İnsan olmanın dayanılmaz ağırlığını hissettiren hikayeler

İran deyince keşke aklıma çamurlu yollar gelmeseydi. İki arada kalmış garibanlar ve son yıllarda büyük bir sıçrama yaparak dramanın en iyi örneklerini veren ülke sinemasının anlatmaya yetişemediği acılar gelmeseydi aklıma. İran; Afganların ve Türkmenlerin berzahı aynı zamanda. Garipliğin boynunu büktüğü nice canın buralarda hayat mücadelesi verdiğini, maalesef televizyon haberleri bize göstermiyor. Çünkü haber merkezleri İran'ın nükleer planları ile ilgileniyor. Ülke hiç de dışarıdan göründüğü gibi değil. İçeriden ülkenin fotoğrafını çekenler sanatçılar oluyor.

Dikkat çekmek istediğim, insanların çektiği sıkıntıların neden siyasiler tarafından tartışılmadığı ya da haber merkezlerinin bu derde neden eğilmedikleri değil. İnsanın dünyaya gelirken yanında taşıdığı garibanlık her ülkede sarsar adamı. İnsanoğlu öteye bir şey götüremez, kefenin cebi yok derler. Öyledir. Ama dünyaya gelirken ayrılığın acısıyla gelmiştir insan. Niyazi Mısri Hazretleri, “gökte uçarken yere indirdiler/ çar anasır bendlerine vurdular/ nur iken adın niyazi koydular” beytiyle dillendirir.

Dünya insanı ağlatır. Dünyaya merhaba diyen bir bebek ilk nefesini aldığında, içine dünyadan bir pay düşmüştür. Arifler bunu “dünyayı içine alanlar ağlar” diyerek ifade ederler. Buradaysak sınanacağızdır. Asude olam diyen meydana gelmesin diye uyarmıştı Ziya Paşa. Bütün bunlara olan eyvallahımızla birlikte bir hüznü içimizde gizli gizli taşımaktır, dünyada olmak.

“Ay.. Gülcemal”, bütün bunların ve benim söylemediğim ayrılık acısının hikayesi. Kaybetmenin, iki kere kaybetmenin, en sevilenin göz önünden ağır ağır yitmesinin göğüsler dağlayan ateşinin koru. Büyük laflar etme derdine tutulmuş, Babil kulesinden ateş eden bir yazar değil Abdurrahman Deveci. Muhacerette, gurbetliğin hâlâ içinde bir yazar. Bunun için İlyar, arkadaşı Abay'ı anlatırken bir yaşanmışlığı hatırlar gibi konuşuyor. Yazıyor demedim, çünkü bunu hissettirmiyor. Zira aslolan kelamdır. Yazma eylemi ne kadar çok sohbete benzerse o kadar sahihtir bu sebepten.

Gülcemal, İlyar'ın gönlünü kaptırdığıdır. En iyi arkadaşı Abay'ın kızkardeşidir. İlyar ile Abay bir kavganın birbirine sıkı sıkıya bağladığı iki dosttur. Şehrin karanlığında pedal çeviren iki delikanlıdır. Hayat ikisini de erkenden mesuliyet sahibi kılmış, gençlik basamağını atlayarak çocukluktan adamlığa geçmişlerdir. Abay bir kamyon altında can verir. Bu ayrılıkla sarsılır İlyar. Hikaye başından beri İlyar, Abay'ın babası İdris Ağa ile konuşur ve Abay'ın gidişine birlikte ağlarlar.

Can arkadaşını kaybetmenin acısı daha dinmeden felek yeniden bir oyun oynar İlyar'a. Bağımsızlığına kavuşan Kazakistan, yurtdışındaki vatandaşlarını ülkeye geri çağırır. İran'da yaşayan İdris Ağa ve ailesi dönmek zorundadır. Yani İlyar için bir ayrılık daha peydah olmuştur. İdris Ağa ülkeyi terkederken İlyar hep yanındadır. Yüklerini hafifletmek adına zaten az olan eşyalarını birlikte satarlar ve kendi elleriyle İlyar, Gülcemal'i uzaklara yolcu eder. Yüreği Gülcemal'in ardından gider İlyar'ın. Sonraki hayatında sağsız bir sol, parmaksız bir el, dermansız bir ayak ve gözsüz bir başla yaşar gibidir İlyar. Yani eksiktir, nâtamamdır. Bu sebeple Ay... Gülcemal gözleri ağlamaktan kurumuş bir ananın hüznünü taşır sayfalarında. Hüzünle yoğrulmuş bir kitaptır. Âşığın yüreğinden çıkan bir ahdır. Ay... Gülcemal Büyüyenay Yayınları'nın çağdaş edebiyat serisinden Nisan ayında çıktı. Bugün İran sınırları içinde kalan Türkmen Sahra'nın önemli yazarlarından biri olan Abdurrahman Deveci tarafından kaleme alınan kitap, aynı ismi taşıyan hikayeyle birlikte yedi hikayeden oluşuyor. İnsanı ağlatan hikayeler. İnsan olmanın dayanılmaz ağırlığını hissettiren hikayeler. Muhabbetle tavsiye olunur.

Ahmed Sadreddin
twitter.com/ahmedsadreddin
* Bu yazı daha evvel dunyabizim.com'da yayınlanmıştır.

Bu dünyayla, sistemle derdi olan hikâyeler

"İlgi çekici ya da dokunaklı bir hikaye, herhangi bir delilden çok daha başka türlü, çok daha derinlemesine etkiler bizi.”
- Alain

Sinan Sülün adını daha önce birkaç yerde duymuştum fakat okumaya fırsatım hiç olmamıştı. Karahindiba kitabı sayesinde yazarın ilk defa bir kitabını okuma fırsatı buldum. Kitap bir hikaye kitabı. İçinde birbirinden bağımsız üç tane hikaye barındırıyor. Şu an İletişim Yayınları’ndan satışta olan kitabın ilk baskısı 2011 yılında Sel Yayıncılık’tan neşredilmiş.

Genç bir yazar Sinan Sülün. Karahindiba yazarın ilk kitabı. Fakat bazı yazarlarda görünen ‘ilk kitap acemiliği’ne bir okur olarak rastlamadığımı söyleyebilirim. Hikayeler usta elinden çıkmış gibi. Yazarın tarzı bana Oğuz Atay ve Yusuf Atılgan’ı anımsattı. Günümüz yazarlarından ise Barış Bıçakçı’ya benzeyen bir üslubu var; fakat bu bir taklit değil, başarılı bir etkilenme şeklinde tezahür etmiş hikayelerde. Ayrıca hikayelerde dikkat çeken başka bir husus yazarın çok başarılı, hayattaki ayrıntılara dikkat edebilen bir gözlem gücüne sahip olması ve bu gücünü betimlemelere yansıtabilmesidir. Bazı yerlerde hayatın içinde yer eden fakat farketmediğimiz şeyleri öyle güzel yazıya dökmüş ki ‘evet, şu an farkediyorum ama gerçekten de öyle’ dedim birçok kez.

Kitapta üç hikaye var demiştik. İlk hikayenin adı Aralık. Yazar bu hikayeye başlamadan önce Yusuf Atılgan’ın Aylak Adam’ından şu sözü hikayenin başına iliştirmiş: “Biliyorum sizi. Küçük sürtünmelerle yetinirsiniz. Büyüklerinden korkarsınız. Akşamları elinizde paketlerle dönersiniz. Sizi bekleyenler vardır. Rahatsınız. Hem ne kolay rahatlıyorsunuz. İçinizde boşluklar yok. Neden ben de sizin gibi olamıyorum.”

Hikayeyi okuduğumuzda bu sözün başkarakter Rıfat için söylendiğini anlıyoruz. Rıfat da Aylak Adam’daki C. gibi; fakat daha karamsar, suskun, daha ümitsiz, C.’nin hayattan daha sağlam bir tokat yemiş hali. Karısının kendisini en yakın arkadaşıyla aldatması sonucu hayata küsmüş, konuşmayan, tepki vermeyen bir adama dönüşmüş Rıfat. Abisinin evinde, kendine, kişiliğine tamamen zıt bir yerde geçirdiği zamanı işlemiş yazar hikayede. Abisinin evinde, tek dertleri ev, araba, dünyanın başka türlü zevkleri olan insanların arasında o dünyaya ait olmayan Rıfat üzerinden yazar, sağlam bir toplum ve aile eleştirisi de getiriyor. Yozlaşan, sığlaşan, umursamaz sahte bir toplumu “Arkadaşlığı Merhaba Arkadaşlar, üzüntüsü Altı ay işsiz kaldım, umudu Truva-trans’la büyümek istiyorum, sevinci Teşekkürler Kariyer Sitesi gibiydi” şeklinde ifade etmiş. Böyle bir ortamda iç konuşmalarla Rıfat’ın hissiyatını bize aktaran yazar bunda da oldukça başarılı olmuş. Hikayede bilinçdışı tekniğini etkili kullanmış, cümleleri uzun tutmadığı için hikayenin etkisi daha da artmış.

İkinci hikayenin ismi Mavi Pelikan. Bu hikayeye ise yazar Sabahattin Ali’nin Değirmen adlı hikayesinden “Sen sevgiline ne verebilirsin sanki? Kalbini mi? Pekala, ikincisine? Gene mi o? Üçüncü ve dördüncüye de mi o… Atma be adaşım, kaç tane kalbin var senin?..” sözü ile başlamış. Aslında yazar bu sözleri hikayenin öncesinde yazarak bize hikayeyle ilgili ana nokta hakkında ipucu veriyor. Bu hikaye benim şimdiye kadar okuduğum en ilginç hikayelerden biri. Bir pelikanla bir insanın umutsuz aşkı. Burada başkarakter Numan. Kişilik olarak tıpkı birinci hikayedeki Rıfat’a benziyor. Sessiz, sakin, düşünceli… Büyüklerine her koşulda itaat etmeye çalışan biri. Çalıştığı dükkanın sahibinin daha çok para kazanmak uğruna dükkanında bir süre bakımını üstlenmesi için kendisine teslim ettiği pelikanla birbirlerine aşık olan fakat daha sonra aşkına sahip çıkamayan Numan’ın hikayesi. Ya da aşkı için her şeyi yapan, ölüme dahi gözü kapalı gidebilen pelikanın hikayesi de diyebiliriz. Bu hikayede yazar çevresel etmenlere kendimizi ne kadar çok bağladığımızı, başkalarının fikrini ne kadar çok önemsediğimizi, kişiliğimizden ödün verdiğimizi, toplum olarak farklı olanları nasıl dışladığımızı gerek Numan’ın düşünceleriyle gerek pelikanın konuşmalarıyla çok iyi anlatmış ve eleştirmiş. Pelikanın “Sen, hepiniz çirkin bir balıkçının oltasına yakalanmışsınız. Balıkçının ayaklarının dibindeki kovanın içinde yaşamak için çırpınıp duruyorsunuz. Dünyayı o kova, yaşamayı ölmemek sanıyorsunuz. Özgürlüğünüz o kovanın hacmi, ömrünüz gün bitip balıkçı eve dönene kadar.” demesi bana Samed Behrengi’nin Küçük Kara Balık’ını anımsattı. Numan’ın, pelikanın birlikte kaçma fikrini kabul etmemesinden sonra aşk hakkında çok esaslı fikirler geliyor yazardan. Ayrıca bir pelikan ve bir insan üzerinden aşkı ve umutsuz aşkı, insanın korkaklığını, acımasızlığını, para hırsını çok iyi anlatmış. Hikayedeki pelikan gibi sevemeyen insanlar var bu dünyada.

Üçüncü hikayenin ismi ise kitaba da adını veren Karahindiba. Bu, kitaptaki en uzun hikaye. Bu hikayenin başkarakteri Adnan. Tıpkı diğer hikayelerdeki gibi Adnan da hayat karşısında çaresiz, hayata yenilmiş ya da zaten direnmeye bile güç bulamamış biri. Yazar burada da dünyanın düzeni karşısında bocalayan, ailesiyle –özellikle babasıyla- sorunlar yaşayan, her şeye rağmen hayallerinin peşinden gitmeye çalışan fakat bunu da beceremeyen birini çıkarmış karşımıza. Babayla erkek çocuğun çatışmalı hikayesini başarılı bir şekilde işlemiş. Aslında bu hikayeyi anlatmaya çalışmak zor. İş ilanlarına bakarken gazetede kendisinin bir hafta sonra bir davete çağrıldığını görüyor Adnan ve hikaye buradan sonra farklı bir yere evriliyor. Hayatımızdaki ufacık tercihlerimizin hayatımızın akışını aslında ne kadar çok değiştirdiğini bu hikayeyi okuyunca anlıyoruz. Bu hikayede yazar sanki kendi hayatını anlatmış. Gerçek yaşanmışlıkları hikayeleştirmiş sanki.

Genel olarak bağlayacak olursak, belli ki yazarın bu dünyayla, sistemle bir derdi var. Sığlaşan hayatlar, para peşinde koşan insanlar yazarda bu tür insanlardan rahatsız olan karakterler oluşturma yönünde kendini gösteriyor. Yazar bu dünyada dibe vurmuş, sonra da bu kitabı yazmış gibi bir hisse kapıldım. Kitaptaki şu bölümün dediklerime dayanak olacağını düşünüyorum:

“Galiba bu dünyada herkes bir iz bırakmak için yaşıyordu. Duvardaki resim bunu sökülürken duvarın sıvasını yanında götürerek yapıyor, inşaat işçisi ustabaşından gizli, bir tuğlanın üzerine ismin kazıyor, tapu kadastrodaki memur üç çocuk yapıyor, salyangoz ardında sümüğünü, don lastiği belde tahrişini, kalem kağıtta yazısını bırakıyor, zenginler okul yaptırıyor, yoksullar fotoğraf çektiriyor, anlar hatıralaşıyor, kimisi intihar ediyor, kimisi resim yapıyor, kimisi roman yazıyordu.

İyi kötü hepsinin varlığını kanıtlayacak izleri oluyordu. Yaşadıklarını başkalarına hatırlatacak, kendilerine iyi hissettirecek, bu dünyadan çekip giderken ‘Ben buradayım, beni unutmayın’ dedirtecek izleri.

Oysa ben yaşarken unutulmuştum.

Benim otuz sene boyunca bu dünyada bıraktığım iz, şimdi çoktan yanıp rüzgara karışmış resimlerin duvarda bıraktığı izler kadar bile derin değildi.”

Okuyunca ‘iyi ki okumuşum’ denilecek bir kitap Karahindiba. Alain’in dediği gibi bu kitap, bu hikayeler çok derinlemesine etkileyecektir okuyucuyu.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Kalp-akıl dengesini kuramayan modern insana kılavuz

"Kalbin akla pek ihtiyacı yoktur aslında… kalp, fıtrattır, elest bezmine ait bütün arşiv ve hafıza kalptedir, ama aklın kalbe ihtiyacı vardır. Kalp yolunu bulur. Ama akıl, kalp olmadan yolunu kaybedebilir... İnsan aklını doğru kullanırsa, yani Kur'an'daki ifadeyle “akl ederse” Allah'a iman eder… yani kalbi ve kalbin gerçek sahibini bulur."
- Yalçın Çetinkaya

Ne zaman birden fazla alanda yetkinlik kazanmış, o alanlarda ciddi fikirler ve emekler ortaya koymuş bir insanla karşılaşsam yahut o insanın kitabını okusam aklıma merhum Süheyl Ünver'in şu sözü gelir: "Herkesin bir mesleği olmalı, bir de meşgalesi. O meşgale bütün kültürümüzdür."

Savaş Şafak Barkçin, siyaset felsefesi doktorasına sahip, uzun yıllar Devlet Planlama Teşkilatı'nda çalışmış, daha sonra TİKA'da başkanlık yapmış, TÜBİTAK’ta başkan danışmanı olarak görev almış, 2009'da Başbakanlık Başmüşavirliği'ne atanmış, şimdilerde ise Cumhurbaşkanı Başdanışmanı olarak ülkesine hizmet eden bir memur. Uluslararası ilişkiler, siyaset bilimi ve medeniyet üzerine nice konferanslar, dersler vermiş bir eğitimci. Klasik şiirimizin güzelliklerini hatırlatan, Dîvân-ı Zerefşân adına sahip geniş hacimli bir divanın sahibi, yani şair. İrfan dünyamızın ulularından Ahmed Avni Konuk üzerine en önemli biyografik çalışma olan Görünmeyen Umman'ın müellifi. Arşiv kayıtlarından dinledikçe özlediğimiz Gönül Makamı adlı TV programının da hazırlayıcısı ve sunuculuğunu yapan Barkçin için bir 'gönül insanı' yahut mesleğinin dışında bir dolu meşgalesi olan ve bu meşgalelerin de hakkını veren bir 'sanat insanı' diyebiliriz. Buraya sığdırması güç diğer hizmetlerini merak edenler kısa bir internet araştırmasıyla sonuç alabilirler.

Kalbin Aklı: Medeniyet Üzerine Yazılar adlı 384 sayfalık bu önemli kitap, İnsan Yayınları tarafından Kasım 2011'de neşredilmişti. Tıpkı başlıkta belirttiğim gibi bu kitabı medeniyetimiz perspektifinden, modern insana yazılmış bir kılavuz olarak görüyorum naçizane. Büyük şehirlerde yahut taşrada, kalp ile akıl arasındaki dengeyi bir türlü kuramamış, bu çileli süreçte aklı ve ruhu zarar görmüş, kendine çıkış yolu arayan herkes için müzikten şiire, mimariden siyasete, sağlıktan eğitime kadar birçok alanda hatırlatıcılık görevi üstlenmiş Barkçin. Hatırlattığı şey esasen göz göre göre kaybettiğimiz bakış açımız. Neler vardı o bakış açımızda? Akl-ı selim (ilim), kalb-i selim (irfan) ve zevk-i selim (sanat). Bu üç süzgeçin de temeli bir: "Allah cemildir (güzeldir), cemali (güzelliği) sever."

Kitabın büyük bir bölümünü makaleler, küçük bir bölümünü ise mülakalat kapsıyor. Savaş Barkçin'in üzerinde en çok durduğu konu, kitap boyunca rastlanan son 200 yıldır üzerimizde esen kara rüzgâr: "İki asırdır yanlış bir soruyu soruyoruz: Neden bu hale düştük? Doğru soru ise şudur: Kendimizden nasıl ayrı düştük? Bize gâib olan, yani ötesine, uzağına, taşrasına, gurbetine düştüğümüz vatan, mekân, hâne nedir? 'Kendi' kelimesiyle başlayan cümleleri 'kendi'si olarak kurabilenler medeniyet sahibidir. Yoksa mesele güç de değildir, zenginlik de. Her güç kazanma yolu zayıflıktan başlar. Önceden fakir olmayana nasıl 'zengin oldu' diyebiliriz ki? Kendisi olanın gücü de kendisine hastır. Başkasının şemsiyesi altına girmeden, ıslanmasına bakmadan çâre araştıran, mutlaka kendi şemsiyesini bulacaktır."

Savaş hoca yazılarını işte bu 'kendilik' bilinciyle yazmış. Çünkü onun düşünce dünyasında kendilik aslında bir filtre görevi görüyor. Tevhid, nefs, entelektüel, güç, ahlâk, doğruluk, güzellik, birey, devlet, sultan ve kral karşılaştırması, Türk liberalizmi, İslâm dünyası, zihin problemleri, dünya düzeni, kalp, akıl, olgunlaşma ekseninde yeni insan, yeni medeniyet, yeni dünya, medeniyetimizin yeniden ihyâsı, tefekkür, felsefe, edeb, şikâyet, hikâyet gibi engin konulardaki yorumlarının henüz ilk satırlarından anlaşılacak şey; karşımızdaki sesin renginin 'bizden' oluşu.

Barkçin'in yazdıkları arasında klasik şiirimizin (eski değil) güzel noktalarına temas eden iki güzel makale de var. Biri Âşık Veysel'in hikmetli bir şiirini diğeri ise hikmet olarak şiir ve Sezai Karakoç'u anlatıyor. Bu iki makalesinde de Barkçin tabiri caizse döktürüyor zira birçok edebiyat dergisinde buna benzer metinler görmek güç. Özellikle Âşık Veysel'in söz konusu şiirini bu güne kadar görmemiş, okumamış birçok şiir okuyucusu yahut şair olabilir. Dolayısıyla bu iki metinin üzerine gidilmeli, yeni yorumlar yapılarak şiir geçmişimizle irtibatımız yeniden sağlanmalı, dizelerimiz hikmeti söylemeli. Bunu yaparken de samimi olmalı. Okuyalım: "Şiire sadece 'estetik' bir alan olarak bakanlar, aynen müziğe, mimariye, klasik sanatlara baktıkları gibi ondaki hikmeti göremezler. Onlara göre hikmet gibi, irfan gibi kavramlar 'dinî" kavramlardır. O yüzden böyle 'seküler' bir alanda söz konusu dahi edilemezler. Bu sapkın tesbiti 'hikmet' kavramını bilmeyenlerin ve Hakk'a inanmayanların yapması doğaldır. Ama ya bu kavramlara içten sahip olanlar? Hikmeti bilmeyenin hikmetli şiir söylemesi de, anlaması da mümkün değil."

Makaleler arasında birer birer ilerlerken sonlara doğru güncel konulara da temas ediyor Barkçin. Türkiye'nin ve İslâm dünyasının 200 yıldan beri düçâr olduğu meseleleri muhasebeye tabi tutuyor. Özellikle şu temel zaaflar üzerinde duruyor:

- Aşağılık kompleksi
- Ölçüsüzlük
- Akılsızlık
- İlkesizlik
- Köksüzlük
- Yönsüzlük

Bütün bu sorunların temelinde ise iki açığın ve açlığın yattığını vurguluyor:

- Din açığı/açlığ
- Güç açığı/açlığı

Bu iki açık ve açlık, yazarın nezdinde Müslümanların anlayışsızlığının, anlamadaki yetersizliğinin ortaya çıkardığı şu iki sorunu ortaya çıkarıyor:

- Din anlayışındaki soru
- Güç anlayışındaki sorun

Özellikle darbe girişimi sonrasındaki dönemde harekete geçen devlet refleksi hususunda, halkın beklentileri üzerinde duran Barkçin, hata yapılmaması konusunda ısrarcı bir tutum sergiliyor. Çünkü bu refleksten halkın beklentisi sorunları çözmesi yönünde, çoğaltması yönünde değil. "Kirler temizleniyor, ama dikkat edilmesi gerekenler var" diyor Barkçin:

- Kirliler ve münafıklar temizlenirken, temizler karalanmasın.
- FETÖ'den boşaltılan yerlere başka darbeciler dolmasın.
- FETÖ ile gerçek cemaatler ve tarikatlar karıştırılmasın.

"Meselenin Aslı" adlı bu makalesini Savaş Barkçin çok önemli bir noktayı vurgulayarak bitiriyor: "Liyâkat ve sadâkat iki kardeştir. Sadâkat, liyâkatin ağabeyidir. Ondan biraz daha uzun boylu, daha olgun, daha büyüktür. Tek başına sadâkati gözetmek işlerin bozulmasını ve yozlaşmayı; tek başına liyâkati gözetmek ise dâvâsızlığı ve ahlâksızlığı getirir. İki kardeşi aynı anda gözetirsek doğru yolu buluruz. Bize şu anda lâzım olan temel liyâkat, sözde değil özde ahlâklı olmak; en büyük sadâkat de Allah'â ve bu millete sadık olmaktır."

Kitabın ikinci bölümünde Savaş Ş. Barkçin'in çeşitli dergilerle ve internet siteleriyle gerçekleştirdiği röportajlar yer alıyor. Hepsi güncel, günümüzün sıkıntılarına değiniyor. Ankara ile İstanbul karşılaştırmaları, Zerefşân adlı kitabın öyküsü, gönül denen o yüce âlem üzerine hisler ile İslâmcılığın batıcılığı meşrulaştırması hususunda fikirlerini beyan ediyor Barkçin.

Tümüyle lezzetli olan bir kitap Kalbin Aklı. Okuyucuya; farklı araştırma alanlarına ilgi göstermeyi, okurken sık sık not tutmayı ve olanı biteni daha hassas bir vicdanla gözden geçirmeyi telkin ediyor. Bu özelliğiyle de kalp-akıl dengesini kurmakta zorluk çeken yahut hiç kuramayan modern insan için bir kılavuz niteliği taşıyor.

Son olarak, kitabın içinden çekip aldığım "Kayıp Aranıyor" başlıklı makaleyi ellerimle şuracığa yazdığımı da belirtmek isterim. Zira bu makale yeniden ve yeniden okundukça 'oluşların en güzeli' için insanı heveslendiriyor, harekete geçiriyor, bir silkinip ve kendine gelme hissi uyandırıyor.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Şehirlerin ruhu vardır, kentlerin yoktur

"Bir şehrin urgan satılan çarşıları kenevir
Kandil geceleri bir şehrin buhur kokmuyorsa
Yağmurdan sonra sokaklar ortadan kalkmıyorsa
O şehirden öcalmanın vakti gelmiş demektir."
- İsmet Özel, Esenlik Bildirisi

Şehirlerin ruhu vardır, kentlerin yoktur. Şehirler evlerden oluşur, kentler konutlardan. Şehirlerde insanlar sabahları rızıklarını temin etmek için işlerine giderler, kentlerde para kazanmak için plazalara. Şehirlerde insanlar istediklerinde hayatlarını yavaşlatabilirler, kentlerde yavaşlamaya yer yoktur. Durursan ezilirsin. Şehirler Mustafa Kutlu’dur, kentler Elif Şafak’tır, Noam Chomsky’dir. Ahmet Hamdi Tanpınar “şehir inşa eder, kent ise imha” der.

Ben şehir ve kent ayrımını böyle yapıyorum. Sözlükler bize bu kelimelerin aynı anlama geldiğini söylese de farklı bir ‘şey’ olduğunu düşünüyorum bu ikisi arasında. Biri kanlı canlı, ruhu olan bir şey. Öbürü makineli, tuşlu, mekanik bir alet sanki.

Biz uzun süredir kentlerde yaşıyoruz çünkü şehirlerimizi elimizden alıyorlar. Şehri sadece nüfusu belli bir sayıdan fazla yer olarak düşünmeyin. Ben de zaten bu anlamda kullanmıyorum. Bir köy de şehirleşebilir ya da kentleşebilir. Bizim köylerimiz bile kentleşiyor artık. Mustafa Kutlu bu konuda “Evet dostlar, gayet yavaş seyretse de köylülük ülkemizde folklor gibi tükenme süreci yaşıyor” diyor. (Son düzenlemelerden sonra elimizde köy de kalmadı ya, hepsi ‘mahalle’ oldu.) Elimizde kalan küçük alanlara dahi saldırıyoruz, orayı refaha (!) erdirip kalkındırmak (!) için. Uzun mesele bunlar. Uzun uzun ve gönülle düşünülmesi gereken şeyler. Zaten gönülsüz, düşünmeden yapınca da durum böyle vahimleşiyor. Biri insanlarımızın, yöneticilerimizin gönlünü kapatmış sanki. Neyse...

Mustafa Kutlu bir gönül adamı. Hemen hemen bütün kitaplarını okuduğum yazarı bana birkaç kelimeyle tanıt deseler önce ‘gönül’ sonra ‘kanaat’ derim. Zaten bu ikisi de bağlantılı şeyler değil mi? Gönülsüz kanaat, kanaatsiz gönül olmaz.

Mustafa Kutlu birçok şeye bu iki kavramla bakan biri. Yollara, ağaçlara, hayata… Bu kitabında da özelde İstanbul’u genelde Türkiye’yi anlatıyor yazar. Seçtiği konularla ilgili bize birer mektup gönderiyor. Kendisi bu kitabın ‘insan-şehir-mekan’ ilişkilerini okuyucularla paylaşan denemelerden oluştuğunu söylüyor. Bu kadar olumsuz tablo içinden bize bazen karamsar yönlerini gösteriyor, bazen içimize sevinç salan şeylerden bahsediyor kentleşmeye başlayan bu şehirle ve Türkiye’yle ilgili. Bazen yazılarını olumsuz sonla bitiriyor bazen çözüm reçeteleri söylüyor, kanaat ekonomisi diyor, tarım diyor, gönül diyor, maneviyat diyor. Bize de tüm bunlardan sonra okuyup bol bol düşünmek kalıyor.

Kitap yazarın her kitabı gibi Dergâh Yayınları’ndan çıkmış. Bendeki baskısı 2004 tarihli. İlk baskısını 1994’te yapmış. Bir gazetede yayımlanmış köşe yazısı dizisinin derlenip toparlanıp kitaplaştırılmış hali. İsmet Özel "Üç Zor Mesele" kitabında fıkra yazarının özelliklerinden bahsederken “Yazar kendini okuyucunun kabul edeceği şeyleri söylemekle sınırlandırmış, kendini alkış sağlayacak bir alana hapsetmişse sahte bir yazardır” diyor. Kutlu tam da gerçek bir yazarda olduğu gibi ne gördüyse neye inandıysa onu yazıyor. Lafı gevelemeden, kendisi hakkında insanların ne düşündüğünü umursamadan yazıyor yazılarını. Bazen acı gerçekleri bazen kıyıda köşede kalmış güzellikleri. Yüz küsur yıl önce Ahmet Rasim’in "Şehir Mektupları" başlığını ondan ödünç aldığını söylüyor ve bu mektupları sadece İstanbul’da yaşayanlara değil, tüm Türkiye’ye gönderdiğini belirtiyor. İstanbul hakkındaki acı gerçeği ise daha kitabın başındaki şu bölümde gözler önüne seriyor: “Dikkat ediyorum da neredeyse yüz yıl sonra gözlemlediğim İstanbul’un sanki tasvire değer bir yanı kalmamış gibi yazılarımda tasvirden ziyade duygu ve düşünceler yer aldı. Bu, belki artık İstanbul’un birörnek yapılar, birörnek bahçeler, birörnek davranışlar ile modern olduğu kadar silik ve şahsiyetsiz mekanlar-unsurlar ile dolmuş olmasından kaynaklanmaktadır.”

Yine İsmet Özel bu bir örnekleşmeyi "Üç Zor Mesele" kitabında ‘Bölünmek, Tektipleşmek’ başlığı altında “… dünyada birbirine benzeyen fakat birbirinden sürekli uzaklaşan insanlar durmadan çoğalıyor. İnsanlar aynı şeyleri elde edebilmek için birbirlerine düşman kesiliyorlar. Şartlanmaları müşterek, fakat müşterekliği birbirlerini anlayışla kabul etme yolunda değil, ferdiyetlerini kıskançlıkla korumak yolunda kullanıyorlar” şeklinde inceliyor.

Yazarın kitaplarında dikkatimi çeken başka bir durum bu kitapta da karşıma çıkıyor: turizm. Turizm deyince herkesin aklına dolar, ekonomiye katkı gibi ülke için olumlu görünen şeyler geliyor. Fakat Kutlu bu konuya, turizm deyince çizgi filmlerdeki gibi gözlerinde dolar işareti olanlar yönünden değil bir memleket insanı sevdalısı gibi bakıyor: “İnsanlarımızın ‘turizm’ uğruna kendi vatanlarında garip kalmaları veya ‘dolar’ karşısında bu kadar boyun bükmeleri üzerinde düşünülecek bir olgudur.”

Bu konuda da İsmet Özel’in “Turizm dediğiniz şey, XX. asrın kolonyalist yaklaşımının en bariz tezahürüdür.” şeklinde bir düşüncesi var. Bunların düşünmeye değer şeyler olduğunu insanların görmesi gerekiyor. Ülkece en büyük hatalarımızdan biri bazı konuların Allah'ın emriymiş gibi tartışmaya kapalı olduğunu düşünmemiz. Misalen insanlar kalıplaşmış tarih bilgilerini nasıl sorgulamadan doğru kabul edip bunlarla ilgili bir ideologi bile benimsiyorlarsa turizm konusunda da belleklerinde bir ‘iyidir’ olgusunu geliştirmişler, gerisini sorgulamıyorlar. Ama Mustafa Kutlu ve İsmet Özel sorguluyor. Bu yüzden de Mustafa Kutlu ve İsmet Özel oluyorlar zaten.

İnsanlar özellikle son yüzyılda inanılmaz bir boşluktalar. Bu boşluk düşüncesinin nedeni niçini herkese göre farklılık gösteriyor. Çok parası olan da, yoksul olan da boşluğa düşüp psikolojik rahatsızlıklarla cebelleşiyor. -Kapitalizm her yanımızı sardı. Mezarlarımızı bile şehir dışına çıkartıp bizden ölüm duygusunu çaldı. İnsanın kendisini ölümsüz bir varlıkmış gibi kabul edip öyle yaşamasına zemin hazırladı. “İnsanlar sanki ölümü kanıksadı” diyor yazar bir denemesinde. Düşününce ne kadar ağır bir kavram ölümü kanıksamak. Yahya Kemal bu konuda “Kaybetti asrımızda ölüm eski hüznünü / lakayd olan mühimsemiyor gamlı bir günü” diyor. Kutlu’nun özellikle manevi-mücerret konulardaki düşünceleri okunmaya, hatta ezberlenmeye değer.- İnsanlardaki boşluk duygusunun sebebini kitapta “İnsanlara musallat olan ‘boşluk duygusu’ pek çok sebep ile birlikte, bir nebze de ayağını basabileceği sağlam bir toprak bulamamaktan ileri geliyor. Bu toprak inanç, dünya görüşü, fikir ve sanat planında algılanacağı gibi, bütün bunların şekil verdiği reel hayat planında da algılanabilir” şeklinde belirtiyor.

Mustafa Kutlu, rahatsızlık duyduğu ve -az da olsa- beğendiği bazı konulardaki fikirlerini yazmış Şehir Mektupları’nda. Yazının başında belirttiğim gibi İstanbul değil tüm Türkiye var bu kitapta. Belediyenin çalışmalarından tutun insanın yalnızlığına, bir mevlevîhâneden Sultanahmet’e, gökdelenlerin oluşturduğu tahribattan lüks yaşama, köyden kente göçün sonuçlarından, insanımızın ‘tatil’ anlayışına kadar. Ayrıca yakın zamanda açılan 3. Boğaz Köprüsü ile ilgili de fikirleri var yazarın daha 90’lı yılların başında yazdığı bu yazılarda. Bunun okunmaya değer olduğunu düşünüyorum. Aslına bakılırsa yazarın tek derdi -kanaatimce- kapitalizmle birlikte kentleşen vatanımızın ve insanımızın çürümeye başlaması. Okurun bu çürümeye dahil olmamak için gerekli olan reçeteyi fikri anlamda da olsa kitapta bulabileceğini düşünüyorum. Ancak üzülerek görüyorum ki 22 yıl önce ilk baskısını yapan bu kitaptaki durumdan çok daha kötü durumdayız. Yine de yazara kulak verelim: Umut dağın ardında değil elbet, umut bizimle.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Tasavvuf, hayalperestlik değildir

Abdülkerîm Cîlî Hazretlerinden tasavvuf tarihinde meşhur muhakkik sufilerinden biri olarak bahsedilir. Türkçe'ye daha bir kaç eseri tercüme edilmiş Cîlî Hazretlerinin. Ülkemizde en bilinen eseri ise “İnsan-ı Kamil" isimli iki ciltlik eseridir. Daha önce Abdülkerim Cîlî Hazretlerinin bir kitabını daha “Hakikat-i Muhammediyye” ismiyle çeviren Muhammed Bedirhan, önceki tercümesinde olduğu gibi, Nefes Yayınları'ndan çıkan Ariflerin Mertebeleri kitabında da iyi bir dil işçiliği ortaya koymuş.

Diğer dillerdeki eserlerin dilimize kazandırılması faaliyetlerinde maalesef kötü tecrübelere sahibiz. Uzun çalışmalar sonucu Türkçe'ye kazandırılan bir çok eser ne yazık ki irfanımıza kazandırılamıyor. Birebir çeviriler bilinen kelimelerden oluşan, anlamı çözülemeyen metinler olarak karşımızda duruyor. Burada bu faaliyeti isimlendirişimizin de bir etkisi olduğunu düşünüyorum. Çeviri ve tercüme, aslında anlam dünyamızda aynı şeye işaret etmiyor. Tercüme, bir cümleyi diğer bir dilden tabir-i caizse anlaşılırcaya çevirme faaliyetidir. Çeviri olarak isimlendirilen metinlere geldiğimizde ise, bir çoğunun internet ortamında yapılan çevirilerden biraz daha anlaşılır olduğuna şahid olmaktayız. Bütün bu düşünceler çerçevesinde Muhammed Bedirhan'ın yaptığı tercüme, takdiri hakeden bir çalışma.

Kitaba gelirsek; Ariflerin Mertebeleri, Abdülkerim Cîlî Hazretlerinin kendi tasavvufi tecrübelerine de yer vererek, sufilerin seyr u sülûkta geçtiği merhaleleri ele aldığı bir eser. Cîlî'nin ele aldığı bazı merhaleler salikin geçmesi gereken basamaklar, bazısı da Allah'a ermiş olanların seyirlerinde geçtikleri merhalelerdir. Bu sebeble Abdülkerim Cîlî'nin bu eserinin diğer saliklerin mertebelerini konu alan eserler içerisinde mümtaz bir yeri vardır.

Eser içinde seyr u sülûk merhalelerini 101 ana merhale olarak tespit ettikten sonra, bu merhaleler hakkında bilgiler verip, sufinin o merhalede büründüğü hali ve o merhalenin afetini anlatır Cîlî Hazretleri. Hazret, seyr u sülûkun bir sonu olmadığına ve bu yüzden hakikatte mertebelerden bahsedilemeyeceğine de işaret eder. O'nun bunu bilmesine ve ifade etmesine rağmen kitabını 101 makamı anlatmak üzere tesis etmesinin, bu yolda rastlanacak durakları insan idrakine sığdırabilmek adına olduğunu sanıyorum. Çünkü insan zihni hayali duraklar, basamaklar ve çizgiler çizmesi sayesinde bazı hususları bir parça daha iyi anlar. Buna örnek vermek gerekirse, dünya üzerinde olduğu varsayılan orta çizgi ekvator çizgisidir.

Belirtilen seyr u sülûk merhaleleri 101 ana mertebe olarak tespit edilmiş. Bu merhaleler içerisinde merhaleler vardır. Tıpkı şehirler gibi. Bu mertebeler ya da merhaleler hem sülûkta ilerleme ve Allah'a yaklaşma, hem de kulun mârifet kazanması ve Allah'ı bilmesi yolunda önemli unsurlardır. Bahsedilen her seyr u sülûk mertebesinde kul; âlem, nefs ve Allah hakkında mazhar olduğu tecelli ile yeni bir tahkîki bilgiye ulaşır.

Sâlikin geçtği her bir aşama, salikte bir bilgi doğurmasının yanında bir üst mertebeye geçmesine mani olacak bir tuzak da barındırmaktadır. Abdülkerim Cîlî Hazretleri, ele aldığı mertebelerin tuzaklarının, afetlerinin de neler olduğunu ve bu tuzaklardan kurtulmanın çarelerini de vermektedir. Bu hususiyeti dolayısıyla eser, bir bakıma sufinin yol rehberi ve kılavuzu niteliği taşıyor.

Kitabın sahip olduğu bir diğer husus ise seyr sülûkta geçilen basamakların bir sıra düzeni içerisinde sayılmamış olması. Cîlî Hazretleri bir mertebedeki tecellileri ve o tecellinin tuzağını söyledikten sonra, bazen bir sonraki mertebeyi söyler, çoğu zaman da sessiz kalır. Hazret bu sıralamayı ilahi emir gereği bu şekilde yaptığını, bundan dolayı kendisine karşı çıkılmamasını rica eder.

Kitapta ele alınan ilk merhale 'Allah'ı görüyormuş gibi ibadet et' merhalesidir. Buna ihsan merhalesi de denebilir. Cîlî Hazretlerinin kitaba bu şekilde başlaması, sufilerin ihsana verdikleri önemi gösteren bir işaret. 'Allah'ı görüyormuş gibi ibadet et' ifadesine Cibril hadisi olarak meşhur hadiste Hazreti Peygamberin ihsan tanımında rastlanır. İhsan, insanı kurtuluşa götürecek olan düzgün tavır, tutum ve fiiller olarak ifade edilebilir. Sufilerin en temel gayesi ihsanı tahakkuk ettirmektir. İhsanın gerçekleşmesi ancak ameli salih kılar. Bu salih amelin ecri olarak Allah kulunu daha önce bilmediği bir bilgiye varis kılar. Burada Hazreti Peygamber Aleyhisselam Efendimiz'in 'Bildiğini işleyene Allah bilmediğini öğretir' mealindeki hadisini hatırlayabiliriz. Abdülkerim Cîlî Hazretlerinin anlattığı diğer yüz nazargâh, mertebe ya da merhale, bu manaya göre meydana gelir. Diğer merhale ve mertebelere açılan kapı, 'Allah'ı görüyormuş gibi ibadet etme' yani ihsan kapısıdır.

Müellif Abdülkerim Cîlî Hazretlerinin kitapta en son ele aldığı mertebe ise Allah'ı idrak etmekten acziyet içerisinde olduğu şuurunda olmanın tahakkuk ettiği mertebe. Cîlî Hazretleri, bu merhaleyi ilahi marifetin son noktası olarak niteler.

Sülûk mertebelerinde gerçekleşen tasavvufî tecrübeyi muhtasar bir şekilde anlatan bu eserin, tasavvufun iç dinamiklerinin daha iyi anlaşılmasında büyük faydası olacaktır. Tasavvufî tecrübeyi bir hayalperestlik ya da hastalıklı bir dimağın hezeyanları olarak görenlere de bir cevap olabilecek bu eser, tasavvufun sağlam temeller üzerine bina edildiğinin göstergesi.

Ahmed Sadreddin
twitter.com/ahmedsadreddin
* Bu yazı daha evvel dunyabizim.com'da yayınlanmıştır.