- Miguel de Unamuno, Sis
Yirminci yüzyıl İspanyol edebiyatının usta isimlerinden Miguel de Unamuno (1864-1936) geç keşfettiğim için hayıflandığım yazarlardan. Bir duruş sergileyen yazarların ayrı bir yeri vardır bende. Miguel de Unamuno da onlardan. Unamuno muhalif tavrı yüzünden iktidarla uyuşamayan bir edebiyat profesörüdür. Bu yüzden sıkıntılar da yaşamıştır. Onun diğer bir özelliği ise kendine özgü üslubudur. Kullandığı dil o kadar çarpıcı ki sözcüklerle adeta illüzyon gösterisi yapıyor. Genelde edebiyatla akademik olarak ilgilenen yazarlar kurgusal türlerde (teorik kusursuzluk adına) metni kasar. Doğal olarak bu da okuyucuyu yorar. Fakat Unamuno’nun akademik kimliği ne metni kasıyor ne de okuyucuyu yoruyor.
Miguel de Unamuno’nun Sis adlı eserinin telif hakkı olmadığı için farklı yayınevlerinden baskıları mevcut. Bu değerlendirme yazısı Olvido Kitap’tan çıkan baskısını içeriyor. İki yüz on sayfalık eserin çevirisi Gökhan Aksay tarafından yapılmış.
Sis’te intihar ettiği söylenen (yazar cinayet olduğunu düşünüyor) bir adamın ölmeden kısa süre önce yaşadıkları anlatılıyor. Daha doğrusu onu ölüme götüren süreç psikolojik ve duygusal açıdan felsefi bir değerlendirmeyle ele alınıyor.
Varlıklı bir genç olan Augusto Pérez sokakta tesadüfen gördüğü bir kadına aşık olur. Aşkı karşılıksızdır fakat sevdiği kadının peşini bırakacak da değildir. İlk başta reddilen Augusto Pérez ısrarcı olmuştur. Israr işe yaramış gibidir. Genç kadın birkaç şart öne sürerek evliliğe razı olur. Augusto Pérez’in istediği olmaktadır. Başkarakter için mutlu sona yaklaşıldığında hesapta olmayan şeyler çıkar ortaya. Başka biriyle ortadan kaybolan genç kadın Augusto Pérez’i kandırmıştır. Yazar olayları aktarırken başkarakterin yaşadığı duygusal-psikolojik gerilimi ön plana çıkarıyor. Eser tam anlamıyla edebiyat klasiği tadı veriyor lakin klasik akımı aşan yönleri de çok fazla.
Hikâye gerçek bir olay üzerinden kurgulanmış. Bu gerçeği yazar ve ölen kişinin ortak arkadaşı tarafından yazılan Önsöz’den anlıyoruz. Metinde, ‘o’/yazar anlatıcı, diyalog ve iç monolog teknikleri bir arada kullanılmış. Romanın 1914 yılında yayınlandığı dikkate alınırsa, Sis’i bir geçiş eseri olarak tanımlamak mümkün. Bu açıdan tür olarak modern roman ile klasik roman arasında duruyor. Zira metinde her iki akımın da etkileri görülüyor. Diğer yandan Miguel de Unamuno’nun, döneminin ilerisinde bir edebi üslubununun olduğunu söylemek mümkün. Özellikle iç monologlar daha sonra büyük ses getirecek olan bilinçakışı tekniğinin ön habercisi şeklinde yorumlanabilir. Dolayısıyla Sis çok yönlü bir metin. Klasisizmin yanında romantizmden ve modern hatta postmodern romandan örüntüler bir arada görülüyor.
Yunan dili ve edebiyatı profesörü olan Miguel de Unamuno metnin içine romanda yeniliğin gerektiğini belirten düşüncelerini yerleştirmiş. Gerek roman karakterlerinin söylem ve düşüncelerinde gerekse romanın yazar anlatıcı kısımlarında mevcut edebiyat anlayışı eleştiriliyor. Bu bağlamda yazarlığı, romanı ve edebi algıyı sorguluyor. Örneğin, “romanda klasik-romantik ayrımının gereksiz olduğunu” belirtiyor. Diğer yandan romanlardaki kurgu ile yaşanılan gerçeğin karşılaştırmasını yapıyor. Dikkat edilmezse “yazarın, kurgusu elinde oyuncak olabileceğini” belirttikten sonra “kurgunun yazarın (insanın) yetkilerini aşan bir durum olabileceğine” işaret ediyor. Gerçek ile kurgu arasındaki bilinmezliğe dikkat çekerek “Ya kurgulayan, daha doğrusu kurguladığını zanneden kişi kurgunun içindeyse” diyor. Onun vardığı noktada her şey tanrısal bir determinizm ile oluşturulmuş gibi görünüyor. Buradaki anlayışı ‘katı kadercilik’ olarak da tanımlayabiliriz.
Kitapta edebiyat eleştirisi yanında felsefi değiniler oldukça fazla yer kaplıyor. Miguel de Unamuno felsefenin dozunu iyi ayarlamış diyebiliriz. Konuları teknik detaylara boğmadan hikâyeye yedirmesi okumayı kolaylaştırmış. Tartışmaları farklı karakterler üzerinden yapması hem akıcılığı arttırmış hem de kurguyu sağlamlaştırmış. Evlilik, aile, aşk, kadın gibi konuların yanında özgürlük ile anarşizm ve aralarındaki ilişki varlık üzerinden sorgulanıyor.
Sis, sosyolojik açıdan da okunabilecek bir metin. Satır aralarında toplumsal gerçekliğe dair detaylar bulunuyor. Eserde toplumun farklı katmanlarından kişilere yer verilmiş. Örneğin Augusto Pérez zengin, iyi eğitimli, çalışmayan bir tiptir. Dolayısıyla hayatın ekonomik yükünden ve bu yükün insanları sürüklediği hayattan habersizdir. Diğer karakterler ekonomik açıdan daha alt seviyededir. Gerçek hayatın ne kadar acımasız olduğunu bilmenin ötesinde yaşamaktadırlar. Augusto Pérez’e maddi gücünden dolayı saygı duyulmaktadır. Genç kadın, onun sahip olduğu imkanları kullanmasını zor durumdakilerden faydalanmaya çalışmak olarak görmektedir. Oysa Augusto Pérez toplum içinde ayrıcalıklarının olduğunun farkında bile değildir. Ne yapıyorsa aşkından ve iyi niyetinden yapmaktadır. Eserde toplumun kadın ve erkeğe bakışını görmek de mümkün. Satır aralarında toplumsal cinsiyetçi anlayışın örneklerine sık sık rastlanıyor.
Sis’te ilgimi çeken en önemli konulardan biri yazarın metne sıradışı müdahalesi oldu. Romanlarda yazarın okurla konuştuğuna sıkça rastlarız. Özellikle yazarın kendini gizlemeden yönlendirdiği klasik dönem romanları için bu normal bir şeydir. Fakat Sis’te farklı bir şeyle karşılaşıyorsunuz. Miguel de Unamuno kurguladığı karakterle buluşuyor. Onunla konuşarak kurgusunu izah etmeye çalışıyor. Yazarın kurgusuna karşı roman karakteri boyun eğmeyen bir tavırla yazarın izahını makul bulmuyor. Kurgulayan ve kurgulan adeta pazarlık ediyor. Miguel de Unamuno teolojik bir zeminde varlık, gerçek ve kurgu sorguluması yapıyor.
Çok farklı ilgi ve algı düzeylerine hitap eden Sis’i bir aşk romanı gibi okumak da felsefi bir sorgulama metni olarak okumak da mümkün. Aforizma niteliğinde tespit ve tenkitler, sembolizm ve şiirsel dil eseri edebi açıdan zenginleştiriyor. Bunun yanında kitaplara, dine, kültüre atıflar bulunuyor. Bu yönleriyle felsefi, dini ve kültürel açılardan eleştiri sunuyor diyebiliriz.
Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp