Enis Batur'un ada günlükleri

Büyük yazarların birçoğu hayatlarının kısa veya uzun bir döneminde günlük tutmuştur. Tolstoy, Dostoyevski, Plath, Gide, Pavese; bizden ise Tanpınar, Ece Ayhan, Ataç, Tomris Uyar, Falih Rıfkı, Salah Birsel vb. bunların iyi ve ünlü örneklerindendir. Bu günlükler zaman zaman tematik de olabilir ama genelde günlük hayatı ve yazarının düşüncelerini yansıtıcı şekilde düzenlenmiştir. Pek tabiî her edebî türde eser vermiş olan Türk Edebiyatı’nın en velut yazarı Enis Batur da bolca günlük yazmıştır. Ada Defterleri bence bu günlüklerin en güzellerinden ve verimlilerindendir.

Günlük okumak, yazarın hem aklına hem de kalbine sokulma yollarının en önemlilerinden biri bence. Hatırat okumak biraz daha farklı. Hatırat kalabalıktır, günlük ise yapısı gereği daha tenhadır, özeldir. (Burada Gide’in “Günlüğün hatıradan tek farkı günü gününe yazılmış olmasıdır sözüne çok katılamıyorum) Bu yüzden bir yazar daha iyi bir şekilde günlüklerinden tanınır. Fakat burada şöyle bir ikilem ortaya çıkıyor: Acaba yazar günlüklerini tamamen kendine mi yazdı yoksa yayımlanmak üzere mi kaleme aldı? Bu ayrım önemli ama ben her yazarın tüm yazdıklarının elbet bir gün yayımlanması gerektiğini düşündüğünü düşünüyorum. Kafka bile tüm yazdıklarının yakılmasını dostu Max Brod’a vasiyet etmiş, kendisi yakma yoluna gitmemiştir. Hâlbuki kendisi de yakabilirdi. Fakat şu da var: Yazar tamamen sansürsüz yazmıştır, ‘o anda’ yayımlanmasını istemiyordur, daha sonra biraz sansürleyerek yayımlamayı düşünüyordur, ömrü vefa etmemiştir, bu kabul edilebilir.

Tanpınar örneğin, günlüklerinde sık sık bu metinlerin günün birinde yayımlanabileceğini düşündüğünü söylemiştir. Ancak buna rağmen ruhunun dehlizlerindeki zaaflarına varıncaya kadar yazmıştı. Fakat her yazardan onun kadar dürüst, daha doğrusu açık olmayı beklemek doğru olmaz. Yazar bunları yayımlayacaksa veya böyle düşünüyorsa kendini sansürlemesi olağan. Enis Batur’da durum biraz farklı. E. Batur zaten kısa zaman dilimlerini direkt ne şekilde yayımlayabileceğini, hangi dosyasına eklemleyebileceğini düşünerek yazıyor zaten. Bu günlükler edebî birer metin olarak yazılmış. Günlüklerin bir kısmı normal yaşantıdan oluşuyor ama bir de hemen her günlük metninden sonra italik dizilmiş daha yoğun, belli temalara odaklanan metinler geliyor. Batur’un Ada Defterleri için bir ‘günlükdeneme’ formunda metinler dersek çok da yanılmış olmayız.

Günlükleri birbirinden ayıran şeylerden biri de mekândır. Batur’un Ada Defterleri, adı üstünde, Büyükada ve Heybeliada metinlerinden/günlüklerinden oluşuyor. Adalı olmak adada yaşamak farklıdır. Bir süre adada yaşamaya karar vermek de biraz “inziva burçlarına çekilmeye” yönelmek demek olabilir. Enis Batur’da da bunu görüyoruz: “Adalılar, anakarada yaşamaya kolay alışamazlar, sanırlar ki o büyük bütünlük kaybolmalarına yol açacaktır – orada yaşayanların, bütünün içinde adalar oluşturduklarını fark etmeleri zaman alır. Gene de adalı, anakaranın felâketlerinden araya giren suların, mesafenin kendisini koruyacağına inanır.” … “İstanbul artık kişinin kendisini sakınması gereken bir şehir halini aldı: Her şeyi deliyor, tıkıyor, yontuyor, usul usul kemiriyor.”

İlk kısım Büyükada günlükleri çok kısadır (iki hafta kadar), orada niyetini ve ruhunu çok aksettiremez ama diğer iki bölüm üçer dörder aylık Heybeliada zamanlarını kapsar ve burada günlükler asıl formuna kavuşur. Çünkü kitabın italik yazılmış denemevari kısımları da asıl günlük bölümünü öne çıkarır.

Kitap, asıl üç kısımdan oluşsa da -İnce Uzun Ahşap Bir Balkondan, Temas ve Mesafe, Basso Continuo ve bunlara ek olarak Köprü, Ara Not, Samih Rifat İçin gibi kısa bölümler-. Büyükada kısmını ayırıyorum çünkü orası hem kısaydı hem de klasik günlük metinlerinin dışında italik dizilmiş metinler daha az sayıdaydı. 2006 yılının Heybeliada’sında ise rutin günlüklerinin dışında ‘temas’ izleği peşinden ilerlemiş Batur. 2007’nin Heybeliada’sının italik teması ise ‘yalnızlık’. Günlüklerde ne kadar sıradan olayları yalın bir üslûpla görüyorsak, italik metinlerde zaman zaman kopkoyu konuları çetrefilli Enis Batur üslûbundan okuyoruz. İtalik kısımlar her ne kadar ‘zor’ olsa da metni uçuran kısımlar bence. Çünkü rutin günleri okumak bir yere kadar magazinsel tat verse bile daha sonra (zamanlar uzadıkça) biraz yavanlaşıyor. Fakat bu kısımlar da o çetrefilli metinlere yumuşak bir geçiş yapabilme işlevi görüyor. Bu yüzden kitabın bu şekilde, çift metinli kurgulanması metne yaramış ve bu iki kısım birbirini beslemiş.

Peki, bir günlükte zamansal olarak nasıl bir yol izlenmeli? Geniş zamanları esas alarak uzun yıllardan oluşan bir günlük mü, yoksa kısa bir zaman dilimini kapsayan ama her gün yazılan bir günlük mü? Ben bir okur olarak ikinciyi tercih ediyorum ki Ada Defterleri’ni sevmemin en önemli sebeplerinden biri de bu. Batur, işleri veya başka sebeplerden dolayı (eşi Fatma Tülin’in babasının vefatı, Samih Rifat’ın hastalığı ve vefatı) zaman zaman anakaraya kısa süreli dönüşleri dışında, adada olduğu her sabah defterlerinin başına oturmuş ve bir önceki günü bazen uzun bazen kısa özetlemiş. Bu günlüklerde (italik yazılmayan kısımlarda) yemek yedikleri yerler, sohbet ettikleri kişiler, ada yürüyüşleri, tekrar adaya dönme planları, adaya temelli yerleşme planları gibi günlük ve hayatsal konular, yazınsal işleriyle ilgili konular ve bazı kişiler hakkındaki görüşler de yer alıyor. Ülke gündemi de günlüklerde zaman zaman yer tutuyor tabiî ki. Hatta Enis Batur’un iyi okuyucuları anlayacaktır, bu kısımlar zaman zaman, onun içbükeylerini de andırıyor.

Batur’un sıkı bir okuru olarak benim en çok dikkatimi çeken durumlardan biri de yazarın çalışma şekline kısmen şahit olabilmek oldu. Çünkü Enis Batur durmadan yazan ve bunu nasıl başarabildiği kolay kolay anlaşılamayan bir yazar. Günlüklerde o dönemde hazırladığı kitaplara değinmesi, neyi ne şekilde oluşturduğunu belirtmesi, hangi kitaplara nasıl yoğunlaştığını açıkça söylemesi onun bu kitapları nasıl yazabildiğini anlamamı kolaylaştırdı. Tabiî kolay yazabilme yeteneğini göz ardı etmiyorum. (Ona sorsak kolay olduğunu elbette kabul etmeyecektir, ama kitap sayıları da ortada).

Enis Batur’un şimdiye kadar altmış yetmiş kitabını didikleyerek okumuşumdur. Ada Defterleri en sevdiğim beş on kitabından biri oldu. Bunda aslan payı elbette iyi metinler okumuş olmam. Ancak en az onun kadar önemli olan, defterlerin bize, yazarın insanî, beşerî ve hatta süflî yönlerini de göstermesi; yazar Enis Batur ve insan Enis Batur -baba, eş, oğul, taraftar, dost, arkadaş, sarhoş, ayık- için en azından bir eskizi bize çok görmemesi. Çünkü böyle olunca yazarları daha somut birer varlık olarak anlamamız kolaylaşıyor.

Mehmet Akif Öztürk
x.com/OzturkMakif13

Enis Batur’un Kitap Tekerleği

Kişisel okuma serüvenimde Enis Batur (ya da onun deyimiyle EB) çok farklı bir noktada duruyor birkaç senedir. Batur’u okuyan Türkiye’de bir avuç kemik bir kitle var ve Enis Batur bu okurları için durmadan üretmeye devam ediyor. Ona en çok saygı duyduğum noktadır burası. Çünkü edebiyata ve yazmaya saygısı olan insanlara özel bir ilgim var. Örneğin, romancılığı ve düşünceleri çok eleştirilse de Orhan Pamuk’a veya Beşir Ayvazoğlu’na pek tabiî İsmail Kara hocama da çok saygı duyarım. Çünkü eserleri için onlar kadar çalışan çok az yazar vardır Türkiye’de. Bence bu çalışkanlık övgüyü hak ediyor ve bu çalışkanlık niteliği de zirvelere çıkarıyor.

Evet, Enis Batur elli küsur yıldır üretmeye devam ediyor. Yeri geliyor sadece 30 tane basılan bir kitap sürüyor piyasaya. Yeri geliyor adını ilk defa duyduğumuz yayınevleriyle çalışıyor ama bir şekilde yılda dört beş, bazen daha fazla kitap ortaya çıkarıyor. Elbette bu kitapların hepsi alınıp okunacak ve üzerine bir şeyler konuşulacak kitaplar değil, zaman zaman prestij kitap diyebileceğimiz ürünler de (özellikle son 2-3 yıldır) ortaya çıakrıyor ama en azından her sene güzel denemelerini görmeye devam ediyoruz. Bazı okur ve yazarlar hiç önem vermese de Enis Batur’un Türkiye’deki birkaç iyi deneme yazarından biri olduğunu yadsıyamayız. Çünkü Enis Batur gördüğünü ve düşündüğünü yazmaktan çekinmiyor. Yani ‘mahalle baskısı’nı çok da ciddiye alan biri değil. Bu yüzdendir ki iyi yazılar, denemeler ortaya çıkarıp hakkaniyetli kitapları önerebiliyor. Bunlara bir de, ilk okuyuşlarda okura farklı gelen ama alışıldığında okurun hoşuna giden kendine özgü üslûbu eklenince, EB’nin denemelerini okumak insana keyif ve okuma görgüsü veriyor. Öyle ki zaman zaman ‘biraz Enis Batur okumam lazım’ deyip elimdeki kitapları kenara ayırdığımı ve yeni bir Enis Batur kitabına başladığımı bilirim. Şükür ki Enis Batur’un sayısını kendisinin bile bildiğini düşünmediğim kadar kitabı var ve yenileri de gelmeye devam ediyor. Bu yeni kitaplardan sonuncusu ise Axis Litera Yayıncılık’tan geçtiğimiz aralık ayında neşredilen Kitap Tekerleği isimli kitabı.

Bu sıralarda sahaflık, kitaplar, okuma tarihi gibi konular hakkında yazılan kitapları toplayıp okumaya gayret ediyorum. Enis Batur’un da zaten hemen çoğu kitabında edebiyat ve sanat birinci konu. Bu kitabında da bu durumu bir yerinden yakalayıp kitaplar, okumalar hakkında bir kitap ortaya çıkarmış. Aslında Enis Batur’un bu minvalde ve farklı türlerde kitapları var. Örneğin Kitap Evi, Kütüphane, Yaz/Boz vs. Kitap Tekerleği de bu seriye eklenen değerli bir kitap olarak karşımızda duruyor. Bu kitapta aynı zamanda 2014’te yayımlanan Kitap Evi romanının arka planını da görebiliyoruz. Aslında Kitap Tekerleği daha 'sıkılgan’ okur için planlanmış gibi duruyor. Kısa kısa yazılar ve çok bölümlü bir kitapla okumak daha rahat oluyor ama içerik olarak, kolay okunmasına rağmen belirli bir seviyenin üzerinde olduğunu söyleyebilirim. Uzun süredir yoğun kitaplar çıkarmıyor zaten EB. Bu da onlardan biri.

Kitap Tekerleği dört ana bölüm ve birçok alt bölümden oluşuyor: Minyatür Kitap Ansiklopedisi, Ayraçlar, İki Kütüphane Söyleşisi ve Kitap Evi kitabın ana bölümlerinin isimleri.

İlk bölüm Minyatür Kitap Ansiklopedisi kitabın güzel kısımlarından biri. A’dan Z’ye mini bir sözlük diyebiliriz bu bölüme. Ama ‘enisbaturca’ bir sözlük. Kitaplara, kütüphaneye, alfabeye, yazmaya, okumaya dair alakalı kendine göre önemli gördüğü kavramların anlamını veriyor Batur. Ama örnekler ilgi çekici. Kuru bir sözlükle karşı karşıya değiliz yani. Zaman zaman Enis Batur’un cümlelerinin aralara girdiğini gördüğümüz, bazı bilgilerin hemen her okur tarafından bilinen ama bazılarının ilk defa duyulan, en fazla bir sayfayı geçmeyen, bazen bir cümleden oluşan bir sözlük bu. Tabiî bu sözlüğü hoş yapan çizim, illüstrasyon eklemeleri var bir de, verilen terime uygun. Bu bölümde herkesçe bilinen kelimelerin anlamları verilmeyip daha az bilinen kelimelerin anlamları ‘daha enisbaturca’ yorumlansa nitelik yükselebilirdi ama bu haliyle de gayet keyifli bir bölüm. Özellikle bibliateli, biblioholism, bibliomania ve cinnet-i kütüb kelimelerinin farklarını yorumlaması ilgi çekici. Bir de ilginç magazinsel anekdotlar da sözlüğün arasına serpiştirmiş yazar, ki okurlar olarak edebiyatın magazinini sevmiyorum diyen muhtemelen yalan söylüyordur: “Madam Bovary benim, diyen Gustave Flaubert’e bakıp, kitap isimlerini yazarlarının koyduklarını sanmak yanıltıcı olur. İlahi Komedya’nın ‘İlahi’si sonradan, Dante’nin ölümünün ardından eklenmiştir başlığa. Varoluşçuluk akımının ilk ünlü kitapları arasında sayılan, Sartre’ın Bulantı romanının adını yayıncı Paulhan koymuştur, yazarın kitabı içim öngördüğü özgün başlık ‘Melankolya’ idi. Frankfurt Okulunun öncü filozofu Adorno, ne zaman bitirdiği ve başlığını seçtiği bir kitabını efsanevî yayıncısı Peter Suhrkamp’a teslim etse, bu deneyimli yöneticiden ‘Kuzum Adorno, nereden buluyorsunuz bu kötü isimleri?’ zılgıtını yer, önerilen yeni başlığı çaresiz benimsermiş.”

Ayraçlar bölümü dokuz Enis Batur denemesinden oluşuyor. Bu denemeler için yazarın kişisel okuma deneyimi/serüveni diyebiliriz. Zaman zaman anılarla desteklenip, bazen yüzleşme bazen de fikir belirtme şeklinde ilerliyor bölüm. Kitabın benim açımdan en ilgi çekici kısmıydı. Çünkü EB sadece deneme yazmıyor, bu denemeler kitaplar veya okuma hakkında olduğu için biz okurlarını birçok yeni kitap ve yazara da yönlendiriyor. Bir de kendini anlatırken okuma tutkunlarının geçtiği veya geçebileceği evreleri de gösteriyor, tabiî kendisi üzerinden: “Okur, hele ki sıkı okur olmak zaman, emek, sabır işidir; yolda ilerlerken süreklilik kazanmaz, kesintilere sık uğrarsa çözülür o koşul. Bugün, dönüp geçmişe baktığımda, dünden bugüne paralel hayatlar yaşadığım insanların ‘kitap dünyası’nın sakinleri olduğunu görüyorum. Ötekilerle, sessizce yollarımız ayrılmış. Ne bir küskünlük, ne bir soğukluk gerekçesi yazılı ayrılış kayıtlarında: Kitaplar birileriyle buluşturmuş bizi, birilerinden koparmış. Bundandır, okuma tutkusunu ve kitapları yüceltenleri anlamakta güçlük çekerim: Kitap, bir yandan da ayırıcı, yalnızlaştırıcı, kişinin etrafına duvar örücü özellikler taşır.” Kitapta en çok katıldığım cümleler bunlar sanırım, özellikle kitabın yalnızlaştırması konusunda söyledikleri.

Son ve en kısa iki bölüm ise EB ile 2002 yılında yapılmış iki söyleşi ve Kitap Evi kitabının oluşum sürecinin bir kısmını anlatıyor. Söyleşileri daha önce farklı kitap veya dergide görmüştük ancak Kitap Evi’nin arka planını okumak güzel olabilir, özellikle kitabı okuyanlar için.

EB yazmaya devam ediyor. Bu konuda çok eleştirilse de (ki ne saçmadır bir yazarı ‘ne çok yazıyorsun’ diye eleştirmek) o bu konuya farklı kitaplarında birçok kez cevap verdi. Biz kemik okurları için bu güzel bir şey. Çünkü ben Enis Batur edebiyatının ya çok sevileceğini ya da hiç sevilmeyeceğini düşünüyorum. Kendim, çok sevilen tarafında durduğum için de bu üretkenlik bana ‘okur mutluluğu’ veriyor. Ne demek istediğimi sevdiği bir yazarın yeni kitabı çıktığında heyecanla kitapçıya koşanlar çok iyi anlayacaktır.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif13