Kur’an, Allah kelamı olması bakımından sözler içinde eşsiz bir yere sahiptir. Cenab-ı Hakk, “Kulumuza indirdiğimiz kitaptan şüphe içinde iseniz onun benzeri bir sure de siz getirin, Allah’tan başka taptıklarınızı da yardıma çağırın; eğer iddianızda samimi iseniz!” buyurarak Kur’an’ın hem dil itibariyle hem mana ve şekil itibariyle eşsiz olduğunu açıkça ifade etmiştir. Namazda dünya kelamı etmek doğru olmadığı gibi Kur’an dışında bir kitaptan herhangi bir şey okumak da doğru değildir. Bununla beraber mutasavvıfların Hikem-i Atâiyye hakkında; “Namazda Kur’an’dan başka bir kitap okumak caiz olsaydı ‘Hikem’ okunurdu.” dedikleri söylenir. Bu ifade namazda Hikem'in okunmasına cevaz aramaktan ziyade “Hikem dahi okunamıyorken Kur’an dışında başka bir kitabın kesinlikle okunamayacağı” vurgusunu yapar.
Kur’an’ın şiirsel dili nedeniyle Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (sav) şairlikle suçlanmış ama dönemin büyük şairleri kendisiyle boy ölçüşememiştir. Kur’an- Kerim, şairleri iki gruba ayırıp “Şairlere gelince, bunların peşine de sapkınlarla çapkınlar düşer. Onların her vadide şaşkın şaşkın dolaştıklarını ve gerçekte yapmadıkları şeyleri söylediklerini görmez misin? Ancak iman edip iyi işler yapanlar, Allah’ı çokça ananlar ve haksızlığa uğratıldıklarında kendilerini savunanlar başkadır. Haksızlık edenler, neye nasıl dönüşeceklerini yakında görecekler.” buyurarak şiirin ne maksatla kullanıldığına göre değerlendirilmesi gerektiği ölçütünü ortaya koymuştur. Peygamber Efendimiz’in de (sav) kendisine kaside okuyan bir şaire hırkasını hediye ettiğine dair bir kıssa anlatılır.
Şiir veya özlü söz tasavvufta da kendisine önemli bir yer bulmuş, pek çok mürşid şiirle irşad yolunu benimsemiştir. Hoca Ahmet Yesevî’nin Divan-ı Hikmet'i, Yunus Emre’nin ilahileri, Mevlânâ’nın Mesnevi'si ve daha pek çok eser şiirin İslamiyet’in yayılışındaki etkisini göstermeye yeter. Atâullah İskenderî’nin Hikem-i Atâiyye olarak bilinen eseri de 13. yüzyıl İslam dünyasında geniş bir yankı uyandırmış, etkisi günümüze kadar gelmiştir. Kastamonulu Seyid Hafız Ahmed Mahir Efendi tarafından yapılan şerhi ilk olarak 2010 yılında Sufi Kitap’tan okuyucuyla buluşmuş. Eseri yayına hazırlayan Tahir Galip Seratlı; “Zira bu bilgiler çok kıymetli inciler gibidir, ehil olmayanın eline geçmesi zayi edilmesi demektir. Hikmetin yanlış anlaşılmasına veya kadrinin bilinmemesine sebep olmak zulümdür, açıklanmasında mesuliyet bahis konusudur. Biz de bu inceliğe dikkat ederek sadeleştirmede aşırıya gitmedik. Istılahları bilen asgari bir tasavvuf kültürü sahiplerine hitap ettiğini göz önüne alıp asıl üslubuna sadık kalmaya özen göstererek sadeleştirmeye çalıştık.” diyerek hem kitabın ehemmiyetine dikkat çekmiş hem de dilinin ağırlığının sebebini izah etmiştir.
“Günah işleme ve hataya düşme zamanında ümidin azalması, amele güvenmenin alametlerindendir.” şeklinde tercüme edilen hikmetin şerhinde şarih şu ifadeleri kullanıyor: “İbadet ve kulluk etmenin âlemlerden ganî olan Cenab-ı Hakk’ın lütufları karşısında değeri yoktur. Hak cemâlinin tecelli yeri olan cennet ve nimetleri; O’nun fazlının, bağışlarının sonucudur. Hak celâlinin tecelli yeri olan cehennem ve azabı, O’nun adaletinin gereğidir.” İnsan, yaradılışı gereği günah işlemeye meyyaldir. Bu nedenle tövbe kapısı kıyamete dek açıktır. Tasavvufa göre esas olan kulun devamlı ibadet ve zikir halinde olmasından ziyade aczinin farkında olarak Allah’ın rahmetine sığınarak nefsini terbiye etmesidir. Elbette şeriatsız bir tarikat değildir gaye. Şeriatın kurallarına sıkı sıkıya bağlanarak şekilci bir din anlayışı yerine Allah sevgisini esas alan ve güzel ahlâkı önceleyen bir yaşam biçimi kurma çabasıdır tasavvuf.
Bir başka hikmette şöyle diyor Atâullah İskenderî: “Ey talip, duada ısrarlı olduğun halde kabulünün gecikmesi seni umutsuzluğa düşürmesin. Çünkü Cenab-ı Hak, senin istediğin şeyi, istediğin anda kabul etmeyi vaat etmedi, senin için dilediği şeyi, kendi seçtiği zamanda kabul etmeyi vaat etti.” Bu hikmet, günümüz Müslümanlarına önemli bir mesaj veriyor. Haz ve hız çağı olarak nitelendirilen bu çağda duaların kabulü için sabırla beklemek pek çoğumuz için oldukça zor. Her şeyden önce; “…mümkündür ki bazen hoşunuza gitmeyen bir şey sizin için iyi, hoşunuza giden bir şey de hakkınızda kötü olabilir. Allah bilir, siz bilemezsiniz.” mealindeki ayetin işaret ettiği hakikati hayatımızdan çıkardık. Hayırlı olanın yerine nefsin istediğini koyduk. Bu nedenle kabul edilmeyen dualarımız nedeniyle gaflete düşüp isyan ediyoruz.
Tasavvufta “Ölmeden önce ölmek” düsturu önemlidir. Buradaki ölmek, nefsin arzu ve isteklerini yok etmektir. Taleplerinden vaz geçebilen insan dünyanın en zengin insanıdır. Bu konuda Lütfi Filiz, Noktanın Sonsuzluğu adlı kitapta şöyle bir örnek veriyor. “Bir insanın bütün dilleri öğrenesi ve dünyadaki bütün insanlarla iletişime geçebilmesi mümkün değildir ama konuşmayı hiç öğrenememiş olan dilsizler dünyanın neresine giderlerse gitsinler beden dili sayesinde herkesle iletişim kurabilirler.” İşte insan da yegâne varlık sahibinin Cenab-ı Hak olduğu hakikatini idrak edip varlık iddiasından vazgeçebilse Şeyh Galip’in “Hoşça bak zatına kim zübde-i âlemsin sen” dediği varlık sırrına erebilir. Atâullah İskenderî de bir hikmetinde; “Kendi varlığının tohumunu bilinmezlik toprağına göm yani adsız sansız ol. Çünkü toprağa karışıp kaybolmayan tohum yeşerse de fayda vermez.” diyerek aynı hakikate işaret ediyor.
Koca Yunus’un “Kahrın da hoş lütfun da hoş” diyerek özetlediği düstura göre Cenab-ı Hak, katından her ne verirse güzel verir. Verdiğinde şükredip, vermediğinde sabretmekten ziyade verdiğinde de vermediğinde de şükretmektir esas olan. Atâullah İskenderî; “Ey mürid, Cenab- Hakk’ın sana feyiz vermesi, seni ağyar olan dünyevî garazların esaretinden nefsanî şehvet kulluğundan kurtarmak, hür kılmak içindir.” diyerek müridin aynı noktaya işaret ediyor. Ayrıca bu feyzin de bir yükümlüğü olduğunu belirtiyor. Nitekim şarih, bir başka hikmetin şerhinde; “Vermesi de vermemesi de Cenab-ı Hakk’ın müride iki büyük nimeti olduğu için her iki halde de zevk ve sefa almak gerekir. Yalnız atâ ile rahatlayıp vermemesiyle elemlenmek ilâhî tecelliden habersiz olmaya delil olur. Çünkü Allah’ın vermemesi, müridi âlemlerin sığınağı olan ahadiyet dergâhına sevk etmek, sevdiği evliyasından kılmak içindir. Dünya ise velilere haramdır.” Açıklamasını yapıyor.
Söz gümüşse sükût altındır, sözü hakikatin beyanında dilin yetersiz kaldığını işaret etmesi itibariyle güzel bir sözdür. Kitapta yer alan bir başka hikmette “Her sorulana cevap veren, her gördüğünü anlatan, her bildiğini söyleyen kişinin cahil olduğunu anla.” diyor Atâullah İskenderî. Hiç şüphe yok ki insan cahildir. Bilmeye başlamasının yolu “Ben bilmem” düsturundan geçer. Bu hikmetin işaret ettiği husus “ben bilmem” sırrıdır.
Bir başka hikmette; “Ey talip, halka güvenmeyesin diye Cenab-ı Hak halkın eliyle sana eziyet verdi. Kendisinden başkasıyla uğraşmayasın diye mâsivâyı rahatsız edici kıldı.” diyor. “Gerçek bir dost olarak Allah yeter.” ayeti de insanın dünyada beyhude dost arayışına bir işarettir. Sûfîler halk elinden eziyet gördüklerinde bunu Cenab-ı Hakk’ın bir işareti olarak kabul ederler ve O’na sığınırlardı zira halktan iltifat görmek insanı Hak’tan uzaklaştırma tehdidini de içinde barındırır.
Erhan Çamurcu
twitter.com/erhancmrc