1- Anayasa Tarihimiz
2- Yakın Tarihimiz Üzerine Notlar
3- Türkiye'nin Dış Politikası
4- Tarihten Miraslar
5- Eğitim Sistemimiz
İlk bölümü bir hukuk tarihi incelemesi olarak da okuyabiliriz. Tanzimat ve Meşrutiyet döneminin toplumsal ve siyasal alandaki sancılarını ve arka planda sosyal reaksiyonlarını bu kitapta zihnimize kazıma imkanı buluyoruz. Batılı devletlerin, Rusya'nın ve Osmanlı'nın 19. yüzyıl ekseninde anayasal değişimleri mukayeseli olarak ele alınıp inceleniyor. İlk meşrutî idarenin oluşumu ve toplumsal karşılığı üzerine eğilip hiçbir yerde duymadığımız bir anekdotu da ayrıca paylaşıyor yazar.
"Reis Ahmet Vefik Paşa valiliklerinden edindiği hoyrat bir üslupla meclisi yönetiyordu. "Söyledik ya, bu böyle olacak." gibi cevaplarla söz kesiyordu, hatta bir Rum milletvekilini "Otur yerine eşek herif" diye haşladı."
I. Meşrutiyet'in oluştuğu dönemde milletvekillerinin içinde Türkçe bilmeyenlerin dahi olduğuna değinen İlber Ortaylı, bu manzaraları ortaya koyarak çağdaşlaşma başlangıcının zorluklarını ve bugün hayretle karşıladığımız acemiliklerini gözler önüne seriyor.
24, 61 ve 82 anayasalarının getirisi ve götürüsü ile de ele alındığı bu bölümde yazılanları kavrayabilmekte geniş okur kitleleri zannediyorum güçlük çekmeyecektir. Hukuk gibi teknik donanım gerektiren bir alanda, teknik detaylara boğulmadan yapılan aktarımlardaki dil işçiliğini de ayrıca takdir etmemiz gerekiyor.
Ortaylı'nın okuru yoran kuru tarih aktarımından oldukça uzakta kalan, yer yer tebessüm ettiren magazinsel bir üslubu da var. Fakat bu magazinsel oluşun altında dayanağı olmayan ifadeleri değil tarihsel realite ile uyumlu yaklaşımları görüyoruz.
"Aslında çok partili siyasi hayata DP'den evvel Nuri Demirağ'ın kurduğu Milli Kalkınma Partisi ile girdik. Bu parti Demirağ Korusu'ndaki halka açık kuzu ziyafetleri ile birlikte düzenlenen propaganda toplantıları dolayısıyla "kuzu partisi" diye adlandırıldı."
İçerde yaşanan bazı siyasi hadiselerin bir başka ülkede de benzerlerinin yaşandığı ifade edilerek, okura geniş perspektiften bir tarih okuması yapma imkanı da tanınıyor aynı zamanda.
"Daha birkaç hafta evvel birbirleriyle meydan muharebesi yapan liderler, birlikte durum muhakemesi yaptılar. Bu tip siyasi hapishane arkadaşlıkları geleceğin inşasında olumlu rol oynar. Nitekim benzetmek gibi olmasın, Avusturya'nın sosyalistleri ve merkez muhafazakarları, Nazi döneminde geçirdikleri hapishane yıllarında; geleceği daha kolay inşa edebilecek hareket tarzını benimsemişlerdi."
Gündemimizi yer yer işgal eden, üzerinde çokça kalem oynatılan güncel tartışmalara ise yazar, romantik değil teknik, rasyonel veriler ve konjonktürel gerçekler ışığında bir yerinden dahil oluyor.
"Hilafetin bu asırda restore edilmesi mümkün mü? Şüphesiz hayır. Bu kadar çok milli devletin, liderlik iddiasının ve maalesef mezhep çatışmalarının dorukta olduğu İslam dünyasında bu kurumun ihya edilmesi mümkün değildir. Bir yerde herkes kendinin halifesidir. Hilafetin kime nasıl geçeceği konusunda da sarih hüküm yoktur. Hilafet iktidar ister. Cihanşümul iktidar Osmanlı ile tarihe karışmıştır."
Okur yer yer milliyetçi reflekslerle dile getirilmiş kısımlarla karşılaşsa da, bunun kuru fanatizme yaslanan bir milliyetçi tavır olmadığını hemen fark edecektir. Gerçeklikle kurulan ilgi ve ciddiyet düşünüldüğünde, oldukça kıymetli değerlendirmelerdir bunlar. Çeşitli toplum kesimlerinin günden güne aşağılık kompleksine kapıldığı günümüzde, kendi devlet ve millet geleneğine özgüvenle yaklaşan entelektüellere ihtiyacımız var elbette.
"Bu ülkede 60 yıllık kesintisiz seçim yapıldı. Hatta darbelere, anayasa değişikliklerine rağmen seçim dönemleri pek aşılmadı ve Türk halkı usulüne uygun rey vermeyi alışkanlık edindi. Adil seçimin çoğu ülkede bir problem olduğu ve seçimlerin beynelmilel gözlem konusu haline geldiğini unutmayalım."
"Ne olursa olsun, bugünkü dünyanın büyük çoğunluğu için başlıca sorun olan kanuni ve sağlıklı seçim icrası Türk demokrasisi için büyük bir sorun değildir. Türkiye bazılarının küçümsediği sandık demokrasisini başından beri götürebilmiştir."
İlber Ortaylı'nın 1947'de doğmuş olması aynı zamanda kendisini yakın tarihimizin tanığı haline de getiriyor. O kadar ki 6-7 Eylül olaylarını, bizzat o günleri yaşamış olan yazardan dinleme imkanı buluyoruz. Eser bir anda anı niteliğini de kazanmaya başlıyor burada.
"Hatırladığım ilk olay Yeşilköy'deki şarküterinin encamıydı. Dükkan darmadağındı, havyarlar saçılmıştı; yağmacılar garip peynirleri tatmadan dağıtmışlardı, anlaşılan tahin helvası ile beyaz peynir aramışlardı."
Eserin ilerleyen bölümlerinde, İtalya ile olan diplomatik ilişkilerimizin tarihi ele alınırken birdenbire kendimizi etimolojik tespitlerin içinde buluyoruz. Bu durumu Ortaylı'nın entelektüel yelpazesinin genişliğiyle açıklıyorum ben.
"Gemicilik terimleri dışında, İstanbul ve İzmir argosu da İtalyanca deyimlerle doludur; "mantenuta" (kapatma-metres) karşılığı olarak "montinata" veya "manita" diye geçer. "Alırım façanı aşağı" diyen adamların bu kelimenin "faccia"den geldiğini bildiklerini sanmayız. "Bu işin raconu böyledir" diyenler, "racon" kelimesinin İtalyanca "raggione"den geldiğini belki bilmezler."
Son olarak Hoca'nın mimariye ve imara dönük eleştiri ve yaklaşımlarını görüyoruz.
"Şam ve Halep'in nüfusu da Ankara ve İstanbul gibi 10 misli artmasına rağmen ne gökdelenler şehri boğuyor, ne eski yapıların yerini briket binalar istila etmiş, ne de yeşillik alanlara kaçak yapılar dikiliyor. Zaten yeşillik alan Suriye'de bütün Ortadoğu şehirleri gibi en son düşünülen şey ama İstanbul'un hele Bahreyn'in imar gaddarlığı buralara çok uzak."
Aslında toplumun her ferdinin neoliberal mimariye duyduğu öfkenin dile getirilmesi bu. Metropollerdeki yapılaşmanın çarpıklığı, son dönemde Türk aydınını halkla uzlaştırdı bir bakıma.
Remzi Köpüklü
twitter.com/remzikopuklu