Omzumuzdan düşmüyor geçmişin yükü.”
- Pentagram
Sosyolojik ve psikolojik araştırmaların sonuçlarına baktığımızda, bir fikrin topluluklar tarafında hakikat olarak kabul edilmesi için onun yeterli sıklıkta ve tüm iletişim araçlarıyla tekrarlanmasının yeterli olduğunu görüyoruz. Uzun yıllardır bireyleri şekillendiren, iktidar sahiplerinin işlerini kolaylaştıracak her türden fikrin normalleşmesini sağlayan da bu. Bu yüzden dünyanın neredeyse her bir yanındaki çoğunluğun, “normal” adı verilen bir modern zaman mitine aldanıp, azınlıkta olanı düşman bellemesi ve ona dünyayı dar etmesinin örneklerini görüyoruz, yaşıyoruz. İktidarın her türden iletişim aracı ile bize kendi doğrularını hakikatin ta kendisiymiş gibi kabul ettirebilmesinin sırrı da bu. Dünya üzerinde sahiplenilen tüm ötekileştirmelerin tohumları bu şekilde ekilmiş ve köklenmiş. Kendinden olmayanı düşmanın olarak görme, çoğunlukta olduğun için haklı olduğuna inanma alışkanlığı, modern dünyayı şekillendiren mitlerden biri olarak hâlâ dünyamızda hüküm sürüyor.
Erkek kardeşlerin düşmanlığı ve kurban törenleri, mitolojik hikayelerde de kutsal kitaplarda da sıklıkla karşımıza çıkar. Bu düşmanlığın kendilerine verecekleri zarardan kaçınmak isteyen kardeşler, feda edecek bir kurban bularak kendileri yaşatır, gözden çıkarılabilir olanı yok ederler. Erkeklerin şiddet ile aralarındaki, yok sayılması mümkün olmayan hatta uzun yıllardır insanın doğaya “hükmetmesi” olarak da tezahür eden bu bağ, hem eski anlatıları hem de modern dünyanın mitlerini şekillendirir.
Kurban… Semavi dinlerde, kadim öğretilerde, aynı inancın etrafında birleşen toplulukları bir araya getiren, kutsallığı tartışmaya kapalı törenler. Rene Girard, Şiddet ve Kutsal kitabında kurbanı, “hayvanların kurban edilmesini, şiddetin korunmak istenen bazı varlıklardan, ölmesine daha az önem verilen ya da hiç önem verilmeyen varlıklara çevrilmesi” şeklinde yorumlayabileceğimizi söyler. Ve dinsel anlamıyla değerlendirdiğimizde bu törende kurban eden, kurban edilen ve kutsal anlam yer alır. Modern dünyaya geldiğimizde din ile bağlantılı kutsal anlamın yerini sistem ile bağlantılı anlam alır. Peki bugün dünyamızın kutsalı nedir? Başarı? Para? İktidar? Kendimizi kurban gibi hissetmemek pahasına, daha feda edilebilir bulduklarımızı gözden çıkarmamıza neden olan her ne olursa olsun, çoğunluğa mensup isek birilerini kurban etme potansiyelini hep cebimizde taşıyoruz.
Esma Fethiye Güçlü’nün çevirisiyle geçtiğimiz günlerde yayınlanan Ödül, ötekileştirmenin ve kurban etmenin merkeze yerleştiği, güçlü bir roman. Çoğunluk ile azınlığın, erkek ile kadının, tek başınalık ile müşterekliğin, kötünün ve iyinin, gururun ve pişmanlığın romanı. Dünyadaki tüm ikilikleri bir etmek, ikiliklerden bütünlüğe varabilmek ne kadar imkânsızsa Otto ile Lisa’nın yeniden dost olması da o kadar imkânsız. Bu imkânsızlığın ardına gizlenen yalanlar, hileler, toplumsal cinsiyet mavraları, ötekileştirme ve Hitler’in politikaları var. Bu imkânsızlık hem Otto ile Lise arasında hem değil çünkü aslında bu hikâye çok eski.
Cyril Gély, gerçek bir hikâyeden yola çıkarak kurguladığı romanında açılışı, bir otel odasında Nobel Kimya Ödülü’nü almak ve arzuladığı alkışlara kavuşmak için bekleyen Otto’nun hikâyesi ile yapıyor. Otto’nunkine gerçeklerin uzağında inşa edilmiş, yıllardır biriktirilen yalanlar yüzünden paslanmış ancak uzaktan bakılında parlak bir yaşamöyküsü de diyebiliriz. Ancak kapısını çalan eski çalışma arkadaşı olan Lise’nin hikâyeye dahil olmasıyla, çok katmanlı bir kurban edilme töreni başlıyor. Hem Otto ve Lise hem de okur için. Bir de Otto’nun karısı, Lise odaya adım attığı an renkleri solan Otto’nun karısı Edith var.
Otto ile Lise, uzun yıllar birlikte çalışan iki arkadaş. Hikâyelerine dahil olan her şeyi, tüm duyguları, başarıları ve pişmanlıkları, roman ilerledikçe, bir yapbozun parçalarını birleştirir gibi öğreniyoruz. Lise, Musevi bir kadın. Ve işte her ne oluyorsa, Almanya’nın Avusturya’yı işgalinden sonra başlıyor. Lise, tüm çalışmalarını ve Otto’yu geride bırakıp İsveç’e kaçıyor.
“Geçmişin bizim için neler sakladığını kimse bilemez.”
Kristal Gece’nin ardından sekiz yıl geçiyor. Hesabı sorulacak her ne oluyorsa, Otto ile Lise’in ayrı geçirdiği bu sekiz yılda açığa çıkıyor. Lise, Otto’nun Nobel Kimya Ödülü’nü almaya İsveç’e geldiğini öğreniyor ve Otto ödülü alacağı gün, otel odasında buluşuyorlar. Ama ne buluşma! Yalnızca birkaç saat süren bu hesaplaşma, her ikisi için de bir ritüele dönüşüyor. Kurban olmaya zorlanan Musevi bir kadının, Lise’in hikâyesinin bilinmeyenlerinde kaybolurken Otto’nun reddedilişi ve erkek iktidarını nasıl da aklamaya çalıştığını okuyoruz. Roman ilerledikçe, okurun tanıklığı daha da duygu yüklü bir hâl oluyor; o noktadan sonra bir taraf seçmemek mümkün değil.
“Hayal kırıklıkları insanı değiştiriyor.”
Tüm bu hesaplaşma ritüeli sırasında odada bir kurban daha var aslında: Edith. Dünyada varolmaya başladığı andan beri birilerinin gölgesinde kalan, kendine ait bir hayat var etmek için evlenen ancak bu evlilikte de Lise’in gölgesinden kurtulamayan Edith. KWE’ye ilk giren, bir maaşa ve profesör unvanına sahip olan ilk kadın olan Lise’in aksine, Edith’in hayatı ilkler yönünden fakir.
“O hiç ilk olmamıştı.”
Kendine ait bir hayatı olsun diye evliliği seçmek zorunda kalan ne ilk ne de son kadındı.
Ödül, gerçek ile kurgunun iç içe geçtiği, duygusal gerginliği yüksek, hikâyenin başladığı yerden çok farklı bir yerde sona erdiği, sürükleyici bir roman. Okuru bol olsun!
Özge Uysal
ozgeuysal@yahoo.com
twitter.com/ozgelerinuysal