“Yakışıklı bir delikanlı kendini korkunç bir sefahate kaptırmış olarak yaşar ama sefahatin izlerini asla taşımaz. Genç ve yakışıklı görünüşünü korumayı sürdürür. Oysa dolabının içinde bir portresi durmaktadır; adam sefih bir gece geçirdiğinde portredeki çehre yaşlanır ve giderek daha tiksindirici olur. Bu fikir Oscar Wilde' ın yayımlanan ilk büyük yapıtına dönüştü. Dorian Gray 'in Portresi adlı kısa roman 1 890' da yayımlandı. Büyük heyecan yarattı. Birçok eleştirmen Dorian Gray 'in Portresi'nin yayımlanmasını şimdi on dokuzuncu yüzyılın çöküş dönemi olarak tanımladığımız doksanlı yıllarının ilk işareti olarak görür çünkü onu Viktorya dönemine tepki veren başka yazarlar izlemiştir.”
Dehasını yaşamaya kullandığını söyleyen yazar, sadece yeteneğinin yazmaya kaldığını söyler. Dorian Gray’in Portresi'nin, bir iddia üzerine yazılmış birkaç günde yazılmış olduğu ve kitabın konusu, işleyişi düşünüldüğünde, yazarın yeteneği olduğu kadar cesaretinin ölçüsü de fazlasıyla anlaşılıyor. Popülaritesinin artmasıyla birlikte sevildiği ve takdir gördüğü kadar, hatta belki de daha fazla eleştiri alıyor Wilde.
“Bir etki yarattınız mı bir düşman kazandınız demektir. Sevilmek için sıradan biri olmak gerek.”
Wilde bu sözleri edebi çalışmalarını tenkit edenler için söylüyor şüphesiz. Hakkında söylenenlere kulak astığı, sevilmek için sıradan biri olmaya çalışmadığı gibi oldukça sıra dışı bir hayatı yaşamayı seçiyor. Yazarın özel hayatı onun dehasını örter mi? Yazar özel hayatıyla topluma misyon olmak durumunda mıdır?
Bu konular sanat ne içindir sorusunun uzayıp giden cevapları arasında uzunca bir yer alır. Sanatçının kimliğine göre değişen cevaplar, Oscar Wilde için seçtiği yaşamın onu kedere götürmesiyle sonuçlanıyor. Ruh zapt edilmesi zor, ele avuca gelemez vahşi bir at gibidir. İnsan, ruhunu ehlileştirme yollarını bilmeyen, doğru yollar bilse de buna zaman ve emek harcamak istemediğinde savrula savrula kendini yok eden bir çocuk.
Wilde’nin sanatı ile ilgili olarak, "De Profundis" adlı kitapta hayatındaki seçimleriyle ele alan Andre Gide'in Wilde’in sanatı hakkındaki eleştirileri de dikkat çekici.
“İlk düşünce çok güzel, yalın, derin ve yüzde yüz etkilidir; gizli bir zorunluluk, bölümleri sıkıca bir arada tutar ama burada yetenek biter; bölümlerin gelişimi sahtedir; iyi düzenlenmemiştir, daha sonra da, Wilde tek tek cümleleri ele alıp işlerken yapıt, duygunun tümüyle yok olduğu parlak düşüncelerle, hoş ve tuhaf ufak tefek buluşlarla inanılmaz derecede yüklenir; öyle ki, yüzeyin parıltısı, temeldeki derin duyguyu gözden saklar, unutturur.”
“Artık, en sıradan çiçeğin açması için bile dünyanın şiddetli doğum sancıları çekmesi gerekiyor...”
Wilde’yle uzun sohbetler yapma fırsatı bulan Andre Gide, yazarın aykırı düşünce ve fikirlerinin içinde, onun sanatsal bakış açısını, yazarın hatıratlarıyla kalıcı kılmış. Yine Andre Gide’in anlatısıyla;
“Sanıyorlar ki,” dedi Wilde, “bütün düşünceler çıplak doğar... Benim ancak masallarla düşünebildiğimi anlamıyorlar. Heykeltıraş düşüncesini mermere aktarmaya çalışmaz; doğrudan mermerle düşünür.”
Oscar Wilde’in hayal dünyasıyla, öz yaşamı arasında kalmış bir Wilde daha olduğu işaretini veriyor. Hatta bir değil belki de üç Wilde vardı. Dorian Gray’in Portresi kitabındaki kahramanları hakkında; “Basil Hallward ben olduğumu sandığım kişidir; Lord Henry dünyanın ben sandığı kişidir; Dorian ise benim olmak istediğim kişidir, belki başka bir çağda..." diye not düşmüş.
“Kendimizdeki kusurları başkalarında görmeye hiçbirimiz dayanamayız.”
Belki de sanatçılar bu yüzden kendi kusurlu karakterlerini üretiyordur ve topluma ayna oluyordur. Hatta izlenimlerime göre Wilde tam da bu çağda aslında Dorian’ın ta kendisi bile olabilir. Bunu itiraf etmesinin, Dorian’ın yaşadıklarını yaşamaktan daha çok cesaret istediğini düşünerek, bu itirafı doğrudan yapmamış olmasını anlamak da mümkün aslında. Kendisiyle yüzleşemediği için, bir kurmacada, bir ressama portresini yaptıran ve portresinden bile kaçan, günahkâr insan. Kendisinden kaçan günahkâr insanlar…
“Her birimiz Cennet’i de Cehennem’i de içimizde taşıyoruz."
Yeryüzünde baştan çıkarıcılık vazifesini, sanıldığından daha mahir olarak yapan, sadece biçimde insan olanlar varlığını sanatçıların bakış açılarıyla görmek, gerçeküstünün gerçekle örtüştüğü an daha sarsıcı oluyor. Bir ilahiyat metninde yüzlerce defa okunan iblisin baştan çıkarıcılığını anlatan kitaplar, sanatsal imgelerle donatılmış metinlerden okunulduğunda etki gücünü pekiştiriyor.
Ya da herkes almak istediğini, alması gerektiği kadarını alıyor her metinde.
“Günah öyle bir şeyidir ki adamın alnından okunur. Saklanmaz.”
Dorian genç ve masum bir taşralıydı.
Dorian çok küçük yaşta, zengin dedesi tarafından malikâneden uzaklaştırılıyor. Yıllar sonra dedesi öldüğünde tek mirasçısı olarak malikâneye dönüyor. Şehrin iyi ressamlarından ve Dorian’ın da aynı zamanda dostu olan Basil Dorian’ın bir tablosunu yapıyor. Tablo muhteşem bir yapıt oluyor. Bu tablodaki genç Dorian’ı tanımak için can atan Lord Henry hazcılık düşüncesine inanan, gününü gün eden biridir.
Henry Wilde için gerçek yaşamındaki kopamadığı onu batağa sürükleyen insanın karşılığı gibi. İnsan meyyal olmasa, tuzağa düşmez şüphesiz. Ama insan zayıftır. İnsanın zayıflığa düştüğü zamanlar vardır. Bu vakitlerde de kötürcül ruhların evi olur insanın bedeni.
Dorian da Lord Henry’nin yönlendirmeleriyle kendisini çiçek bahçesi görünümündeki dipsiz kuyuda buluyor.
“Bir adam dünyayı kazanıp da ruhunu yitirse eline ne geçer?"
İnsanın ruhundan ayrı düşmesi, masumiyetin terk edilişi ya da iyiliğin bireyden uzaklaşması, insanın ruhu ile birlikte hareket etmediğinde, ruhunun varlığını unuttuğunda, vicdan kavramının da ortadan kaybolduğu gerçeğini gösteriyor.
Dorian'ın nişanlısı ile evlenmek istememesi, evliliği sonsuz bağ görmesi -Henry’nin yönlendirmesiyle- kızın kendini öldürmesi, zavallı nişanlısının abisinin Dorian’dan intikam almaya gelmesiyle Dorian vicdan azabı duyacaktır ki -bu gelgitleri birkaç defa yaşar roman boyunca- Henry ona vicdan muhasebesini yapmasına izin vermez.
“Sana güveniyorum. Lord Henry.”
“Keşke ben de kendi kendime güvenebilseydim!”
Dorian’ın çocukluğundan kesitlerde sevgisizliği görüyoruz. Bütün yaşamımızın kodlarının çocuklukta saklı olduğu düşünülürse, genç Dorian baskıladığı itilmişliği, eline fırsat geçer geçmez farklı ve her sunulanı kabul eden, sınırsız bir yaşama kucak açarak karşılıyor.
Kitabın kurgusundaki en ilginç ve olağandışı durum Dorian suç işledikçe portresinin ağlaması, Dorian zarar gördüğünde, kendisinde hiçbir yara iz olmaması ama portrenin kanaması, zaman geçtiği halde, Dorian’ın hiç değişmemesi ama portrenin yaşlanmasıydı.
Son olarak tablo ilk yapıldığı hali kadar berraktır, Dorian’ın cesedi ise tanınmaz haldedir.
"Ve ben her şeye inanabilirim, yeter ki inanılmaz olsun."
Wilde’’in hayal dünyası, yazın dünyası ve yaşam dünyası.
Wilde’i Wilde yapan bütün olgular en ince noktasına kadar acımasızca tartışılmış ve eleştirilmiş.
Bir yanda mükemmel görünen, mükemmel olduğu izlenimini yansıtan, ulaşılmazlık maskeleriyle, sanatı tartışmasız ama dünyalı olduğunu unutan sanat icracıları, diğer yanda Wilde.
Son sözü Wilde’in olsun…
Reading Zindanı Baladı
Oysa öldürür herkes sevdiğini
Bu böyle biline,
Kimi acı bir bakışıyla,
Bir tatlı sözle kimi,
Korkak öpmesiyle,
Cesur kılıcıyla!
Kimileri gençken öldürür,
Ve bazısı yaşlanınca;
Şehvetin elleriyle boğar kimi,
Kimi de paranın marifetiyle:
En kibarı bıçak kullanır, çünkü
Ölüm daha çabuk soğur böylece.
Kulak verin sözlerime iyice,
Herkes öldürebilir sevdiğini
Kimi bir bakışıyla yapar bunu,
Kimi dalkavukça sözlerle,
Korkaklar öpücük ile öldürür,
Yürekliler kılıç darbeleriyle!
Kimi gençken öldürür sevdiğini
Kimileri yaşlı iken öldürür;
Şehvetli ellerle öldürür kimi
Kimi altından ellerle öldürür;
Merhametli kişi bıçak kullanır
Çünkü bıçakla ölen çabuk soğur.
Kimi aşk kısadır, kimi uzundur,
Kimi satar kimi de satın alır;
Kimi gözyaşı döker öldürürken,
Kimi kılı kıpırdamadan öldürür;
Herkes öldürebilir sevdiğini
Ama herkes öldürdü diye ölmez.
Yasaların yargısı doğru mudur
Ya da yanlış mıdır bunu bilemem;
Bildiğim tek şey bu hapishanede
Demir gibi sağlamdır tüm duvarlar,
Bir yıl kadar uzundur her geçen gün
Yıl bitmek bilmez, uzadıkça uzar.
Kabil'in Habil'i öldürdüğü
Günden beri hiç dinmedi acılar
Çünkü insanların insanlar için
Koymuş olduğu bütün yasalar
Tıpkı adaletsiz bir kalbur gibi
Taneyi eleyip samanı tutar.
(Çeviri: Tozan Alkan)
Dilek Erdem
twitter.com/Dilek_Erdem_