, 0-3 yaşa, 0-2 yaşa kadar götürenler de vardır. Hâl böyle olunca anne babaların bu dönemler için çocuklarına nasıl davranması gerektiğiyle ilgili sorular da çok önemli olmuştur, olmaya da devam edecektir. Şunu belirtmem gerekir ki, genel bir ifadeyle, maalesef ki çocuk yetiştirme konusunda milletçe çok eksiklerimiz var. ‘Ne var kardeşim, annemiz babamız bizi çok iyi yetiştirdi’ veya ‘Batılı psikiyatrların, psikolojik danışmanların normlarıyla bizim kültürümüz bir değil, dolayısıyla da çocuk yetiştirme şeklimiz bir olamaz’ gibi ifadelerle savunulamayacak bir durumdur bu. Tabiî ki çoğunluğun annesi babası çocuklarının üstüne titremiştir ve kendilerince olabilecek en iyi şekilde çocuklarını yetiştirmeye çalışmıştır. Fakat mesleğin içinden biri olarak söyleyebilirim ki, şu andaki çocukların bir kısmı ya aşırı serbest ve kuralsız yetiştirilmekten dolayı içi boş bir özgüven patlaması yaşamaktadır ya da ailesi tarafından aşırı baskıyla büyütüldüğü için içine kapanık, kocaman insan olduğu halde kendi işini kendi halledemeyen kişiler olmuşlardır. Bu da yanlış giden bir şeylerin varlığına en büyük delildir.

Türkiye’de çocuk ruh sağlığı, anne baba tutumları, çocuk yetiştirmeyle ilgili yayınların sayısı veya niteliği -bence- gayet iyi. Özellikle nitelik olarak ‘çocuk’ konusundaki uzmanlarımız gayet yeterli. İş okuma kısmında. Bazı kitaplar akademik bir dile sahip olduğu için ağır bir şekilde okunsa da, dili oldukça sade ve akıcı kitaplar da mevcut. Bunlardan biri de, ‘çocuk’ denilen deryayla ilgilenen ve bu konudaki yazılarını geçtiğimiz mart ayında kitaplaştıran şair ve yazar Yağız Gönüler’dir. Karakum Yayınevi etiketiyle neşredilen kitap, “Unuttun Ama Çocuktun: Bir Babanın Endişeleri” başlığını taşıyor ve ebeveynlere biraz sağlı sollu darbeler indireceğini daha başlığından belli ediyor.

‘Çocuk’ konusuna girdiğimizde ülkemizde karşımız çıkacak en önemli kişilerin başında gelen Mustafa Ruhi Şirin, hayatını bu alana adamış isimlerinden biri. Kitabın da takdim yazısını neşreden Şirin’in ismini ben, bundan birkaç yıl önceye kadar İtibar dergisinde düzenli olarak yayımladığı ‘Çocuk Anayasası’ konusunda yaptığı çalışmaları anlatan yazılarıyla tanımıştım ve dikkatimi çekmişti. Hatta kendi kendime ‘Türkiye’de böyle çalışmalar yapan insanlar da mı var?’ diye sormuştum. Kendi kendime oldukça sevinsem de Şirin’in de yazılarında yakındığı pek çok şey gibi bu konuya da çok itibar gösterilmemişti. Fakat bu tür çalışmaların, hem bu konu hakkındaki kitapların hem de başka başka çalışmaların bir gün etkisinin çok yüksek olacağına eminim. Hayırlısı.

Önsöz ve sonsöz dışında beş ana bölümden kitabını oluşturan yazar onlara sırasıyla şu isimleri vermiş: Dil, Mekân, Zaman, Teknoloji, Bir Soruşturma. Bölümlerin isimleri bile aslında sadece çocuklar için değil, bu hayatta daha iyi yaşayabilmek için bizlerin de nelere dikkat edeceğimizin ipuçlarını veriyor.

Gönüler kitabının önsözünde çocukluğuna gidiyor ve bir modern dünya eleştirisiyle beraber konuya giriş yapıyor. Çocukluğunun elinden alınmasını anılarına değinerek anlatıyor yazar. Burada kendi çocukluğumu hatırladım. Köyde büyümeme rağmen, sokakta oynayan son nesildik biz. Bizden sonrakiler sokağı bil(e)medi. Bu sebeple olacak yazarla sağlam ve bir o kadar hüzünlü bir empati kurduğumu söyleyebilirim. Gönüler de zaten kitabını yazış amacını şöyle açıklıyor: “Hem çocukluğunu doğru düzgün yaşayamayan kuşağıma hem de annelere babalara seslenmek için yazdım bu kitabı.”

Kitabın ilk bölümünde üzerinde durulan şey dil bahsi. Konuşmak. Bu aslında çocuk yetiştirmedeki en önemli ve en masrafsız şeydir. Kitap da dönüp dolaşıp bu bahse dayanıyor zaten. Yazar da masallarla birlikte anlatımın ve sözlü geleneğin çocuk üzerindeki olumlu etkisine değiniyor. Bununla birlikte, televizyonun zararlarının otizme kadar dayanmasını aktarıyor ve bu bahiste muhabbet kavramının önemini hatırlatıyor. Yine çocuğun rol model olarak aldığı anne babanın davranışlarının çocuk üzerindeki etkisini de yazısına konu eden yazar, çocuğun ilk kelimelerinde dahi bu durumun gözlemlenebileceğini şöyle açıklıyor: “Günümüzde, bebeğin ilk kullandığı sözcüklerden birinin ‘lan’, ‘vurdum’, ‘kestim’, ‘kan’ olması yeterince korkutucu değil mi? Hikâyesi olan bir evde bu mümkün olabilir mi?”

İkinci bölümde mekân açısından çocukluğun izlendiğini görüyoruz. Burada hangi mekân sorusu aklıma düştü. Şehirdeki mekân mı, kırsal mekân mı? Bu konuyu aslında kitabın dördüncü bölümü olan teknoloji konusuyla birleştirebiliriz. Teknolojik aletlerin çocukların eline geçtiği anda mekânın öneminin azaldığına hatta bittiğine inanıyorum. Çünkü artık köylerdeki çocukların da elinde tablet var. Dışarıda oynayacak bir arsa olsa da çocuk için cazip olan elindeki kutucuk.

Yazar, mekân konusunda beklendiği gibi yanlış kentleşme konusunu göz ardı etmiyor. Oyun alanı kalmayan çocukların yaşamına değiniyor. Özellikle şehirlerde çocuk açısından tamamen paraya endeksli bir eğlence anlayışı olmasına ve bu tür birçok şeye değiniyor ve bölümünü hitama erdiriyor: “Kentleşme stratejisinde çocuklara yer verilmemesi ve çocukların düşünülmemesi geleceğimi karartmıştır. Maalesef bu vaziyetiyle yöneticiler yeni yeni yüzleşmektedir. Belediyelerin son derece sunî düzenlenmiş parkları ve AVM’lerin en alt katındaki oyun alanları dışında çocukların gidebileceği hiçbir yer kalmamıştır. Hayvanlarla bir tanışıklık kurabilmeleri için ailelerin arabalarının olması ve hafta sonları kilometrelerce yol gidip ciddi bir ücret vermeleri gerekiyor artık. Çünkü şehrin şarkısı bitti, sokaklar şiir söylemiyor.”

Kitapta ilk bölümden sonra, Gönüler’in, konu özelinde hem kendi yazıları hem de bu konularla ilgili yazılmış Türk veya yabancı yazarların kitap incelemeleri yer alıyor. Fakat başka yazarların kitaplarını incelese de aralarda kendi fikirlerini, kendi okumalarını okura yansıtıyor. Bu hem yazarın fikirleri doğrultusunda bir okuma imkânı sunuyor hem de çok farklı yazarlardan konu hakkında pasajlar okumamızı sağlıyor.

Her bölümü tek tek özetlemek istemiyorum fakat son bölüm de kitabın ilgi çekici kısımlarından biri. Yazar burada çeşitli ruh bilimcilere “Çocuk Gelişiminde Ebeveynlerin Hataları ve Çözüm Önerileri” başlığı altında iki soru yönlendiriyor ve onların cevaplarını bize aktarıyor. Bu bölüm kitabın değerine değer katmış diyebilirim. Direkt işin içindeki kişilerden, hem de farklı farklı yedi kişiden bu önerileri okumak bir anne babanın nasıl davranması gerektiğini başka gözlerden de görmesi açısından oldukça doyurucu.

Tabiî ki Yağız Gönüler deyince aklıma ‘kitap’ geliyor. Kitabın sonundaki okuma önerisi ‘nereden başlamalı’ diyen anne babalara veya anne baba adaylarına hazine gibi bir kaynak sunuyor. Her şey çocuklar için.

Zor bir şey çocuk yetiştirmek. Dengesini sağlayıp, hem fizyolojik hem de psikolojik bir varlığın yetişmesini, büyümesini, gelişmesini sağlamak çok kolay değil. Anne babalardan çok büyük özveri istiyor. Bunun yolunu anlatıyor kitap. Tabiî ki bilimsel bilgilerle beraber. Uğraştığımız kişiler birer makine değil, insan. Bir yerini bozduğumuzda yedek parçasını takıp düzeltebileceğimiz varlıklar değil. Bu yüzden çok dikkatli olmak gerekiyor çocuğu yetiştirirken. Çünkü hiç farkında olmadığımız bir davranışımız çocuk için büyük hasar bırakabilir. Bunun önüne geçmeli. Tabii ki önce bu kitabı temel alarak.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Anadolu’nun ıssızlığı ve iki roman

Hasan Ali Toptaş ile ilk tanışmam Gölgesizler romanıyla oldu. Yalnız bu tanışma iyi mi oldu kötü mü oldu tam emin değilim. Çünkü Hasan Ali Toptaş’ın Gölgesizler romanını okurken kitaptan başımı kaldırdığım zaman “acaba gerçek dünyaya mı döndüm?” dercesine Inception filminde yer alan totemlerden birine ihtiyaç duymadım değil.

Hepimizin bazen “ben bunu daha önce yaşamıştım”, dediği anlar veya “ben sizi bir yerden tanıyorum”, dediği kişiler olmuştur. Hasan Ali Toptaş’ın zamanı ve karakterleri de bu anlardan veya bu kişilerden meydana geliyor. Tek farklı yönü ise karakterlerin bu “dejavu” durumundan haberlerinin olmaması. Eserde kahramanların bir varoluş sancısı çektiğini her bölümde, sayfada, kelimede hissediyoruz. O antik çağlardan beri gelen “acaba bu dünya başka bir dünyanın yansıması mı?” sorusuna da cevap bulmaya çalışıyoruz. Hatta bu öyle bir duruma dönüyor ki kitabı okurken eser içinde canlı, cansız her şeyin varlığını sorgulamaya başlıyoruz.

Aynı zamanda kitabı okurken aklıma hemen Yaşar Kemal’in Tek Kanatlı Bir Kuş adlı romanı geldi. Tek Kanatlı Bir Kuş adlı roman oldukça canlı anlatımlar aktarır okuyucuya. İki romanda da yer alan o fantastik, o masalsı anlatım okuyucuyu içine çekmektedir. Tek Kanatlı Bir Kuş romanında halkının neden terk ettiği bilinmeyen bir kasaba vardır. Buraya yeni atanan bir posta müdürü, karısı ve yurtdışına göç edip tekrar izine gelen karakterler yer alır eserde. Onlar kasabaya uzak bir noktaya kadar gidebilmiş yalnız oradan ötesine geçememişlerdir. Çünkü hiçbir otobüs şoförü kasabanın içine girmeyi bırakın yakınından dahi geçmeyi kabul etmezler. Gölgesizler’i okurken aklıma bu kitabın gelmesi de şöyle oldu: Acaba, dedim posta müdürünün giremediği kasaba, Gölgesizler’de bulunan köy müdür? Yalnızca Gölgesizler adlı romandaki kahramanlar mı çıkıp girebilmektedir köye?

Gölgesizler adlı romanda çocukların bir an başlarını kaldırıp çınarın üstünde, ardında uzun bir duman bırakarak giden uçak; köye girmek için bekleyen posta müdürü ve yanında bulunanların gördüğü uçakla aynı mıdır? Bu uçak her iki kitapta da bir özgürlük, kaçış timsali olarak mı yer almaktadır? Tek Kanatlı Bir Kuş romanında kasabanın üstüne yıkılıp gelen dağ, dağlarda dolaşıp çaresizce tekrar köye “bir dağ gibi yıkılıp gelen” bekçi midir? Tek Kanatlı Bir Kuş’ta o bekçiden mi korkarlar bir dağa benzeterek? Bir felaket habercisidir heybetiyle bu dağlar. Gölgesizler adlı romanda varlık sancısıyla boğuşan köylüler sanki birdenbire boşaltmıştır köyü de sonra kimsenin girmeye cesaret edemeyeceği bir kasabaya dönmüştür orası. Posta müdürü ve yanındakiler bu yüzden girememektedirler oraya. Köy bir kasabaya dönüşmüştür zaman içinde ve kasaba da durdukça korku üretmektedir. Bu korku köyün meydanında başlamıştır ilk olarak büsbütün. Zaten köyün temaşa alanı, kalbi de orasıdır. O köylülerin nedenini, nereden geldiğini anlayamadıkları pis kokuyla anlamışlardır artık orada yaşanılmayacağını da terk edip gitmişlerdir köyü. Köy bu ağırlığı atınca üstünden büyümeye başlamıştır ve bir kasaba olmuştur. Korku da bir set gibi çekilmiştir köy meydanından çıkıp, yayılarak kasabanın sınırlarına. Dikenli teller nasıl çekilirse sınıra, korku da öyle korumaktadır kasabayı dışarıdan.

İki romanın da kesiştikleri nokta bu korku gibi görülür. Yaşar Kemal de Hasan Ali Toptaş da Anadolu’nun o ıssızlığını göstermişlerdir kitaplarında. Hatta bu duruma sadece edebiyat alanından bakmayalım, Nuri Bilge Ceylan da aynı şekilde işlemektedir filmlerinde bir bakıma Anadolu’yu. Anadolu’dur, beşiktir birçok medeniyete, efsaneye, hikâyeye. Anadolu’dan böyle iki fantastik romanın çıkması da tesadüf değildir bu yüzden.

Tugay Özdemir
twitter.com/TugayOzdmr

Tanrısız insanlık!

Sineklerin Tanrısı’nı ilk okuduğumda modernizm eleştirisinin yanı sıra (dinsel-mitolojik göndermeler nedeniyle) Hıristiyan teolojisi bağlamında çözümlemeye gayret etmiştim. Dini değinilerle birlikte metaforlarla bezeli metin büyük oranda Batı medeniyeti eleştirisi içeriyordu. Sineklerin Tanrısı üzerine temel kanı, insanın çocuk da olsa ne kadar zalimleşebileceğini gösterdiği üzerinedir. Bu durum insanın doğuştan sahip olduğu ‘ilkelliğin’ bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Batı felsefesi ve Hıristiyan teolojisi açısından düşünüldüğünde insanda var olan ilkel dürtüler ve ilk günah teorisi arasında ilginç bir örtüşme bulunuyor. Konuyu dağıtmadan yazıya dönecek olursak, Sineklerin Tanrısı için en önemli değerlendirme Batı’nın medeniyet anlayışının niteliğine yönelik katı eleştiri içerdiğidir. Medeniyet -ya da ilerleme- diye tanımlanan şeyin gerçek yüzü hiç de öyle anlatıldığı gibi değildir. Bu süreç insanlığa acı, ıstırap ve kötülük getirmiştir. Yazarın konuyu ele alışını anlamak açısından kitabın yayınlandığı dönemin II. Dünya Savaşı sonrası (1954) olmasının önemli bir detay olduğunu düşünüyorum. Zira kurguda Nazi Almanya’sı ve Avrupa’nın diğer toplumlarında yaşananların etkisini görmek mümkün. Savaş bilindiği üzere dünyaya bakışı tümüyle değiştirmiş, modernist anlayışı günah keçisi ilan etmiştir.

Sineklerin Tanrısı’nda savaş nedeniyle yaşadıkları yerden uzaklaştırılmak istenen bir grup çocuğun kaza sonucu ıssız bir adada mahsur kalmasından sonraki süreçte birbirlerine karşı acımasızca davranışları ele alınıyor. Medeniyete dair hiçbir şeyin olmadığı adaya dağınık halde düşen çocuklar bir araya gelerek birlikte yaşamaya başlıyor. Yazar bu yolla modern insanın medeniyet üreterek ilkel hayattan gelişmiş (toplumsal) hayata geçiş serüvenine göndermede bulunuyor. İlk başta iş bölümü yapan çocuklar yönetim, yiyecek, güvenlik gibi konularda kararlar alıyor fakat alınan kararları uygulama aşamasında çekişme ve mücadeleler ortaya çıkıyor. Farklı yaş ve karakterlere sahip çocuklar toplumun farklı katmanlarını simgeliyor diyebiliriz. Yönetim konusunda etkin olmak isteyen kişi ve/veya gruplar karşı tarafa üstünlük sağlamak için her yola başvuruyor. Sonuç itibariyle savaştan kaçırılmak ya da kurtarılmak istenen ‘masum’ çocuklar ‘canavarlaşarak’ başlattıkları bir savaşın içinde buluyor kendini. Bu haliyle yetişkin insanları aratmayan bir görüntü çıkıyor ortaya. Günümüz dünyasını anlamak açısından önemli bir metin olduğunu düşündüğüm Sineklerin Tanrısı’nı sadece insan psikolojisi bağlamında değil sosyal psikoloji açısından da dikkate almakta fayda var.

Kurgu ve üslupları çok örtüşmese de Jaguar Yayınları’ndan çıkan Tanrısız Gençlik de benzer bir konuyu ele alıyor. Macar asıllı Ödön von Horváth (1901-1939) imzalı yüz doksan iki sayfalık eser Oktay Değirmenci tarafından Türkçeye çevrilmiş. Arada önemli farklar bulunuyor elbette. Örneğin Tanrısız Gençlik II. Dünya Savaşı öncesinde (1937) kaleme alınmış. Savaşın henüz yaşanmamış olması Sineklerin Tanrısı’ndaki hırçınlığın ortaya çıkarmadığı şeklinde değerlendirilebilir fakat metnin sakinliğini yaşananlardan ziyade yazarın karakterine bağlı olduğunu düşünüyorum. Yazarın bu özelliği bir başka farklılığı; akıcı, nahif ve kırılgan üslubu ortaya çıkarıyor. Metnin bu özelliği Tanrısız Gençlik’i çok daha doğal kılıyor.

Kitabı zaman ve mekân üzerinden değerlendirdiğimizde II. Dünya Savaşı öncesi Almanya ve çevresindeki toplumların ele alındığını görüyoruz. Metin her ne kadar tarihsel bir kesiti ele alsa da psikolojik ve sosyolojik yönleriyle zaman ve mekânı aşıyor. Yazarın ele aldığı konuyu kabaca modernizmin etkisiyle sekülerleşen dünya anlayışı ve insani -ya da hümanist- değerlerden uzaklaşan yaşam biçimi şeklinde özetleyebiliriz. Eserin yazıldığı dönemin siyasi anlayışı ve toplumsal karşılıkları açıkça görülebiliyor. Yazar konuyu bir öğretmen ve öğrencileri üzerinden işliyor. Öğrencilerin belirli kazanımları elde etmesi için okul hayatı dışında kamplara götürüldüğü bir eğitim sistemi oluşturulmuştur. Kız ve erkeklerin ayrı olarak götürüldüğü bu etkinlikler öğretmenlerin gözetiminde gerçekleşmektedir. Romanın başkarakteri olan öğretmen okulundaki bir grup öğrenciyle kampa gider ve kamp sırasında kaybolan bir çocuk ölü olarak bulunur. Kamptaki bir başka çocuk cinayeti işlediğini söyleyerek suçu üstlenir. Mahkemeye çıkarılan çocuğun bazı konularda takındığı tutum öğretmeni şüphelendirir. Görünüşe göre cinayetin sebebi katil zanlısının günlüğünün okunmasıdır fakat günlüğü öğretmen okumuştur ve bunu kimse bilmemektedir. Cinayetin kendisi yüzünden olduğu düşüncesi öğretmenin içten içe suçluluk duymasına neden olur ve olayı aydınlatmak ister. Kitabın başından beri öğretmenin yaptığı karakter analizlerinin burada işe yaradığını görüyoruz. Bu yanıyla eser psikanalitik açıdan da değerlendirilebilir.

Metnin genel çerçevesi ırkçılık, emperyalizm, sömürgecilik, evrensellik, hümanizm ve din kavramları etrafında oluşturulmuş. Henüz II. Dünya Savaşı başlamamış olsa da Nazizm’in etkilerini (özellikle propaganda ile fanatizm ilişkisinin meydana getirdiği anlayışı) baskın şekilde görebiliyoruz. Dini ve ahlaki değinilerin yanı sıra felsefi ve psikolojik değerlendirmeler eseri zenginleştiriyor. Yazar bu kavramları idealize etmek yerine siyasi ve toplumsal yozlaşmayı anlatmak için kullanıyor. Kitabın bu özelliği gerçeklikle kurgu arasındaki makası daraltarak metni doğallaştırıyor. Okuma listesine ekleyenler için uyarmadan geçmeyelim; edebi açıdan oldukça keyifli olan metin boyunca uğrayacağınız metafor yağmuru için gerekli önlemleri almadan yola çıkmayın.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Vampir üzerine bir kitap arıyorsanız bu o kitap!

Vampirlerle ilgili hatırladığım ilk şey büyük kanallardan birinde, ana haber bülteninde çıkan “vampir özel programı”ydı. Sunucu köhne bir yerde vampirlerle ilgili onlarca korkutucu şeyi ballandıra ballandıra anlatıyordu. O küçük yaşımda ilgiyle izlemiş, sonra da tüm gece uyuyamamıştım. Muhayyel vampir tiplemelerimin kanımı emeceğini, açık pencereden birden üstüme atlamak suretiyle beni öldüreceklerini düşünerek sabahı zor etmiştim. O programın etkisini bir daha hiçbir kitap ya da filmde bulamayacağımı düşünüyordum. Oysa Türk Kültüründe Vampirler: Oburlar, Yalmavuzlar ve Diğerleri çocukluğumun korkulu rüyasını gençliğimde bana katbekat yaşattı. Hem de akademik bir dil ve kanıtlarla…

Kitabın büyüsü hala üzerimdeyken önce yazarlara değinmek istiyorum.

Mehmet Berk Yaltırık’ı Kayıp Rıhtım’ın müdavimleri iyi bilir; gerek Öykü Seçkisi’ndeki hikâyeleri gerekse de dosyalarıyla yazarlarımız arasında olup kendisi aynı zamanda ödüllü bir yazar ve araştırmacıdır. Seçkin Sarpkaya’nın ismine de Türklerin Şeytani Masalları kitabından aşinayız. Kendisinin Gates of Eternity adlı metal grubunun solisti olmasına ve internette küçük bir arama sonucunda çıkacak ilgi çekici makalelerine hafif bir kıskançlıkla hayran kaldığımı söylemeliyim. Bu iki yetenekli ve üretken yazarın bir araya gelmesini coşkuyla karşılıyor ve hemencecik kitaba geliyoruz.

Önsöz okumaktan çekinen, hatta sıkıcı bulan biriyseniz bu kitap fikrinizi tamamen değiştirecek. “İnsanoğlunun tarihi, aynı zamanda canavarların tarihidir,” cümlesiyle başlayan ve günümüz insanının eskiye dair inançlarını hala nasıl devam ettirdiğiyle devam eden yazı öyle keyifli ki önsöz böyleyse kitap nasıldır kim bilir dedirtiyor. Anlayacağınız Doğu Yücel’in cümlelerinin de kitaptan geri kalır yanı yok.

Kitap iki ana bölümden oluşuyor. Bunlardan ilki akademik kariyerini Türk Dili ve Edebiyatı alanında sürdüren Seçkin Sarpkaya’nın makalesi. Bu bölüm Sarpkaya’nın çalışmanın genel çerçevesini açıklamasıyla başlıyor ve ardından vampirin tanımıyla devam ediyor. Hiç vampir deyip geçmeyin, hele de aman kan emip sarımsakla kaçan yaratıklar hiç demeyin. Yerli ve yabancı kaynaklardan derlenmiş onlarca bilgi ışığında vampirler tamamen farklı bir yüze bürünüyor. Ölen şamanların bazen vampir olarak uyanacağını, vampirlerin farklı türlerinin olduğunu, hatta güllerin de vampirlerin korktuğu nesneler arasında olduğunu biliyor muydunuz? Ayrıca benim çok şaşırdığım bir bilgi olarak vampir kelimesinin etimolojik olarak Türk diline ait olduğu bilgisine vakıf mıydınız? Peki bazı Türk boylarında vampirlerin bulutları yutarak kuraklığa yol açtığına inanıldığı hiç aklınıza gelir miydi? Aslında bu incelememi daha fazla sürpriz bozanla süslemek istesem de kendimi durduruyorum, hoş durdurmasam da zaten eseri edinecekler hayret nidalarıyla kitabı okuyacaklar.

Sarpkaya’nın çizdiği vampir profili bizim bildiklerimizden çok farklı; bu yaratığı kendi halk masallarımızdaki canavarlarla özdeşleştirmiş ve detaylıca anlatmış. Okudukça vampir kültlerine mi hayran kalacaksınız yoksa Sarpkaya’nın detaycılığına ve özenine mi, varın buna siz karar verin. Lafı daha uzatmadan ikinci bölüme geçelim.

Bu bölümün ilk sayfalarında Evliya Çelebi’nin seyahatnamelerinden ve Şemseddin Sami’nin Kamus-i Turki eserinden vampirlerle ilgili alıntılar bizi karşılıyor. Osmanlı Tarihi’nde yazılmış, vampirlerle ilgili onlarca metinle çalışma devam ediyor. Bazı satırlar öyle hayret verici ki; mesela Bram Stoker’ın Drakula (1897) adlı romanını yazarken ünlü Türkolog Arminius Vambery’den edindiği bilgilerden yararlandığından ya da Şeyhülislam Ebussuud Efendi’nin vampir fetvalarından benim haberim yoktu. Ayrıca Yaltırık’ın sosyal medya aracılığıyla yaptığı derlemeler de hem yapılış yöntemi açısından hem gelen derlemeler itibariyle oldukça ilgi çekici. Yaltırık özellikle Balkan ve Osmanlı çevresinden o kadar fazla yazılı belge sunmuş ki kitaba inanmak istemiyorsunuz. Tüm tarih ve kültürlerde vampirlerin ne kadar yer kapladığına tekrar ve tekrar şaşırıyorsunuz. Yazar çalışmasının sonunda Türk Edebiyatı’ndaki vampirlere odaklanıp makalesini sonlandırıyor. Size de elde kalem, satın alınacak kitaplar listesi oluşturmak kalıyor.

Her iki bölüm için de bir genelleme yapmak gerekirse evet eser genel itibariyle Türk kültüründeki vampirleri inceliyor ama bambaşka coğrafyalardaki vampir ve canavar inanışlarını, yazılı belgeleri içinde topluyor. Yani elinizdeki kitap vampirler hakkında ilk kaynağınız olmaya aday.

Ömer Ünal’ın editörlüğünü yaptığı ve Haydar Barış Aybakır’ın yayına hazırladığı eserde küçük hatalar dahi görmedim. Ayrıca yayınevinin diğer kitaplarına göz attığımda da Türk Mitolojisi hakkında çeşitli kaynaklara ev sahipliğini yaptığını gördüm.

Hilal Arslan’ın tasarladığı kapaktaki fontların çeşitliliğini çok beğendim. Keza Güven Erkin Erkal’ın arka kapak yazısıyla çok uyumlu bir arka kapak da var. Fakat ön kapaktaki figürü o kadar benimseyemedim, yine de eğer cadı ve vampir mitlerinin karşılaştırıldığı bir anlatımı varsa (kitapta bu mesele üzerine çok duruluyor) ön kapak da çok başarılı oluyor o zaman. Geriye tek bir sorun kalıyor, o da yayınevinin kocaman kullanılan logosu… Sanki biraz daha minimal kalsa bu kadar göz yormazdı.

Eser içerik olarak çok etkili ve konsantre. Otuz beşinci sayfalarda çok uzun zaman okuduğumu düşünüp sayfa numarasına bakmıştım ve daha başlarda olduğumu fark etmiştim. Bunun kesinlikle akıcı olmamasıyla alakası yok; yazarların, alışageldiğimiz akademik metinlerin bir türlü bitmeyen giriş yazılarından ve dolaylı anlatım yollarından uzak durmalarıyla ilgili. Böyle olunca saf bilgi kalıyor ve mitleri öğrenmekten keyif alıyorsunuz. Yukarıda da değindiğim gibi eğer vampir üzerine bir kitap arıyorsanız bu o kitap!

Uygar Özdemir
* Bu yazı daha evvel Kayıp Rıhtım'da yayınlanmıştır.

Eksik olanı keşfetmekle başlar her şey

"İnsan, insan olma ihtiyacından vazgeçemiyor."
- Ayfer Tunç, Eksik Olan

Eksik ve eksiklik ilk okunuşta olumsuz hissettirse de aslında anlamı yüce olan kelimeleri, hâlleri ifade ediyor. Sanki tamamlanabilir, tamamlanma imkânı olan, bir mücadeleyi gerektiren bir hissi var gibi. İçinde hem uzaklığı hem yakınlığı yaşayan, yaşatan bir durum eksiklik. Hemen Bülent Somay'ın Bir Şeyler Eksik kitabından bir cümle geliyor zihnime: "Hepimiz aynı umutsuzluğun kurbanlarıyız, aramızdaki akrabalık da buradan geliyor."

Medyascope'un kendine has programlarından biri Eksik Olan. Temmuz 2018 itibariyle 83. bölümünü geride bıraktı. Alp Kozanoğlu ve Ömer Çeşit insanı ilgilendiren birçok derinliğe dalıyor programlar boyunca. Sinemadan spora, felsefeden edebiyata hayata anlam katan birçok alanda, özel meseleler ele alınıyor Eksik Olan'da. Bazı programların, söyleşilerin kesinlikle, bu şekilde kitaplaşması gerekiyor diye düşünüyorum. Nitekim Karakarga Yayınları da Haziran 2018'de kitaplaştırdı Eksik Olan'ı, titiz ve güzel bir baskıyla okuyucuya sundu. 240 sayfalık kitap su gibi akarken hem misafirlerini hem de okuyucularını gayet güzel ağırlıyor. Şampiyonlar ligi ölüm grubu gibi demem boşuna değil aslında, söyleşen isimler şöyle: Agâh Aydın, Mine Söğüt, Sinan Canan, Nebil Özgentürk, Levent Gültekin, Muzaffer Akyol, Hakan Günday, Ahmet Mümtaz Taylan, Nasuh Mahruki, Cem Say, Alper Canıgüz, Buket Uzuner, Ayfer Tunç... Bu isimlerin yanı sıra Kozanoğlu'nun ve Çeşit'in kendilerince yazdıkları, söyledikleri de kitaba bambaşka bir nefes veriyor.

"Evet, bir şeyler eksik ama korkma sevgili okur, bir şeyler hep eksik olacak zaten. Biz, hepimiz, bu eksileri hep doldurmayla çalışacağız. Hayatın tadı da burada değil mi zaten?" cümleleriyle topu göğsünde yumuşatan kitabın ilk misafiri psikiyatrist/psikoterapist Agâh Aydın. Eksik parçamızı teşhis ediyor kendince Aydın. Bunu yaparken sözünü hiç sakınmıyor. Özellikle kendine yetmek, kendinle kalmak, kendin olmak gibi birbirinden çok farklı anlamlara sahip hâlleri değerlendirişi okunmaya ve not edilmeye değer: "Kendine yetebilmek, günlük manasında kullanılınca kulağa hoş geliyor tabii. Kendine yetmek akıl hastalığıdır. 'Her şey benim, dışarıdaki nesneleri de benim için kullanıyorum' demektir. Bütün dünya benim bir parçam. Bu ancak kâra dayalı ekonomik sistemlerin bize dayattığı bir aldatmaca. Ne demek kendine yetebilmek? Filan marka otomobili, filan muhitteki evi alabilince ben kendime yetecek miyim?"

Yazının gücü üzerine yapılan söyleşide konuk Mine Söğüt. Farkındalık üzerinde duruyor Söğüt. İnsanın her şeyin farkında olduğunu, çünkü dillendirdiğini ve her şeye bir ad koyduğunu, tüm bunlara rağmen bir yandan şuursuzluğun diğer yandan farkında oluş biçimlerinin ne kadar tehlikeli olduğunu söylüyor. Bir olay yaşanıyor ve tepkileri hemen sosyal medyadan görebiliyoruz. Şuur okunamıyor, görünemiyor. Kelimelerin her birine ideolojiler saplanıyor hemen, sanki konuşan insan değil de kalıplar, putlar. Taşlaşmış insanlar arasında yazmanın gücünü yorumlarken Söğüt farklı bir yere de dokunuyor. "Yazmazsam hiçbir şey olmaz, hiçbir şey kaybetmem hatta kazanabilirim" diyor. Sebebini de şöyle açıklıyor: "Tabii ki kazanabilirim çünkü yaşamaya çok kıymet veririm. Hayatın kaydedilmese bile ruhumuza ve aklımıza kaydettiği şeylerle birlikte çok kıymetli olduğunu düşünüyorum. İçe değil, dışa dönük bir insanıım. Yazmaksa içe dönük bir eylem."

Bu içe dönük mevzusu biraz daha açmak için birkaç sayfa atlayıp Hakan Günday'ın söyleştiği bölüme geçiyorum. "Bence yalnız kalmanızı ve işinize odaklanmanızı sağlayan kapılar dıştan değil içten kapanıyor. Bu da demektir ki, eğer siz zihninizi ya da algılarınızı içten kapatabiliyorsanız, kırk bin kişinin tezahürat yaptığı bir stadyumda da yazabilirsiniz ama eğer zihninizi içten kapatamıyorsanız çölün sessizliğinde ilk kelimenizi yazamazsınız." diyor Günday. Hayatta her şeyi anlama çabasının bir hastalık olduğunu belirtirken, kendi yazım sürecinin de anlamadığı konular üzerinde şekillendiğini çarpıcı biçimde ifade ediyor: "Ne zaman ki anladım yazmak düşünmenin en iyi yolu, o zaman dedim ki ben neyi anlamıyorsam onu yazacağım. Anlamadığım şeyler belli, dehşete düştüklerim. İşleyen düzeneğin işleyen yerleri beni hiç ilgilendirmedi. Ne beni rahatsız ettiyse ben onları yazmaya çalıştım."

Ahmet Mümtaz Taylan, vicdan meselesini yüklenmiş söyleşisinde. İstemiş ki bu yükü alabilen herkes üzerine alsın. Çünkü vicdan 'sürekli bir duyu' ona göre. Acıyı hem kâğıda hem de ekrana işlerken bu acıdan ne kadar kaçılırsa kaçılsın onun ortaya çıkacağını anlatmış Taylan. "Askerler yargılanırken kafanızı çevirebilirsiniz, mütedeyyinler yargılanırken kafanızı çevirebilirisiniz, gazeteciler yargılanırken kafanızı çevirebilirsiniz, her şeye kafanızı çevirebilirsiniz ama o kafa artık bir daha bir yere dönmez" diyor.

Bilgisayar bilimleri profesörü Cem Say, yapay zekânın insan hayatını ne yönde etkileyeceğini irdelemiş söyleşisi boyunca. Yapay zekâyla birlikte bilgisayar programlarının ve dolayısıyla alışveriş sitelerinden sosyal mecralara kadar bizi yönlendiren ve hatta müdahale eden bir duruma evrildiğini vurgulamış. Çok çarpıcı bir örnek var bu konuda. Stanford Üniversitesi'nde geliştirilen psikometre testleriyle insan karakterleri tayin edilebiliyor ve sonuçlar çeşitli reklamlarla ve uygulamalarla kurumların, siyasi partilerin, alışveriş sitelerinin işleyişine sunulabiliyor: "Facebook'ta aktif olan insanlar hem bu testleri yaparlar hem de beğendiklerş, güldükleri, kızdıkları bilgisini açık ederlerse bu iki veriyi birleştirmek mümkün hale gelir. Böylece "şu tip insanlar şu tip şeyleri seviyorlar, şu tip ürünler alıyorlar, şu partiye oy verme ihtimalleri var ama o partinin şu politikasına da biraz gıcıklar" gibi tespitler yapılabilir hale geliyor. Bunu da en son Amerikan başkanı Donald Trump'ın kullandığı söyleniyor. Donald Trump, normalde Hillary Clinton'a oy verecek ama biraz ikircikli olan insanları Facebook verilerinden tespit edip onlara özel, sadece onların görebileceği Facebook reklamları kullanarak oylarını almaya çalıştı."

Oğullar ve Rencide Ruhlar gibi harikulade romanlara imza atmış Alper Canıgüz, "Uzun vadede hepimiz öleceğiz" derken, insanların yaşamlarına anlam katma oyununu hep beraber oynadıklarına dair bir gerçeği hatırlatıyor söyleşisinde. Yaşamın ne kadar sahici olduğunun yanı sıra, masumiyetin ve tecrübenin yaratıcılığı besleyen iki kaynak olduğunu, bu ikisinden biri arttıkça diğerinin azaldığını söylüyor. İnsana dokunan her şey, yazılabilir bir şey Canıgüz'e göre, burada iki önemli nokta var: yazarın ilgisini çeken olgulara dair ilişkilerle bunları bir araya getirebilen bir kurgu. Dolayısıyla iyi bir romanı paradigmalar oluşturuyor: "Mesela, Alper Kamu fikri aslında bir paradigmadır. İntihara Meyilli Çocuk Dedektif. O karakterin nelere takıldığı, hayatta karşılaştığı kişiler, oradaki olaylar bir araya geldiği zaman romanı kurgulayabiliyorsunuz."

Kurguya gelmişken, Eksik Olan'ın en beğendiğim söyleşisinin sahibine geçiyorum: Ayfer Tunç. Yazmaya başlamasına sebep olan ilk olayla başlıyor Tunç. Sonrasında neden yazdığını paylaşır insan, bunu anlatıyor. Burada okuyucuyu ilginç bir hikâye bekliyor. "Ben her insanın hikâyesinin bir parmak izi kadar biricik ve anlatmaya değer olduğuna inanıyorum" diyor Tunç. Bu anlamda haz çağının ruhu ve bedeni farklı yorgunluklara götürdüğünü söylüyor. İnsanın zihinsel hazzı hiçbir şekilde son bulmuyor. Bedensel hazlar elbette vakti gelince tükeniyor, beden ölümlü zaten. Bir çağrı gibi okunabilir şu cümlesi: "Kendinizi en iyi hissettiğiniz an, ya bir sanat eserinden haz duyduğunuz ya da bir sanat eseri ürettiğiniz andır."

Alp Kozanoğlu ve Ömer Çeşit, kitabın söyleşiler bittikten sonraki kısmına "arda kalanlar" ismini koymuş. Burada "Büyük Engizisyoncu", "Estetiğin Ruhu", "Var Olmak Üzerine", "Hakkâri'de Bir Mevsim, Anayurt Oteli'nde Bir Gün", "Godot'yu Beklerken Geçen Hayatlarımız", "Doktor Jivago ve Homo Sovieticus" başlıklı, lezzetli kısa denemeler mevcut. Bu denemeler arasından Çeşit'in yazdığı Var Olmak Üzerine'de şu cümlelerin yanına bir yıldız koymuştum: "Esasen notaların arasında uyumsuzluktan başka bir şey yok. Biz veririz anlamı, anlamsızlığa. Şiirler okuruz bazen. Bazen şiirleri söyleriz yalnızca. Kitapların sayfaları gibi biriktirdiğimizi zannederiz sevgimizi de. Koleksiyonunu yaptığımız kendimizden başkası değildir aslında."

Çok kıymetli bir kitap olarak hafızalarda kalacak -ve böylece bir şeyleri öyle veya böyle tamamlayacak- Eksik Olan'la ilgili yazımı, bir zaman evvel söylediklerimi tekrar ederek bitirmek istedim: İnsan eksiktir ve bu eksiklik müthiş bir imkândır. Eksiklik yolda tamamlanır. Kendi kıymetini bilmek için daima yolda olmalıdır insan. Çünkü sadece yolda 'ol'unur, yalnız yoldayken 'olma'ya çalışılır. Y/ol mucizedir, insan gibi.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Bir hayatı söze tercüme denemesi

“Her halde ve şartta dünyaya birkaç resim düşmüş benden işte. Kimi solgun, kimi gayet de koyu” diyor Tekin Şener, Ötekiler Günü’nde yer alan “Halimden Memnun Değilim Fakat Mevcudiyetimden Memnunun” adlı yazısında. Karakum Yayınevi aracılığıyla Mart 2018’de kitapçıların raflarına kavuşan Ötekiler Günü adlı deneme Tekin Şener’den dünyaya düşmüş koyu bir resim. Okuru da yazarın mevcudiyetinden oldukça memnun edecek bir tanışma vesikası.

"Dil Bahçesinde Cümle Tarhları" yan adıyla da yayınlanan Ötekiler Günü beş bölümden oluşan bir deneme. Halen Sivas’ta çıkmakta olan Hayat Ağacı dergisinin yayın yönetmenliğini üstlenen yazar, hem bu dergide hem de Türk Edebiyatı, Sühan, AZ Edebiyat, Mostar, Yerli Düşünce gibi dergilerde çıkmış yazılarını bir araya getirmiş Ötekiler Günü’nde.

Kitabın ilk iki bölümü olan "İlk Karşılaşmalar Ülkesi" ve "Vaktin Ayak İzleri" başlıkları altında zaman mefhumu üzerinde duruyor Şener. “Biz zamana tasarruf ettiğimizi düşünürken zaman bizi sarf ediyor” ifadesiyle dile getirdiği acımasız zamanın; sadece bedenleri değil, ruhlarımızı, duygularımızı, değerlerimizi, sosyalliğimizi de sarf ettiğini anlıyoruz kitabı okudukça. Bu yüzden meseleyi önce çocuklardan hareketle ele alıyor Şener. Onları bilhassa dijital dünyadan kurtarmanın zaman karşısında insan olan yanlarımızın sarf olmasını engelleme yolunda önemli bir adım olacağını sezdiriyor. Çocuklar kadar kentin çocukluk dönemi sayılabilecek sokakları da kurtarılması gereken önemli bir alan olarak görüyor Şener. Zaman karşısında sosyalliğimizi yitirmemenin koşulunun sosyalleşmenin başladığı yer olan sokağı yitirmemek olduğunu ileri sürüyor. Sadece tespitle kalmayıp modern zamanın dayattığı yaşam tarzından kurtulabilmenin küçük formüllerini dipnotlar halinde sunuyor okura.

İnsanîliğimizi yıpratan dijital çağ şeylerinden belki bir tanesi yazarın gazabından nasibini almıyor. O da: fotoğraf makinesi. Bu dijital alet "Namütenahi bütünden koparılıp alınan tek bir ânı, yeniden zamanda tedavüle sokmasıyla" sempatisini koruyor yazarın gözünde. Bunun yanında maziyle bağ kurmamızı sağlayan her şey değerli onun için. Eskiden ilhamla ortaya konmuş bir mimari yapı, eski kap kacak, mücevher, işlemeli düz kumaş parçaları… Hatta yürüyüşte bile maziyle bağ kurma vasfı görüyor.

"Hayal Melal" başlığı altındaki üçüncü bölümde insanın derunî yönüne eğiliyor Şener. Biraz yağmur kimseyi incitmez misali; acıların, kalp kırıklıklarının, gurur incinmelerinin insanı tamamlayan yanına vurgu yapıyor. Ancak kırılma için kalbî duyguların, hayallerin, gururun aktif tutulmasının da zaruri olduğuna değiniyor.Bunları bir muharebenin içine sokmadan galip gelmek mümkün değil sonucuna ulaştırıyor okuru. Aynı bölümde yer alan "Kara Yazı" başlıklı yazı Cenab Şahabettin’in Elhan-ı Şita’sını hatırlatıyor bize. Nasıl ki şair derûnundaki ıstırapları doğrudan değil;karın tabiat üstünde yarattığı değişimle, baharın etkisinin silinip gitmesiyle ve karın ağlamasıyla ifade ediyorsa Şener de “Kar içimize yağar” ifadesiyle bu yağış şekliyle insan ruhu arasındaki münasebeti ortaya koyuyor. Sonraki başlıklarda insan gönlünün en etkili ilacı olan maneviyat gücü yerini alıyor içerikte. Dünyevi telaşın içinde maddi arzulara kendini kaptıran yaşayan ölülere dönmek yerine arafta kalmanın ve orada kaçınılmaz sonun bilincinde bir hayat sürmenin insanı huzura sevk edeceğini sezdiriyor. "Hayat Bir Nokta İdi" yazısıyla da mistik bir bakışla hayatın gönüldeki ‘tek’ nokta ile çoğaltılabileceğinin tecrübesini paylaşıyor okurla.

Tekin Şener "Teori Değil Tefekkür" başlıklı dördüncü bölümde insanın sosyal yönü üzerinde duruyor. Bu bölümde en dikkat çeken yazı ‘Merkez Ayağımı Bastığım Yerdir’ de birey iradesini hiçe sayan, sahici bir topluma ulaşma yolunda engel teşkil eden ve ülkemizi ciddi bir istikrarsızlığa sürüklenme tehlikesiyle karşı karşıya bırakan cemaat yapılanmalarına karşı 2009 yılında yazdığı bir yazıyla yaptığı uyarıyı vurguluyor. Aczinin farkında olmayan ya da aczine rağmen ihtirasına tâbi olan insanların aralarında kurdukları ilişki ağı olan "Aceze İttifakı"nda da insanın sosyal zaaflarına temas ediyor.İttifakın kuruluş gerekçesi hedefine ulaşmak için canhıraş çalışanları yolun başında durdurmak ve kendilerinin ilerisine geçmesini önlemektir. Ne yazık ki bu ittifak, iş hayatında takındıkları resmiyet ve tabasbus meziyetleriyle liyakat karşısındaki gücünü halen devam ettiriyor. Şener’in bu eseriyle yüklendiği misyon da yine bu bölümde satır aralarında karşımıza çıkıyor. “Hayatı söze tercüme ederek ona düzenlilikler, anlamlar kazandırırız. Hayatın söze tercümesi, onun sosyal boyuta taşınması demektir. Tekil zihinlerin kurduğu düzen tasavvurları, anlam şemaları söz kanalıyla buluşur; dünyaya dair kuşatıcı sosyal kabuller ve doğrular böylece oluşur. Toplum hayatının üzerinde geliştiği zemin, söz kanallarıyla örülüdür.”

Kitaba adını veren "Ötekiler Günü" adlı yazı en sonda çıkıyor karşımıza. Günün icabı olan renklere bürünmek için kişiliklerini çeşitlendirmeyi normal sayan ışıltılı sahne meraklılarına bir sitem ölçüsünde ilerliyor satırlar. Günün adamı olarak nitelendirebileceğimiz bu kesimi ötekiler olarak yorumluyor Şener ve bir senaryonun oyuncuları olarak gördüğü bu kesimin sergilediği gösteriye arka sıradan bilet bulup ıslıklama hakkını satın alacak kadar da tepkisiz kalmayacağını vurguluyor.

Tekin Şener’in Ötekiler Günü dil bahçesinde açtırılmış, farklı renklere sahip cezbedici bir çiçek. Hayatın sosyal, kültürel, siyasal, duygusal alanlarına köklü bir birikimden açılmış pencere. Yılların yayıncılık birikimi, yazınla içli dışlı oluş kuvvetle hissediliyor eserde. Cümleleri rahatlıkla eğip bükmesi, buna rağmen birbiri ardınca yadırganmayacak akışla bir araya getirmesi, kimi yerlerde okuyucuyu düşünsel anlamda yoracak örtük göndermeler, deneme türüne yakışır bir üslup yazarlık alanındaki yetkinliğinde şüpheye yer bırakmıyor.

Nedim Uzsoy

Düşüncede devamlılık sorunu

“Peygamberler ve filozoflar arasındaki temel fark nedir biliyor musunuz? Peygamberler kendinden önceki peygamberleri tasdik eder ve tebliğlerini devam ettirir. Oysa filozoflar kendinden önceki filozofları reddederek veya eleştirerek ortaya yeni fikirler koyma yoluyla var olurlar.”. Bir konferansta bu cümleleri aktaran ilahiyatçı savını haklı çıkarmak için düz mantık kurmuştu ve daha önemlisi sapla samanı karıştırdığının farkında değildi. Amacının ilahi olanı yüceltmek (ve zımnen insani olanı yermek) olduğu su götürmez bir gerçekti fakat bu sözleriyle ilahi olan vahiy ile insanî olan felsefeyi birbirine eşitlemekle kalmıyor peygamberliği de filozofluğa indirgiyordu. İlahi kaynaklı iki şeyin birbirini eleştirmesi ve/veya tekzip etmesi düşünülemez. Oysa insani bir alan olan felsefe birbiriyle mücadele eden fikirlerin çatışma sahasıdır ve bu gerilim düşüncenin gelişiminin en önemli motor gücüdür. Benim burada dikkat çekmek istediğim nokta ise biraz daha farklı. Peygamberlerin birbirini tasdik etmesi dinsel karşılığının dışında önceki düşüncenin ardılı tarafından takip edilmesi anlamına da gelir. Düşüncenin gelişmesini sağlayan bu özelliği, düşüncede devamlılığın organik bir bileşeni olan İslami düşünce sahasında değil de birbirini kıyasıya eleştiren felsefe alanında görüyoruz. Bu yönüyle düşüncede devamlılık Batı felsefesinin en belirgin özelliklerinden biri hâline gelmiştir. Batılı herhangi bir düşünürün hayatına baktığımızda kendinden önceki düşünürleri/düşünceleri ister reddetsin ister kabul etsin devamlılığı sağlayıcı bir düşünce ya da bilimsel kültür anlayışıyla hareket ettiğini görürüz. İslam’a baktığımızda ise dinin sabiteleri (ilkeleri) vardır ve mantıksal olarak bu sabitelerin (ilkelerin) bağlayıcılığı sayesinde (dini) düşüncede devamlılık zorunlu hâle gelir. Oysa Müslüman toplumların tarihine baktığımızda sabitelere rağmen düşünce üretiminde devamlılığın olmadığını, aksine dindeki sabitelerin düşüncenin de sabitlenmesinde kullanıldığını görüyoruz.

Düşüncede devamlılık İslam dininin içkin bir özelliği iken Müslümanlar tüm gayretlerini farklı düşüneni ayrıştırmak ve düşünceyi donuklaştırmak için kullanmıştır. Farklı dönemlerde ortaya çıkan özgün ve nitelikli çalışmalar büyük fedakârlıklar gerektiren bireysel çabaların neticesinde elde edilmiştir. Bu çabanın en bilindik örneklerinden birisi geçtiğimiz günlerde ebediyete intikal eden Fuad Sezgin (1925-2018) diyebiliriz. Fuad Sezgin’in vefatı düşüncede donuklaşmaya meyyal yapımızı tekrar ortaya koydu. Hocanın hayatı magazinelleştirilerek servis edildi ve her olayda olduğu gibi cenazesi bir hesaplaşma alanına dönüştü. İnsanımız yine hiç tereddüt etmeden iddia ve savunma makamına oturdu. Küçümseyenlerin müzmin aşağılık kompleksinin yanında aşırı yüceltenlerin kaymış şirazelerine tanık olduk. Konuya yirmi yedi dil bildiğinden girip, günde on yedi saat çalıştığından dem vurup, darbeciler tarafından yurt dışına gitmeye mecbur bırakılmasından çıktık ve her şeyi unuttuk. Elbette oryantalist oluşuyla da yetinmedik ve çalışmalarını İslam bilimi romantizmi sosuyla sunduğunu iddia ettik. Fuad Sezgin’in çalışmaları üzerinden kuru kuruya övünenlere fetişist tarih kutsayıcıları sayesinde alışkındık. İlginç bir model olarak “hocanın şahsi kütüphanesi” yaygarası koparanlara da şahit olduk. Hocanın bilimsel anlayışının ve çalışma disiplinin mi yoksa Alman makamlarının sınır dışına çıkışına izin vermediği kitaplığının mı daha önemli olduğuna karar veremedik. Yarım kalan çalışmalarının akıbeti nostaljik bir anlatıya dönüştü. Çalışma masasındaki kitaplar ve bitmemiş yazıları… Elde kalan en dişe dokunur şey Fuad Sezgin’e yıllar sonra yapılan iade-i itibardı sanırım. O da siyasi malzeme oldu.

İslam düşünce tarihine baktığımızda onlarca Fuad Sezgin’le karşılaşırız. Kendi çabasıyla bir şeyler başarmış ve fakat vefatlarının ardından çalışmaları akamete uğramış, düşünceleri atıl kalmış onlarca bilim insanı. Elimize bir Batı felsefe tarihi kitabı aldığımızda felsefe ve/veya bilim insanlarının tespih taneleri gibi birbiri ardına dizildiğini görürüz. Aynı dizgede buluşmaları için aynı düşünceye sahip olmaları da gerekmez. Bayrağı alan yoluna devam eder. Bu görüntü ilerlemenin oluşması için gerekli olan düşünsel düzeyi ve gelişmiş bilimsel anlayışı işaret eder. Bizde oluşan anlayış ise unutturmaya meyyal bir ötekileştirme şeklinde oluşmuştur. Düşünceye engel vurmak için illa tekfir mekanizmasının çalıştırılmasına veya sapkın, mülhit ya da mürtet ilan edilmesine gerek yoktur. Sorumluluk almaktan kaçan anlayışın ürettiği kültür kendi içinde düşünceye bir mesafe koymayı başarmıştır. Dolayısıyla sorumluluk alan, düşünen, çile çeken, fedakârlıkta bulunan her bir ilim insanımızın açtığı fikri yol vefatlarıyla tıkanmış, hatalarından arındırılarak geliştirmeye yönelik bir ekol ortaya çıkmamıştır. Hâliyle devamlılık arz eden bir düşünce anlayışı oluşmamış, varsa bile hayata etki etmeyecek derecede cılız ve verimsiz kalmıştır.

Fuad Sezgin, düşüncede devamlılığın ne kadar önemli olduğunu Buhari’nin Kaynakları adlı eserinde bizlere tekrar gösteriyor. Otto Yayınları etiketini taşıyan dört yüz sayfalık eser doktora tezi olarak ilk defa 1956 yılında yayınlanmış. İçeriği bugün bile tam olarak anlaşılamamış ya da sindirilememişken yazıldığı dönem düşünüldüğünde Fuad Sezgin’in ufkuna hayran olmamak elde değil. Zaten sonraki yıllarda yaptığı işler kendisinin bu özelliğini kanıtlıyor. Dört bölümden oluşan kitabın “Hadislerin İlk Yazılı Kaynakları” başlığını taşıyan ilk bölümünde hadislerin ilk defa toplanışı, tasnif edilişi ve yazılışı ele alınıyor. Dönemin ilmi atmosferini de ortaya koyan Fuad Sezgin bu ‘tedvin’ çalışmalarını Buhari’nin (810-870) kaynaklarını oluşturması bağlamında değerlendiriyor. “Buhari’nin Kur’an Tefsiri ve Kaynakları” adlı ikinci bölüm var olan tefsir çalışmalarının Buhari’nin hadis çalışmalarına yaptığı katkısı filolojik yönüyle irdeleniyor. Hadislerin filolojik yönden araştırılması yöntemini ilk defa uygulamanın zorluğu üzerinde duran Sezgin, başarılı olunması halinde ilk dönem muhaddisler ve filologlar arasındaki ilişkinin de ortaya konabileceğini belirtiyor. “El-Cami’u’ş-Şahih’in Rivayetleri” başlıklı üçüncü bölümde Buhari’nin çalışmalarında yer alan rivayetlerin durumu analiz ediliyor ve rivayetler arasındaki uyumsuzlukların nedenleri üzerinde duruluyor. Kitabın neredeyse yarısını oluşturan “Lahikalar” isimli dördüncü bölümün ilk kısmında Buhari’nin aktardığı rivayetlerin kaynakları şematik olarak sunuluyor. Ayrıca Lahikalar bölümünün ikinci kısmında Buhari’nin hadis çalışmasıyla İmam Malik’in (711-795) hadis çalışması arasındaki müşterek yerler, üçüncü ve dördüncü kısımda ise Buhari’nin çalışmasında yer verdiği iki tefsirden (Arapça) alıntılar yer alıyor.

Tarihsel açıdan ele alındığında, hadislerin yazılı hâle getirilmeden önce şifahi olarak aktarılması ve yazılı hâle getirildikten sonra da eserlerin içeriğinin anlam bakımından sıhhati ve tutarlılığı yerine salt aktarılış şekline (ravi zincirine) yönelik sıhhat arayışı birçok sorunu da beraberinde getirdiği görülür. Basit bir tertip ve sözlü yöntemle aktarılan rivayetlerin Hicri ikinci asırdan itibaren yazılı hâle getirildiği gerçeği halının altına süpürülen sorunların üzerinde durulmayan sebeplerinden birisidir. Oysa sağlıklı bir netice almak için eserin yazıldığı dönem ve içerikteki etkileşimler yazarın durumu da göz önüne alınarak değerlendirilmelidir. Yani eldeki (sözlü/yazılı) malzemeler arasında konjonktürel bir bağ kurulmalıdır. Fuad Sezgin tam olarak bunu yapmaya çalışıyor fakat bunu yaparken bir noktanın altını çiziyor. Hadis konusuna vakıf olanların bildiği üzere, Buhari’nin yöntemi İslam beldelerini dolaşarak rivayetleri şifahi olarak topladığı ve tasnif ettiği yönündedir. Fuad Sezgin bu durumu göz ardı etmemekle birlikte Buhari’nin faydalandığı metinlerin de olduğunu ve bunun yüksek sesle söylenmediğini belirtiyor. Buhari’nin farklı metinlerden yaptığı alıntıların o dönem için yazılı kaynakların olduğunun kanıtı olduğunu söyleyen Fuad Sezgin, çalışmasının bu meseleyi tam ve son şeklini vermekten ziyade meselenin ortaya çıkış şeklini arayan bir deneme olarak tanımlıyor. Alanın oldukça bakir olduğunu belirten yazar, çalışmanın yeni bulgularla geliştirilmesi gerektiğini vurguluyor. Çalışmada kullanılan döneme ait kayıtlı verilerin eldeki malzemeyle (rivayetlerle) karşılaştırmalı okunması yöntemi ilahiyat alanında önemli bir açılım sunuyor diyebiliriz.

Eserinde Buhari’nin hadis yöntemini masaya yatıran Fuad Sezgin, onun kullandığı kaynakları/metinleri filolojik açıdan ve karşılaştırmalı olarak değerlendirerek ortaya çıkan metnin hangi ortamda nasıl meydana geldiğini belirlemeye çalışıyor. Kitabın kaynakçasında baktığımızda yararlanılan isimlerin büyük çoğunluğunun İslam âlimi olması yazara karşı oryantalist yakıştırmasının bir ezber ürünü olduğunu gösteriyor. Fuad Sezgin bu çalışmasıyla Müslümanların esaslı bir sorununun üzerine eğilerek Buhari özelinde diğer muhaddislerin de benzer bir yöntemle ele alınabileceğini gösteriyor. Eserin akademik bir çalışma olmasının neden olduğu aşırı detaylı yapısı, uzun dipnotlar ve tekrarlar okuma açısından yorucu olabiliyor. Ayrıca ilahiyat alanında çalışanların dışında konuya ilgi duymayan ve literatüre yabancı olanların çok fazla verim alamayacağını söylemek gerekiyor. Fakat bu handikaplar eserin önemini kesinlikle ortadan kaldırmıyor. Zira kitapta ele alınan konular İslami düşünceyi sadece akademik ya da felsefi anlamda ilgilendirmiyor, Müslümanların din algısını ve günlük yaşamını şekillendiren (sosyo-kültürel) anlayışın kodlarına dair açıklayıcı bir sorgulama içeriyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp