Bu dört roman içinde Kelleci Memet bir yönüyle nasıl farklı bir yerdeyse, Damağası da başka bir yönüyle bu dört romandan ayrılır. Damağası dışında kalan üç roman da bir şekilde okura tamamlanmışlık hissi verir. Evet, eksikleri vardır, ancak bir roman ya da başı sonu çok da tutarsız olmayan bir metin okumuş oluruz; ancak Damağası her ne kadar roman olarak anılsa da aslında bir roman denemesidir. Bu dört hapishane romanı içinde eksik kalmış, son haline getirilmemiş tek taslaktır. Başı ve sonu belli bir bütünlük arz etmez. Evet, mekânsal olarak bir bütünlük içindedir. Çorum Cezaevi’nde geçer bu anlatı. Ancak tamamlanmamıştır. Bu sebepten de bence roman sayamayız, yarı kurgu yarı hatırat türü bir eser olarak görebiliriz Damağası’nı.
Üç ana bölümden oluşur kitap. Buna romana üç giriş bölümü denemeleri de diyebiliriz. Damağası (Notlar), Damağası ve Damağası (Son Çalışma) bu bölümlerin isimleridir. Zaten isimlerden bile bu bölümlerin müsvedde çalışmalar olduğu bellidir. Kitap şu anda piyasada yoktur ancak sahaflardan temin edilebilir. Daha önceleri Bilgi Yayınevi, Tekin Yayınevi ve İthaki Yayınları’ndan neşredilmiştir. Ben Tekin Yayınları’ndan okudum. Benim okuduğum basım, yayınevinin editörüne göre tashih edilmişti. Bunu kitabın sonundaki nottan anlıyoruz. (Daha sonra değineceğim.)
Kitap, ilk bölümüne 28 Nisan 1948 tarihini taşıyan sarı defterdeki notla başlar: “Bütün bu aşağıda okuyacağınız zincirleme meselelerin, günlerden bir gün, Çorum Cezaevi’nde, mahsustan yere düşürülüp, kırılan bir saatten doğduğuna inanmak güçtür. Amma neylersiniz ki, realist bir hikâyeci sıfatıyle, şüphecileri şüphelerinde serbest bırakarak, hakikatı gördüğümüz gibi kaydedeceğiz.”
İlk bölümde, yukarıda bahsedilen saat meselesi çevresinde konu epey bir işlenir fakat bu bölüm dışında kitabın diğer bölümlerinin saat meselesiyle alakası yoktur. İlk bölüm özelinde konuşacak olursak; hikâye, hapishane gardiyanlarından Hasan Kırat’ın saatinin kırılması üzerine başlar. Bir taşın su üzerinde bıraktığı halkalar gibi konu genişledikçe genişler. Kendine has anlatım tarzıyla Hasan’ı etraflıca tanıtır yazar. Diğer karakterleri de es geçmez. Örneğin kitabın ileriki bölümlerinde karşımıza ‘Casus Yüzbaşı’ olarak çıkacak Yüzbaşı Bey, bu bölümde de önemli bir karakter olarak yer bulur kendine.
Kemal Tahir ilk bölümde bize mahkûmlar üzerinden bir hapishane portresi çizer. Bunu, temele aldığı birkaç mahkûm ve hapishane görevlileri üzerinden gerçekleştirir. Ancak bu bölüm ve bu kitap genelinde söylersek, Karılar Koğuşu, Namuscular, Kelleci Memet’te olduğu gibi koğuşlara çok girmez Tahir. Devlet-bürokrasi-mahkûm çizgisiyle birlikte bir perspektifin sunulduğu bölümde politik göndermeler de yer alır ama çokça yer bulmaz kendine:
“Böylece seneler geçti. İki taraf da Halk Partisi’nin ‘halk için, halkla beraber’ prensibinden faydalanarak git gide şiştiler.”
Ayrıca bir hapishanede, müdür-gardiyan-mahkûm ilişkisi ve bu ilişkiyi belirleyen dinamikler de diyaloglar aracılığıyla okura aktarılır.
İkinci bölüm olan Damağası, 1949 tarihlidir ve kendi içinde iki bölüme ayrılır: Kitaplı Casus ve Gazete Muharriri. Bu bölüm otobiyografik özelliklerin ağır bastığı bir bölümdür. Bölümün iki isminde de anılan aslında Kemal Tahir’in kendisidir. İstanbullu Celal adıyla kendine yer verir yazar bu bölümde. Çorum Cezaevi’ne ilk gelişini konu eder. Cezaevine kitaplarla dolu iki büyük bavulla gelmesinden ötürü diğer mahkûmlar arasında başlarda kitaplı casus olarak anılır. Fakat İstanbullu Celal karakterini işlemeden önce Kemal Tahir, daha önceleri hapishane yatan iki casus hakkında bilgiler verir. Bunlardan biri ilk bölümdeki Yüzbaşı Bey’dir. Burada kitabın aslında halen taslak olduğunu belirten önemli noktalar vardır. Yazar ilk bölümde de ikinci bölümde de Yüzbaşı Bey hakkında malumat verirken birebir aynı cümleleri kullanır. Sanki Yüzbaşı Bey’e hangi bölümde nasıl bir rol vereceğine karar vermeye çalışır gibidir.
Bu bölümün diğer kısmı, önce casus sanılan daha sonra gazete muharriri olduğu ortaya çıkan İstanbullu Celal’in (yani Tahir’in) hapishanedeki belli başlı kişilerle konuşmaları üzerinden ilerler. Bu konuşmalarda Tahir, yerel halkın dünyaya bakışını çok iyi resmetmiştir. Hapishanenin ‘kendi’ kurallarını, iç işleyişini Celal üzerinden göstermiştir. Bu bölümde de güncel politik olaylar kısaca kendine yer bulur. Zaman, İkinci Dünya Savaşı zamanıdır. Hitler hakkında menfi-müspet fikirler mahkûmların bakışından yansıtılır fakat diyaloglar genelde günlük muhabbet kıvamında ve daha çok mahkûmların kendi dertleri üzerinedir.
Son bölüm Damağası (Son Çalışma), kendi içinde dört bölüme ayrılır: Kitaplı Casus, Casus Yüzbaşı, Kara Müdür ve Bir Mahpushane Hikâyesi. Bu bölümler kendi içinde bir bütün oluşturmaz. İstanbullu Celal’in hapishaneye gelişi, ikinci bölümdekinden daha farklı bir şekilde anlatılır. Hikâye Celal üzerinden gidecek diye düşünürken bir anda Casus Koço’nun hikâyesine geçilir ve İstanbullu Celal’e bir daha dönmez yazar. Kurgu yarım kalmıştır. Ayrıca önceki bölümlerde de bahsedilen Casus Yüzbaşı ve Kara Müdür’ün hikâyelerine daha geniş yer ayrılır. Bu bölümün son kısmı Bir Mahpushane Hikâyesi ise sadece bölümden değiş kitaptan da tamamen ayrılır. Gerçi kitabın sonunda ‘Bir Mahpushane Hikâyesi’ başlıklı bu son bölüm, doğrudan doğruya önceki bölümlerle ilgili görünmekle beraber, ana dosyada bulunduğu, ayrıca yazarın son çalışmalarından olduğu için son ve dördüncü bir bölüm olarak ilavesi uygun görülmüştür notu yer alsa da bu hikâyenin, mekân olarak hapishanede geçmesi dışında kitapla bir bağı olduğunu düşünmüyorum. Bir mahkûmun hapishaneye nasıl düştüğünün hikâyesidir bu. Bir anlatıcının etrafına topladığı diğer mahkûmlara anlattığı, zaman zaman diyaloglarla ilerleyen bir anlatıdır bu bölüm. Farklı bir metin olarak bakabiliriz buna. Aynı zamanda yazarın daha sonraları yazacağı Rahmet Yolları Kesti’deki Uzun İskender karakteri de kendine kısaca yer bulur bu bölümde.
Edebiyatımızda ve dünya edebiyatında çeşitli sebeplerden yarım kalan veya yazarın sağlığında yayımlamadığı birçok eser vardır. Bu sayı Kemal Tahir külliyatında daha fazladır. Fakat bulunan meşhur sarı defterlerinden çıkan notları derleyip yayına hazırlayan editörler vardır şükür ki. Bunu yarım kalan eserlerin çok başarılı olduğu için değil, yazarın yazdığı her şeye kıymet verdiğim için söylüyorum. Yoksa Damağası ne bir romandır ne de Türk Edebiyatı’nın kült eserlerindendir. Ancak Tahir’in kendine has üslûbunu göreceğimiz bir eserdir. Bir bütün haline getirilip kurgusu belirlenseydi nasıl bir şey olurdu bilinmez ama Kelleci Memet’teki başarıyı yakalayabilirdi. Ancak bir roman çalışması okumak isteyenler için de gayet güzel bir okuma imkânı sunar kitap.
Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10