İmparatorluklar arasında İstanbul'un dönüşümü

Asırlardır adından sitayişle söz edilen, tarihi ve coğrafi özellikleriyle, tabiî güzellikleri ve yedi tepe üzerinde inşa edilen mimarî eserleriyle dünyanın incisi mevkiindeki İstanbul, üç imparatorluğa başkentlik etmiş yeryüzünün en eski kentlerden biri konumundadır.

İstanbul’un tarih içindeki uzun geçmişinin izlerini süren Önder Kaya’nın kaleminden İstanbul Tarihi isimli kitap okuyucuyla buluştu. Kronik Kitap’ın yayımladığı 500. kitap olarak raflarda yerini alan eser gravürler, resimler ve fotoğraflar eşliğinde İmparatorluklar başkentinin 2500 yıllık tarihine doğru bir yolculuğa çıkarıyor.

İstanbul kurulduğu ilk andan itibaren önemini muhafaza eden ender kentlerden biri olmuş bugün de gerek Asya ile Avrupa’yı birbirine bağlayan stratejik konumu baz alındığında gerekse sahip olduğu emsalsiz değerleri ile neredeyse rakipsizdir. Bundan dolayı geçmişte defalarca muhasara edilmiştir. 193’de Romalılar, 1204’de Haçlılar ve 1918’de İtilaf Devletlerince İstanbul işgal ve tahribata uğratılmıştır. 2500 yıllık tarihinde defalarca harap edilmiş, türlü afetler ve sayısız badireler atlatmış ancak her defasında küllerinden yeniden doğmasını bilmiş, yüzyıllar boyunca gönüllerde taht kurmayı başarmıştır.

Yüzyıllar içinde teşekkül etmiş ve kendi estetiğini bulmuş İstanbul’a hâkim olanlar ellerinde tutukları eşsiz güzelliğin bilinciyle ona Nea (Yeni) Roma, Ebedi Kent, Dersaadet gibi unvanlar vermişti. Konstantin, Justinyanus, Fatih, II. Bayezid, Kanunî, III. Mustafa gibi hükümdarların abidevi yapılarla imar ve ihya ettikleri İstanbul, tarihsel miras olarak Prag, Budapeşte, Roma, Viyana, Paris, Londra ve Moskova gibi kentlerin birçoğunu geride bırakacak kadar ihtişamlı bir maziye sahiptir.

Dördüncü Haçlı Seferi sırasında büyük bir tahribata uğrayıp yağmalanan nüfusu elli binlere kadar düşen İstanbul’un fetihten sonra çehresi hızla değişmiş ve yaklaşık olarak dört yüz elli yıl boyunca Osmanlı İmparatorluğu’nun payitahtı olmuştur. Fatih’in mamur ettiği bu emsalsiz şehir hem doğunun hem de batının imrenerek baktığı bir kültür merkezi haline gelmiştir.

Geçmişte pek çok tabi afete, işgal ve kuşatmalara sahne olan İstanbul 20. yüzyılın ikinci yarısından bugüne ise demografisi, kültürünü ve alt yapısını köklü şekilde etkileyen büyük göçlere ve imar politikalarına direnmeye çalışıyor.

Tarih boyunca gezginleri güzelliği ile büyülemiş, ressamların tablolarında ölümsüzleştirdikleri, seyahatnamelere, romanlara, öykülere, şiirlere ve araştırmalara konu olmuş dünya üzerindeki en etkileyici kentlerden biri olan İstanbul’un tarihine damga vurmuş belli başlı olaylarla eski devirlerden bugüne yaşadığı değişim ve dönüşümü akıcı bir üslupla ele alan kitap şehrin tarihi ve kültürünü merak edenlere çok şey vaat ediyor.

R. Rüveyda Okumuş
twitter.com/ruveyda_okumus

Hadi git azıcık İstanbul iste

"Haydi bir kaset koy da şöyle bir neşelenelim Semracığım."
- Turgut Özal, Yollar reklamından

"Anlaşılan İstanbul'u artık yalnız bir-iki müzelik eşyada ve bir de kitaplarda yaşayabileceğiz."
- Turgut Cansever, Kaybolan Şehir, 1997

Şu sıralar İletişim Yayınları'ndan H. Bahadır Türk'ün yazdığı Muktedir adlı kitabı okuyorum. Türk sağ geleneği içerisinde Erdoğan’ın analitik siyasal portresini çiziyor yazar. Bunu yaparken önce Menderes, Özal, Demirel ve Erbakan'ın politikasını masaya yatırıyor. Daha sonra da bu masaya Erdoğan'ın politikasını ekliyor. Yazıya neden başka bir kitabın içeriğini aktararak başladım? Çünkü bu kitabı okuyarak gördüğüm şey şu; 1950 yılından sonra "2000'li yılların Türkiye'si" hazırlıklarında "yol" büyük bir önem taşımış, el'an taşıyor. Adnan Menderes döneminde sadece İstanbul'da 50'den fazla cami, yol açma ve değişik imar faaliyetleri sebebiyle yıkıldı. Bunlara mescit, çeşme, tarihi bina da ekleyebiliriz. Özal döneminde "Bir ülkenin kalkınma ölçüsü, yaptığı yollar ve mevcut yolları genişletme, korumasıdır" ilkesi, Boğaz Köprüleriyle kıt'aları birbirine bağladı. Demirel de keza kafayı yollara fena halde takmıştı ki, 8 Kasım 1968'de Adalet Partisi Ankara il kongresinde "Yollar yürümekle aşınmaz" diye bir söz etti. Bu sözü aslında, kendisi aleyhindeki protesto yürüyüşlerine dair söylemişti. Erbakan'ın yollarla ilişkisi için eski yol arkadaşları(!) hakkında bahsetmek gerekir ki, bu konu bahsetmek istediğim kitapla alakasız. Onu geçip, kitaba ve İstanbul'a dönelim.

Öncelikle şunu belirtmek isterim ki İstanbul'un mâzisini iyi okumak için sadece Yahya Kemal, Ahmet Hamdi Tanpınar ve Münir Nurettin Selçuk romantizminden çıkmamız gerekir. İstanbul'un kimliğini tüm temeliyle öğrenmek için Dukas'ın fetih kroniklerini de, Nâzım Hikmet'in Ağa Camii şiirini de, Turgut Cansever'in ve hatta Aydın Boysan'ın kitaplarını da okumak gerekir. Ayrıca Osman Nuri Ergin'in İstanbul Şehreminleri; Süheyl Ünver'in İstanbul Risaleleri, Sevdiğim İstanbul'u, İstanbul'dan Bir Demet'i; Sermet Muhtar'ın İstanbul Yazıları, nihayet son dönemde Beşir Ayvazoğlu'nun Geceleyin Dersaadet'i ve Divanyolu adlı kitapları da İstanbul'a dair aşkla yazılmış mühim kitaplardan. İstanbul'un günümüzdeki vaziyetini en güzel özetleyecek şiirlerden biri de Ahmet Haşim'in Tahattur'u olsa gerek: "Bize bir zevk-i tahattur kaldı / bu sönen, gölgelenen dünyâda!"

Timaş Yayınları'ndan Önder Kaya imzasıyla 2011 yılında neşrolunan Yitip Giden İstanbul, kaybolan bir mirası sorguluyor, izinde koşuyor. Bu koşusundaki her hayal kırıklığı ise onu yoruyor, düşündürüyor, üzüyor. Ömer Halit Camcı'nın fotoğraflarıyla zenginleşen kitap sadece tarihi eserleri incelemiyor. Mesela 13 rakamının uğursuzluğunu da İstanbul üzerinden yorumluyor, Fatih'in kütüphanecisi Molla Lütfi'nin diline hakim olamayınca başının kesildiğini de aktarıyor, İnönü Stadı'nın bir zamanlar gerçekten birilerine mezar olduğunu da anlatıyor, İstanbul'a büyük emek vermiş Cemil Topuzlu'dan da bahsediyor, İstanbul'un evde kalmış kızlarının bir dönem Telli Baba'ya değil Hacı Baba'ya gittiğini de detaylıca fısıldıyor. Şimdi hep beraber bilge mimar Turgut Cansever'in 1997'de yazdığı "Kaybolan Şehir" başlıklı yazısından aşağıdaki paragrafı okuyalım. Sonra da eğer bu yazıyı okuduğunuz yerde nefes alabilecek bir yer varsa çıkıp etrafa bakarak biraz yazı hakkında düşünelim:

"Nedim "Hep halkının etvarı pesendide vü makbul" mısraını laf olsun diye söylememiştir. Şimdi o güzel insanların o güzel atlara binip gittikleri gibi, sanki bütün bir şehir, medeniyeti, zarafeti kuşanmış insanlarıyla beraber kayboldu... Eski İstanbul'dan en küçük bir iz taşıyan portre, aile resmi, sokak vs. her türlü fotoğraf artık birer antika değerinde. Anlaşılan İstanbul'u artık yalnız bir-iki müzelik eşyada ve bir de kitaplarda yaşayabileceğiz."

Bu yazıyı okuyanlar arasında en az 20'li yaşların başında olanlar, çocukluklarında çok az da olsa eski İstanbul'u görmüş olabilirler. Hasbelkader. Belki misket oynamışızdır, oyun konsolları henüz dostluğumuza incir ağacı dikmemiştir, mahalle maçları bitmemiştir, komşuya ekmek almak için koşa koşa bakkala -markete değil- gitmişizdir, evin önündeki yeşillikte haftada bir gün piknik yapmışızdır. En azından bunlar olmuştur. Babalarımızdan ve hatta dedelerimizden dinlediğimiz İstanbul'un yanında, kitaplardan okuyup öğrendiğimiz o güzelim İstanbul bizi masallar dünyasına götürür getirir. Şehir tarihçisi Önder Kaya'nın "Yitip Giden İstanbul"undaki yazıların bir kısmı, 2006 yılında neşrolunan "Yarim İstanbul" kitabında yer alıyordu. Bu kitap ise daha zenginleşmiş, fotoğraflarla güçlenmiş. Önder Kaya bir tarihçiden çok, kapı komşumuz gibi belgesel tadında anlatıyor bize olanları, pardon, İstanbul'a olanları. İstanbul bizim değilse, kimin? Hemen aklıma bir Metin Eloğlu şiiri geliveriyor: "Bu sokaktan biri geçince / başka biri de geçebilir demek / ne demek?". Hadi bir de İsmet Özel olsun: "Baksan bulacak mısın / Koskoca İstanbul’da / Nef’î diye bir semt / ama Bayram Paşa var."

Bu kitapla; Ahi Çelebi Camii, Aya Poliektos Kilisesi, Fatih Medreseleri, Acemoğlu Hamamı, Şehzade Aşhanesi, Amcazade Hüseyin Paşa Yalısı, Cellat Mezarlığı, Revani Çelebi Camii, Darüşşafaka, Ayastefanos Anıtı, Bayezid Yangın Kulesi, Ayaspaşa Mezarlığı, Haydarpaşa, İnönü Stadı, Koca Ragıb Paşa Kütüphanesi, Abide-i Hürriyet, Yangın Kuleleri ve daha nicesi, Önder Kaya'nın akıcı üslubuyla, geçmişi ve şimdisiyle, birbirinden güzel ve hatırlatıcı fotoğrafıyla ellerimizde. Maalesef ki kayıp gidiyor. Kitabın önsözünden aldığım şu cümleler, aslında yazarın temel derdi:

"Ne yazık ki reklam panolarına ünlü türkücülerin fotoğraflarını asıp onlara "Ben İstanbulluyum" dedirtmekle İstanbullu olunmuyor. Zaten bu yolla ulaşılan İstanbullular için de şehir, Taksim Meydanı'ndan ibaret kalıyor."

"50'li, 60'lı ve 80'li yıllarda "imâr faaliyeti" adı altında yapılan yıkımlara alkış tutan da, şimdilerde kaybettiği değerlere hayıflanan da aynı toplum olunca insan söyleyecek söz bulamıyor."

"Ayasofya'yı yeniden inşa edemez, ikinci bir Süleymaniye yaapacak Mimar Sinan'ı bulamazsınız. Halkın takdirine yönelik belediyecilik anlayışıyla yapılan her iş ne yazık ki olumlu sonuç vermiyor. Yani her halükârda halka hizmet, hakka hizmet olmuyor."

Cahit Zarifoğlu'nun "Bir Değirmendir Bu Dünya" kitabında, bazı kitapları okurken müzik dinlememek gerektiğini okumuş ve sonra bunu yaşayarak öğrenmiştim. Konu İstanbul olunca istiyoruz ki fonda Sevim Tanürek söylesin, hatta Tanburi Cemil Bey çalsın. Halbuki öyle değil. İstanbul'u tanımak ne kadar ciddi bir işse, sevmek de öylesine, ölesiye ciddi bir iştir. Mesela yok olmaya yüz tutmuş bir Acemoğlu Hamamı vardır İstanbul'umuzda. Süleyman Ağa bir dönem bu hamamı işletmiş, bir kurban bayramı doğan oğluna İsmail adını koymuştur. Evet, Hammamîzâde İsmail Dede Efendi'den bahsediyoruz ve İstanbul'la birlikte böyle güzel insanları da belki o güzel atlara biz bindiriyoruz. Kaybediyoruz. Şehrimizle birlikte kendimizi de kaybediyoruz. Yok mudur bir Hızır Çelebi, sadece Allah'ın adaletine güvenerek Fatih gibi bir komutanı suçlu bulup ellerinin kesilmesini isteyecek? İstanbul'u yok eden ellere kim dur diyecek?..

Yazının başlığı bir Metin Eloğlu şiiri. Tamamlayıp, yazıyı sonlandırayım: Hadi git azıcık İstanbul iste / kosunlar o denizi bir çanağa / bir çıkına elesinler o günlerimi / yazdan Üsküdar'dan ne kaldıysa Elif'ten / doldur ceplerine."

Yağız Gönüler
twitter.com/YagizGonuler