Kitabın okuyucuya sunacağı en önemli faydalardan biri Halil Paşa'yı doğrudan kendi anlattıklarıyla tanıyabilecek olmak. Elbette kitabın başında da belirtildiği gibi anlatış tarzı konuşmadan metne geçilirken bir takım düzeltmeler yapılmış. Böylece okuyucu zorlanmıyor, bir hikâye gibi okuyor. Hem dipnotlar hem de bazı fotoğraflarla kitap güçlü bir tarih kaynağı.
İngiliz İmparatorluğu'nun savaş tarihindeki en büyük hezimetlerden biri olan Kutü'l-Amare, üzerinde çok konuşulması gereken bir konu olmakla birlikte, bu konuyla alakalı ne doğru düzgün bir kaynak kitap yayımlandı, ne bir belgesel çekildi ne de müze kuruldu. Bilhassa gençler, tarih kitaplarında yarım sayfa okuyabildikleri bu kahramanlık destanına dair pek bir şey bilmiyorlar.
240 sayfa olmasına rağmen on bir bölüme ayrılan bu kitap Makedonya'daki çete mücadelelerini, İttihat Terakki ve Hürriyet'in ilanını, dönemin İran'ını, Afrika'daki son Osmanlı topraklarını, Balkan Savaşı hezimetini, Kutü'l-Amare zaferini, Kafkas Cephesi'ni ve Rusya'daki ihtilali, Bekirağa Bölüğü'nü, Enver Paşa'nın birçok anısını ve Gürcistan'dan Anadolu'ya geçişini derinlemesine öğrenme imkanı sağlıyor.
Halil Kut Paşa bir komutan olduğu kadar iyi de bir gözlemci. Zira bunu Trablusgarp'ta İtalyanlara ispatlamış bir isim. Kitabı okurken "her şeyin başlangıcı"nı şöyle gözlemlediğine tanık oluyoruz:
"Makedonya topraklarında ilerlerken, etrafımızdaki köylerin, insanların, yani şu bizim Osmanlı Devleti dediğimizin saltanatın halkı, tebaası daha da karışık görünmeye başladı. Çünkü Makedonya, yalnız siyaseten kaynayan bir kazan değil, bir ırklar kazanıydı aynı zamanda. Türkler, Rumlar, Bulgarlar, Ulahlar, daha yukarıda Sırplar, Arnavutluk'ta çeşitli ırk yığınları, Selanik'te ve şehirlerde yığınlaşan Yahudileri, dönmeleri tabii bu hesaba katmıyorum. Çünkü onların ticaret menfaatlerinden başka siyasi bir davaları yoktu. Hele Osmanlı idaresinden pek de memnundular. Çünkü Osmanlı Devleti saf Türk halkının kanını muharebelerde, iç savaşlarda, isyanlarda eritir fakat azınlıklardan hiçbir asker almazdı. Bunların ödediği vergiler de devede kulaktı. Hülasa, iş yapmak ve çalışmak bakımından azınlıklar için Osmanlı idaresinden daha rahat ve külfetsiz bir idare yoktu denilebilir. Çünkü bütün yükler Türk kanından olan insanların yani güya "Hâkim Millet"in üstündeydi." (sf. 43)
İngiliz generali Townshend'in "Irak Seferim" adlı kitabında centilmen ve cesur olarak anlattığı Halil Paşa için "18.000 kişilik Türk ordusunu, tam sağ kanadından sarıp, onları bozguna uğratacağım sırada Kafkasya'dan taze bir ordu ile Halil Paşa Waterloo'da Blücher gibi muharebe sahnesine çıkageldi." demiştir. Zira 1815'te Napolyon Bonapart'ın Waterloo'da karşılaştığı koalisyon ordusunun iki komutanından biri olan Gebhard von Blücher, Prusya ordusuyla birlikte Fransızlara tarihi bir darbe vurmuştur. Şayet Prusyalılar yetişmemiş olsaydı Fransızlar kesin bir galibiyet alacakken, Blücher'in takviye kuvvetleri neredeyse tüm Fransız ordusunu bozguna uğratmış, cephaneliklerini imha etmiş ve ciddi rakamlarda da esir elde etmiştir.
Çanakkale Harbi komutanlarından Colman von Der Goltz'un Irak'ta görevlendirilmesi hâlinde son derece yetersiz olacağını, bu tip ciddi güç gerektiren sahalar için 72 yaşın oldukça fazla olduğunu düşünen de yine Halil Paşa'dır. Nitekim Irak'ın ağır çöl ve sahra koşulları Goltz Paşa'yı yormuş ve cephede hastalanarak ölmesine sebep olmuştur.
Halil Paşa güçlü hafızasıyla da kitap okuyucusunu şaşırtacaktır. Bilhassa Kut'a dair yaşadıkları ve anlattıkları son derece önemli, tarihin derinliklerinde kaybolmaması gereken anılardır. Bunlardan biri de gördüğü rüyadır. General Townshend, mağlubiyetinin kokusunu alır almaz Halil Paşa ile görüşmek ister. Hemen bir talepte bulunur. Halil Paşa "Düşmanımla tabii görüşecektim. Ona, onun da belirttiği gibi, iyi bir asker ve necip bir Türk olarak muamele edecektim." der. İngilizlerin esaretini kaçınılmaz olarak görür. Kut'un tesliminden birkaç gün önce bir rüya görmüştür ve her Türk gibi rüyada yakaladığına teslimiyeti sonsuzdur:
"İki düşman tayyaresi başımın üzerinde uçuyordu. Ben, belimdeki tabancayı çektim. Uçaklara doğru ateş ettim. Bu uçaklardan biri düştü. İkincisi ise süzülerek yere indi ve pilotu bana doğru ilerleyerek, "Arkadaşım vuruldu, ben teslim oluyorum," dedi. Uyandım. Beyaz bayraklı bir sözcü subay, General Townshend'in teslim şartlarını bildiren mektubunu işte o gün bana getirmişti."
Enver Paşa'nın amcası olan Halil Kut Paşa, Batum'da yeğeniyle birlikten onu uyarır ve Basmacı hareketine çok güvenmemesi gerektiğini, Türkistan'da başına bir şey gelmesinden tedirgin olduğunu söyler. Nitekim dediklerinde haklıdır, Enver Paşa 4 Ağustos 1922'de Kurban Bayramı günlerinde şehit düşmüştür. Tacikistan'da, Belçivan yakınlarında üzerine düşen havan topu, vefatına sebep olmuştur. Yanındaki askerler Enver Paşa'nın çok yalnız kaldığını ve taarruzun bir noktasından sonra paşanın mitralyözlere karşı atının üzerinde yalın kılın koşar vaziyette görüldüğünü belirtmişlerdir. İttihat ve Terakki önderlerinin Ermenilerce çeşitli Avrupa ülkelerinde suikaste maruz kalması Halil Paşa'yı öylesine tedirgin etmiştir ki hem kendisinin hem de yeğeni Enver Paşa'nın başına bunun gelmesinden endişe duymuştur. İlginçtir ki Enver Paşa'yı vuran Bolşevik Ruslarının komutası bir Ermeni olan Agop Melkovian'a aittir. Cemal Paşa'yı 1922'de Tiflis'te sırtından vuran da bir Ermenidir, bir yıl evvel Talat Paşa'yı Berlin'de vuran Soğomon Tehliryan da.
Halil Paşa kendi ülkesinde sürgünü yaşayan, uzun bir süre yurtdışında yaşamak zorunda kalan komutanlarımızdan biridir. Cumhuriyetin ilanından sonra hükümet onun "tehlikesiz" olduğunu(!) anlayınca ülkeye geri dönmesine müsaade(!) buyurmuştur. Gönlünü almak için de "Kut" soyadını vermiştir. 1957'de ülkesinde vefat eden Halil Paşa hakkında tıpkı bu kitap gibi onu ve mücadelesini hatırlatıcı eserler görmek de biz tarih okuyucularının en büyük isteklerinden biridir...
Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf