İşi başa düşen, düşünmek zorunda

"Kolay elde edilmiş bir saadet mi, yoksa insanı yücelten ıstırap mı daha iyidir? Evet, hangisi daha iyi?"

- Dostoyevski, Karamazof Kardeşler

"Omlet yemek istiyoruz, lakin yumurtaların kırılmasına da gönlümüz razı değil. Olacak iş mi bu?"
- İsmet Özel, Taşları Yemek Yasak

Adamın biri Nasreddin Hoca yolda yürürken, ona takılmak niyetiyle yanına yaklaşır. "Hocam selamun aleyküm, az evvel bir tepsi baklava buradan geçti, gördünüz mü?" diye sorar. Hoca "Bana ne?" der. Adam biraz da kızdırmak istercesine "Ama hocam sizin eve doğru gidiyordu!" der. Hoca bu kez de "Sana ne?" der. Bu nefis fıkra, insanın malayaniye karşı göstermesi gereken tavrı işaret ediyor. Hoca, kendisini ilgilendirmeyen bir konu için 'bana ne tavrı'nı ortaya koyuyor. Kendisini ilgilendiren fakat başkasını ilgilendirmeyen bir konu için ise devreye öğreticilik (irşad) vasfını kullanarak 'sana ne tavrı'nı öğütlüyor: seni ilgilendirmeyen işlerle uğraşma, dedikodu üretme, kendine bak...

Özkan Gözel'in Ketebe Yayınları tarafından Nisan 2018'de neşredilen düşünce kitabı Kendi İçine Düşmek, insanın kendiyle ilgilenmeyi göze almadan düşünmeyi de göze alamayacağını, böylece tatminsiz, meşgalesiz, anlamsız bir hayat yaşayacağını teferruatıyla anlatan bir çalışma. Çalışmanın belki de en esaslı derdi, bizi oyun ve oyalanmaya sürükleyen, hatta bağımlı kılan malayani çağına karşı bir çığlık olması.

"İçinde yaşadığımız işbu Malayani Çağı’nın biz çağdaşlara yaptığı asıl fenalık şu belki de: Biz ilgimizi celbe matuf onca ayartıcı mevzu arasında kendimizle ilgilenmeye, kendimize ihtimam göstermeye bir türlü fırsat bulamıyoruz, sonuç olarak da kendimizi unutma talihsizliğine uğruyoruz. Oysa malayaniye yol açan ortamları terk ederek kendimizle baş başa kalmaya çalışmalı değil miyiz?"

Dört bölümü var kitabın. İlk bölümde gündelik hayatın telaşesinde, bizi kendimizle ilgilenmekten alıkoyan mevzular dile getiriliyor Gözel tarafından. Geniş asırlara uzanan bir sohbet toplumu olmamıza rağmen günümüzde sohbet toplulukları bir yana, gerçekten sohbet edilecek bir kimseyi bulabilmenin neden zorlaştığı analiz ediliyor. İç âlemimizi işgal eden en önemli mesele hiç şüphesiz teknolojinin hayatımıza taarruz etmesi. Cep telefonları günün büyük bir bölümünü yutarken, televizyonlardan üzerimize dertsiz ve düşüncesiz programlar fırlıyor. Bir kelimenin üzerinde özellikle duruyor Gözel: Teemmül. İyice, etraflıca düşünme anlamına gelen teemmül yerine bakıp geçmeyi, bastırmayı ve dolayısıyla hiç anlamamayı tercih ediyoruz. Anlamak istemiyoruz. Dinlemek istemiyoruz. Bu durumda bütün söylediklerimiz egomuzdan birer damla olarak süzülüyor. Hâliyle birbirimizden bir farkımız kalmıyor, sürüleşiyoruz. Dostluklar gittikçe alışveriş ve yalan üzerine kuruluyor. Bu da mecburi yalnızlıklar yaşanmasına sebep oluyor. Oysa şahsiyet inşası için zaman, çok büyük bir nimet.

"Yakaladıkları hemen her fırsatta internete, sosyal medyaya dalanlar ve orada dalgın ve şaşkın dolaşanlar kendileriyle baş başa kalmayı beceremeyen, dahası böyle bir şeyi arzu da etmeyen insanlar sanki. Bu denli kendilerinden kaçtıklarına göre, kendileriyle baş başa kalmak sıkıyor ya da ürkütüyor olmalı onları. Sosyal medya onların kendileriyle kendileri arasında bir ayraç işlevi görüyor yani onları kendilerinden uzaklaştırarak onlara kendilerini unutturuyor mütemadiyen. Malayaninin ve onun bir bileşeni olarak oyunun-oyalanma'nın işlevi ikilidir aslında: Kişiden zamanını çalmak ve ona kendini unutturmak."

İkinci bölümde sanat ve hakikat üzerine düşünüyor Özkan Gözel. Sanatın geçmiş çağlardan itibaren hakikatle olan temasının, günümüze geldikçe nasıl örselendiğini anlatıyor. Din, aşk ve sanat; yeryüzüne tutunmanın yollarıydı bir zamanlar. Nasıl oldu da ilk ikisi iyice perdelendi ve bu üçlü yalan, dolan, sanat olarak güncellendi, bunda insanın oynadığı rol neydi, derinlikli yazılarla irdeleniyor. Üçüncü bölümde, kitabın başından itibaren kurgulanmış hissiyatı veren bir içselleşme var. "İnsan kendi içine düşünce ne olur? Bu, onda içsellik diye, iç âlem diye ya da gönül dünyası diye bir şeyin uç vermesine neden olur." diyor Gözel ve şöyle devam ediyor: "İç âlemimiz asıl evimizdir bizim, biz asıl orada yaşarız. Oradan dünyayla ve diğer insanlarla ilişki kurarız. Orası ruhumuzun üssüdür bir nevi. İnsan demek; bir iç âleme, bir gönül dünyasına, bir içselliğe sahip olan varlık demektir."

Kendi ile ilgilenmek meselesi Özkan Gözel için oldukça hassas, kritik ve önemli. İstiyor ki okur da bunu dert edinsin ve kendiyle ilgilensin. Aksi hâlde malayani onu da tesiri altına alacak, şahsiyetini hırpalayacak, gönlünü örseleyecek, hakikatle arasındaki perdeleri duvara döndürecek, kalp kararacak ve nihayet insan, eşref-i mahlûk olduğunu unutacak. "İnsanların çoğu insan sûretine sahiptirler fakat mânâları itibarıyla insan değildirler. Hiç şüphe etmeyesin ki bu böyledir. Çoğu hakikatte eşek ve öküz ve kurt ve kaplan ve yılan ve akrepdirler. Her şehirde sûreti ve mânâsı insan olan sayılı kimse vardır." der Ahmed Avni Konuk. Özkan Gözel'in şu cümleleri meseleyi daha anlaşılabilir kılacaktır: "Kendimiz kendimize emanetiz. Kendimiz sahip olduğumuz bir şey olmaktan ziyade 'olduğumuz' bir şeydir. Kendimiz bize en yakın şey olmakla birlikte, çoğu zaman bize en uzak şey olabiliyor. Onu unuttuğumuzda ya da ihmal ettiğimizde, o bize en uzak şey oluyor. Kendini unutan insanın kendine gelmesi ve kendi olması gerekir ki u da ancak sahici bir varoluşa kavuşmasıyla mümkündür. Bunun için varoluşunu edinmeli ve bu varoluşu ile uğraşmalıdır insan."

Herkes ve Hiçkes başlığına sahip olan dördüncü bölüm, kitabın en sevdiğim metinlerini barındırıyor. Özkan Gözel burada felsefeyle tasavvufu bir araya getirmiş. Amacı onları yakınlaştırmak ya da uzaklaştırmak değil, insan denen canlının hakikat arayışındaki benzerlikler yahut farklılıklar. İşte buradan çok zengin şeyler çıkıyor. Bir yanda Cüneyd-i Bağdâdî, Bâyezîd-i Bistâmî, Ebû’l-Hasan Harakânî, Ebû Bekir Şiblî, Abdülkâdir-i Geylânî, İmâm-ı Rabbânî. Diğer yanda Rene Descartes, Maurice Blondel, Martin Heidegger, Emmanuel Levinas, Ludwig Wittgenstein, Michel Foucault. Özkan Gözel burada mutasavvıfların şathiye geleneğinden vahdet-i vücud ve vahdet-i şuhud farklılıklarına, filozoflarla velîlerin hakikat arayışında tercih ettikleri yollara, kendini ortadan kaldırarak ulaşılabilecek manevi hâllere dek birçok konuda öz yorumlarda bulunuyor. Bu bölümdeki karşılaştırmalı okuma yapma imkânı, okura lezzet verecektir.

"Abdülkâdir-i Geylânî'nin El-Fet-hu'r-Rabbânî'deki şu sözlerinde de rastlarız: "Bir kimse veliliğin en üst derecesine yükselip kutup olunca bütün insanların yükünü taşır." Dostoyevski de Karamazov Kardeşler'de şöyle demektedir: "Her birimiz, herkesin önünde herkese karşı suçluyuz ve ben diğerlerinden daha fazla suçluyum." Öte yandan, Levinas Autrement qu'etre'de "Her şeyden ve herkesten sorumlu olan etik özne tüme evrenin yükünü omuzlarında taşır" demektedir. Ve Saint Exupery'nin Savaş Pilotu'nda: "Herkes herkesten sorumludur. Herkes tek başına sorumludur.. Her insan bütün insanların yükünü omuzlarında taşır." ifadesi geçmektedir. Başkasının-yerinde-olma, kendini başkasının sorumluluğunu üstlenmiş olarak bulma, başkasından dolayı ve başkası için ıstırap ve çile çekme etik (ve tasavvufi) özneliğin temel bir hususiyeti olarak temayüz etmektedir görüldüğü üzere."

Mevcut hâlden memnun olmayan kişi, kendi içine düşer. Kendi içine düşen; kendiyle ve dünyayla olan ilişkisini gözden geçirmek için düşünme yolculuğuna çıkar. Aşkın olanla teması sağladığı ölçüde huzur bulur. İşi başa düşen, düşünmek zorunda. Hayattaki bükülmeler, kırılmalar, yorulmalar ancak böyle aşılıyor. Özkan Gözel, Kendi İçine Düşmek'te huzursuzluktan çıkmak üzerine huzursuzluk çıkarıyor. Mevcut durumu değiştirmeye önce kendinden başla diyor, sonra kendini unut...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Levinas'ın metafiziği yahut varlığı ötekiyle aşmak

"Başkanın mevcudiyeti, olguların anarşik büyücülüğüne son verir."

Emmanuel Levinas (1906-1995) hakkında Özkan Gözel tarafından yapılan doktora çalışması "Varlıktan Başka: Levinas’ın Metafiziğine Giriş" adıyla Ketebe Yayıncılık tarafınca kitap olarak çıktı. Fransızca yazılan tez, Gözel tarafından Türkçeye çevrilerek kitaplaşmış.

Edmund Husserl için gittiği Almanya’da Martin Heiddegger ile tanışıp hayran olan, fakat zamanla hayranlığı eleştiriye doğru evrilen Levinas’ı, batının dikte ettiği tasavvurların dışında, söyledikleri üzerinden okumaya çalışmak lazım bu kitapta.

Heidegger için her daim, kendisinin anlatamadığından fazlasının, okuyanlarca zorla anlaşıldığını düşünenlerden olduğumdan belki; Levinas’ı batı diktesinin karşısında duran dik tavrından mülhem pek severim. Tabi yazarımız bu eleştirinin kaynağı için bir sosyal bilimciye yakışır derinlikte, Lavinas’ın eleştirisine sebep olabilecek, biyografik bir gerçeği dipnot alarak açıklamadan geçmemiş; ki kararı yine biz verelim. Fransız vatandaşı ve askeri olarak Almanlara esir düşmesi, ailesinin çoğunu bu savaşta kaybetmesinin ardından Levinas; “çoğu Alman’ı affedebiliriz. Bazı Almanları affetmek güç, Heidegger bunlardan biridir” demiştir. Sebeplerinden biri de bu olabilir belki ama derinlemesine incelendiğinde Heidegger ve Husserl’e yönettiği eleştirilerin, giderek tüm batı felsefesini kapsayacak şekilde genişlediği de bir gerçektir.

Platoncu “varlığın ötesi” fikrini benimseyen ve etiği 'iyi'ye doğru hareket olarak sunan Levinas, bu hareket bizi varlıkta bırakmaz hakiki aşkınlığa ulaştırır, onun ötesine götürür der…

Üst bir varoluşu değil daha radikal bir şeyi ifade eder, der.

“Kendi varlığının üstünde olmayı” der.

Neredeyse bütün batı felsefesi varlık sorunun etkisi altındadır ki bu batı felsefesi ile sınırlıdır da denilemez. Orphik Kozmoloji’de de vardır “ilk hareket ettirici” derdi. Empodekles’in “Eros” ile anlamlı kıldığı da yine “hareket ettirici”dir. Platon, hali ile Sokrates de böyle gelir; Levinas gibi “iyiyi isteme” ideaları vardır. Farkı, onlar bunu aşk ile bütünlerler. Levinas ise etikle. Plotinus ile varlık artık daha da tinsel boyut kazanır, keza ondan etkilenen, bayrağını taşıyan İslam Filozofları, bugün sıradan bir ilahi veya türkü içerisinde duyduğumuz Yunus ya da Mahsuni Şerif dizelerinin de derdi gücü budur; varlık!

Levinas’ın ayracı; iyiyi isteme yolunda çıktığın düzlük, “senin daha iyi halin” demeye çalışmıştır bize. De dahi yazarımız da anladığımızca bu izleğin seyrindedir.

Yarım sayfa içerisinde “İhata, massedici, liyakat, izale, rağmına, müphem” kelimelerini kullanması ile içerik olarak zaten demir leblebilerden olan adamları daha da ağırlaştırması bakımından yapacağımız eleştiriyi nazarlık olarak bırakıp buraya, kitabın bölümlerine geçelim.

Birinci bölüm, varlık ve öte/ki;

Ontolojide ve varlıkla ilişkisinde Heidegger ile kurduğu bağı kopartırken Heidegger’den öncesinden de ilhamını kesen, yeni bir şeyler söylemek lazım diyen Levinas…

Varlıktan çıkmak hatta belki insanın bulantılarının kaynağı görüp kaçmak isteyen Levinas…

Tam buraya taş gibi bir tespit koyar ; “o ilk var sadece var olanın değil hiçliğin de olmadığı bir durumu ifade eder” der. Kopar gider hiçliğe yer arayan Heiddeger’den, ta ki en temelinden.

Ardından hipostaz ile anonim varlığın bağrından doğan hiçlik; değerli hocam Hilmi Yavuz’un “ben bana çivilidir; isa’yla çarmıh neyse” dizesinde çivilenir, ki böylesi tanıdık bir sanatta yer edindirme dehasından kucaklıyoruz Gözel’i.

Devamında; şimdinin özgürlüğünde acı çeken öznenin gelecek ile beslediği umud; zaman! Ölümün gizemindeki umud ile birleşmiş tüm zamanlar ve bir nevi izafiyet ve aşk…

İkinci bölüm, başkalık ve aşkınlık;

Heiddeger’den ileri ve başka, varlıktan ileri ve başka, aşktan ileri ve başka…

Bu rutinde ilerlerken kitap, Özkan’ın da belirttiği gibi “Levinas başkanın filozofudur”, başkanın çevresinde döner durur. Batı felsefesinin başat unsuru olan, 'aynı'nın emperyalizmine; onun dışsal olanı, başka olanı messetme yönelimine karşı, felsefi bir mücadeledir.

Üçüncü bölüm, etik öznellik;

Beşerin ancak öte/kine açılma demek olan etikte insanlaşabileceğini varsayan Levinas için varlıktan soyunmak dünyada yersiz olmayı gerektiriyor ki buna ontoloji pek cesaret edememiştir. Konu dışı saymak kolayına gelmiştir ya da…

“Onlar öyle bir yakınlık isterler ki uzaklığa benzesin; öyle bir vuslat talep ederler ki onda ayrılık olsun” alıntısı ile İmâm-ı Rabbânî dizesine geldiğinizde senkroninin zıddı “diyakroni” kavramını daha yerinde anlamlandırabilmek, yazarın çerçeve çizmesindeki çapraz dehasından diyebiliriz. Kitap içerisindeki, bu çapraz anlatı tekrarını sağlarken, zihinsel karmaşayı hem sürdürüp hem geride kalanları sakinleştirip dinginleştiren üslubunu ayrıca tebrik etmek lazım.

Hattızatında; “arifin son mertebesi nedir” sorusuna; “olmadan önceki gibi olması” cevabının verilmesinden ilhamla, okumadan önceki gibi ayrıldığınızı zannettiğiniz sayfalar bundan sonraki yazılı felsefi literatürde, mevcudun yanına bir pencere daha açmanızı sağlayacaktır.

Son olarak; Gözel’e göre, Levinas felsefesinde, varlıktan soyunmuş, kendisinden çıkmış kimse, Kutsi Olan’a yönelmiş etik öznedir ve etik özne, veli figürüne yakınsar, giderek ermek fikrine doğru meyleder. Tasavvufa dokunduğu veya zorla dokundurulduğu mu çok emin olamadım ama bu yeri bu yazının dışında bırakıp, anlam hakkını okuyucuda saklı tutmayı tercih etmek, doğrusu olacak kanısındayım.

Sonuçta Levinas’ın da dediği gibi; “obsesyon dışarı ile bir ilişki değil midir?”

Öyledir!

Mavi Çınar
the.blue.gaia@gmail.com