"İnsanoğlu daima bir meseleler çıkınıdır. Yaşamak her an kendimize sorduğumuz bir yığın suale cevap vermekten başka ne olabilir? Biz sormasak bile onlar kendiliklerinden bize gelirler."
- Ahmet Hamdi Tanpınar, Yaşadığım Gibi
Her devirde insanların psikolojiyle ilgilenmelerini gerektiren şeyler oluyor. Siyasi ve sosyal pek çok neden, insanların akıl ve ruh sağlığını yine insanların esnekliğine göre etkiliyor. Son yıllarda bilhassa sağlık alanında tüm dünya bir imtihan veriyor. Diğer yandan da ekonomik sıkıntılar -sıkıntı kelimesinin karşılamayacağı kadar vahim derecede- olumsuz sonuçlara götürebiliyor insan ilişkilerini, ülkelerarası ilişkileri. Eskiden birkaç arkadaş bir masa etrafında toplandığımızda, havadan sudan yahut ilgilendiğimiz alanlardan konuşur, mizahı da yanımıza katarak hoş bir günün ardından deşarj olmuş vaziyette eve dönerdik. Şimdi toplanılan tüm masalarda aşağı yukarı şu meseleler konuşuluyor: sağlık sorunları, geçim derdi, ilişki problemleri, çocuk yetiştirmedeki zorluklar, ülke meseleleri.
Psikolojik esneklik/dayanıklılık (resilience) daha da önem kazanıyor tüm bu durumların sonucunda. Çünkü ne kadar farkındayız orası meçhul ama yaşanan her şeyin içine -sosyal medya sağ olsun- sorgusuz sualsiz dalıyoruz. Ülkelerin aralarındaki gerilimlere klavye vasıtasıyla çözüm arıyoruz. Kendimizle ve ilişkilerimizle olan problemleri, yine google, twitter, instagram gibi mecralardan halletmeye çalışıyoruz. Bir nebze entelektüel gelişim göstermiş kimseler, bunların günü geçiren eylemler olduğunu gayet iyi biliyor. Akabinde gelsin kişisel gelişim kitapları, terapi odaları, antidepresanlar. Bu arada bunlar, iyi neticeler. Zira ancak aklı başında insanlar kendilerini tedavi etmek, onarabilmek için terapiye gidiyorlar, ilaç kullanıyorlar ya da kitapla iyileşme (bibliyoterapi) yolunu benimsiyorlar. Aklı başında olmayanlar 'deli doktoru'na niye gitsinler hem? Ayrıca ilaçların büyük yan etkileri var. Kitap desen hem pahalı, hem faydasız. Evet, iyileşmeye dair yapılacak ilk büyük iş, o ilk adımı atabilmek. Bunu da sahiden aklı başında olanlar daha bilinçli, şuurlu bir şekilde gerçekleştiriyorlar.
Gelişimsel psikoloji profesörü ve klinik psikolog Ayşe Bilge Selçuk, hem dünya hem de Türkiye gündemindeki meseleleri ön planda tutarak -yani insanların temel gereksinimlerini unutmadan- oldukça gerçekçi bir çalışma koydu ortaya: Psikolojik Sağlamlık. Psikolojiyle daha önce ilgilenmemiş bir kimsenin bile rahatlıkla okuyabileceği, Kronik Kitap tarafından yayınlanan bu çalışma, okuru Tanpınar'ın şahane romanı Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nden bir cümleyle karşılıyor. Hem edebiyat hem de psikoloji severler için can alıcı bir seçim. Bu seçimle birlikte Ayşe Bilge Selçuk'un hayatın içinden hikayeleri de bize aktaracağını seziyoruz aslında. Zaten kitap boyunca da psikoloji biliminin gerçekleriyle hayatın gerçekleri mümkün olduğunda iç içe geçiyor. Böylece okur, kendine dair aradığı çözümler için kritik patikalar keşfedebiliyor.
Psikolojik Sağlamlık'ın yukarıda anlatmaya çalıştığım gibi neden bu kadar önem kazandığını Ayşe Bilge Selçuk şu gelişmeler üzerinden yorumluyor en önce: covid-19 salgını, küresel ısınma ve göç, uzayan insan ömrü, dijitalleşen dünya. Burada okur şunu sorabilir: Psikolojik sağlamlık sadece olumsuz durumlarda mı gerekli? Cevabı kitap bize hemen sunuyor: "Başa gelmesini istemeyeceğimiz negatif olayların bizi zorlama ve psikolojik sağlığımızı riske atma potansiyeli tabii ki yüksek. Ama hayatın içerisinde bizi zorlayanlar sadece negatif olaylar olmadığı gibi, psikolojik sağlamlık da salt bizi zorlayan olaylarla baş etmemizi sağlayan bir özellik değil... Psikolojik sağlamlık, olumlu veya olumsuz, kişinin iyi hissetme hâli için risk oluşturan durumların her biri için gerekli."
Peki psikolojik sağlamlığı nasıl tanımlayabiliriz? Bunu psikolojinin kavramlarıyla açıklamaya çalışmaktansa, hepimizin zaman zaman yaşadığı günler üzerinden yorumlamış Ayşe Hanım: "Yataktan kalkamayacak kadar üzgün ve enerjisiz hisseden birinin kendinde güç bulup sadece yataktan çıkması bile psikolojik sağlamlıktır. Ertesi gün kahvaltı yapması, ertesi hafta neşelenmek için kendine iyi gelecek şeyleri düşünmeye başlaması da psikolojik sağlamlıktır. Çok büyük hedefler değil, o an yapamadığın bir sonraki şeyi yapabilecek gücü bulmaktır psikolojik sağlamlık."
Kitabın ilk sayfalarında psikolojik sağlamlığın insanda nasıl gelişim gösterdiği, diğer yandan da nasıl örselendiği inceleniyor. Bilişsel esneklik, yaşama açıklık, çevrenin gelişimdeki rolü, öz-düzenleme, duygu düzenleme gibi olumlu faaliyetlerin yanı sıra öğrenilmiş çaresizlik, değişime direnç ve kayıplar gibi son derece hassas olumsuz durumlar da söz konusu. Bunların hemen sonrasında kitabın en keyifli bölümü olan psikolojik sağlamlığı besleme konusu karşılıyor okuru. İnsanı zor zamanlarda en mutlu eden, hayat enerjisini yeniden aktif hale getiren şeylerden biri yararlanabileceği kaynakları bilmesidir. İşte burada Ayşe Bilge Selçuk, psikolojik sağlamlık için nelerden beslenilebileceğini yorumluyor. Sanat ve yaratıcılık, oyun, hayal, mizah, din, şükür, egzersiz, nefes çalışmaları, farkındalık ve meditasyon uygulamaları, zihin geliştirme faaliyetleri bunlardan bazıları. Özellikle Stoacı felsefenin de böylesi güncel bir çalışmada yer bulması, bu felsefeyle ilgilenenler için heyecan verici.
"Her gün yaptığımız tercihlerimiz, kişilik özelliklerimiz, yakın arkadaşlarımız, hobilerimiz, en sevdiğimiz yemekler, hatta aralarında en sabit olduğunu düşündüğümüz değerlerimiz dahi yeniden şekillenebilir. Profesör Dan Gilbert bu konudaki TED konuşmasında 'İnsanoğlu her bir zaman diliminde yapım aşamasındadır' der. İnsan her yaşam döneminde artık tamamlandığının yanılsamasını yaşar; 30'undayken 'Oldum, artık ben buyum' gibi hisseder. Sonra bir bakar; 40 yaşına geldiğinde, kendisiyle ilgili kalıcı olduğunu düşündüğü pek çok konuda tahmin edebileceğinin ötesinde, kayda değer değişim yaşamış."
Kitabın son bölümünde, günümüzde yaşanan olumsuz meselelerden belki de en çok etkilenen kesim olan çocuklara çözümler arıyor Ayşe Bilge Selçuk. Onların psikolojik sağlamlığını güçlendirmek konusunda neler yapılabileceğini anlatıyor. Bu bölümü bilhassa ebeveynlerin ve öğretmenlerin dikkatle okuması gerekiyor. Hayat yolunda kazandığımız her bir deneyim, eğer iyi kullanabilsek gelişme yolunda bizi destekliyor. İnsan düşe kalka ilerlediği hayat yolunda şunu asla unutmamalı: "Geçmişteki yaşantılarımızın etkisi zamanla nasıl hafiflediyse, şuan yaşadıklarımız da ileride böyle olacak."
Doğal afetlerin, savaşların, sağlık sorunlarının kelimelerle ifade edilemeyecek olumsuz etkilerinin giderek arttığı günümüz dünyasında, elimizin altında olması gereken kitaplardan biri Psikolojik Sağlamlık.
Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf