Felsefe ölüm hakkında neler söyler?

"Hiçbir insana ölümünden sonrasına dek mutlu demeyin."
- Epikuros

"Ölüm yaşamın içindeki bir olay değildir. Ölüm yaşanmaz."
- Ludwig Wittgenstein

"Sadece, gerçekleştiğinde orada olmak istemiyorum, hepsi bu."
- Woody Allen

Ölümü ve felsefeyi buluşturan bir şiir var mı diye düşündüğümde aklıma en önce İsmet Özel'in Üç Firenk Havası geliyor. Bu havanın ilk bölümü Capriccio Alum ismindedir, şöyle der şair: "Bize ne başkasının ölümünden demeyiz / çünkü başka insanların ölümü / en gizli mesleğidir hepimizin / başka ölümler çeker bizi / ve bazen başkaları / ölümü çeker bizim için."

Ölüm; edebiyat, sinema, mimarî gibi birçok sanatı kendine çekmiş, kendi felsefesini oluşturmuş bir vaka. Kimine göre yaşamın anlamı ölmek. Kimine göreyse insan ölümle buluşmadan yaşamış olmuyor. Editörleri Robert C. Solomon ve Jeff Malpas olan Ölüm ve Felsefe, bizi sarsılmaya davet ediyor: "Yaşamdaki tüm savaşlar ölümledir."

Mart 2006'da çıktıktan sonra çok uzun bir süre yeni baskısı yapılmayan kitap yeni bir yüzle karşıladı okuyucu. İthaki Yayınları'nın Ağustos 2017'de Nur Küçük çevirisiyle yeniden okuyucuya sunduğu Ölüm ve Felsefe, okuyana sorular soran, kimi zaman yoran, kimi zamansa düşüncenin dinlendiriciliği içinde yoğuran bir kitap. 14 bölümden oluşuyor, 344 sayfa. Bazı bölümler, başlıklarıyla bile dikkat çekici: Ölümüm, ölüme karşı, ölümün sözümona önemsizliği üzerine, klasik Taoculukta dönüşüm olarak ölüm, ölüm ve aydınlanma, ölüm ve ayrılma, ölüm ve metafizik...

13 unvan sahibi düşünür, 'Yeni Zelanda'da, Auckland'ın kuzeyindeki Adalar Körfezi'nde 'denize, kumsala, huzur veren yeşil tepelere hakim' bir yerde toplanıyor. Hepsi ölüm ve felsefe üzerine farklı bir konuda akademik tabirle düşündüklerini 'sunuyor' ve ortaya bu güzel kitap çıkıyor. "Henüz yaşamı anlamıyorsan, ölümü nasıl anlayabilirsin?" diye soranı da var, "Niçin hep var olan var da Yokluk yok?" diye düşündüreni de. Kitabın sayfaları ilerledikçe biz 'doğu insanları' olarak şaşırtıcı metinlerle karşılaşmamız mümkün. Mesela şu cümlelere dikkat: "Ölümlüler insandır. Onlara ölümlü denir, çünkü ölebilirler. Ölmek demek ölüme yetenekli olmak demektir. Yalnızca insan ölür. Hayvan yok olur. Ne önünde ne arkasında ölüm yoktur."

Tüm bu cümleleri Âşık Yunus tek bir dizesiyle, "Ölen hayvan imiş, âşıklar ölmez" diyerek özetlemiş bize çağlar evvelinden. Biz elbette ne kendimize ait ne de dışarıya ait bu tip metinleri düşünce dünyamızda bir araya getirmekten kaçtığımız için hâlâ bu sorularla meşgul olmuyoruz, olamıyoruz. Felsefeden korkuyoruz. Zaten bizde makbul olan işlerin sonunda hep felsefe yapmamak, edebiyat yapmamak var. Bu yüzden dizilerden mahalle kahvehanelerine kadar çok düşünüp konuşana daima "Bana felsefe yapma" denir, edebiyat yapmak bir alay konusudur. "Şair misin be?" bizim düşünce dünyamızın son yüz yılının geldiği noktayı ortaya koyan soru cümlelerinden sadece biridir. Bu konuyu daha fazla deşmeyip, kitaba dönelim.

Ölüm ve yaşam söz konusu olduğunda -özellikle de ölüm- doğu inançlarının ve düşünce sistemlerinin yorumlarından bahsetmemek mümkün değil hiç şüphe yok ki. Zen, Tao, Budizm; hem kökenleriyle hem de geleceği tasavvur ediş şekilleriyle yazarlara ölümü kavrama noktasında birer 'yeni düşünce' imkânı sunmuş.  Bir Zen ustası olan Hakuin Ekaku (1689-1769) ayrılış  ve geri dönüş üzerinden ölümü yorumlamış yazılarında. Okurlarına, egoların ve bencilliklerin aldatıcı dünyasından uzak durabilmek için onların gerçek doğalarıyla buluşmaları gerektiğini tembihlemiş daima. Bunu yaparken de diğer zen ustaları gibi hikâyeler kurmuş, düş gücünü kullanmış:

"Gerçekten de kendi doğasını görmüş bir kahraman değilsen, o kadar kolayca bilinebilecek bir şey olduğunu düşünme... sarp bir uçurumda asılıyken tutunduğun yeri bırakmaya hazır olmalısın, ölmek ve yaşama tekrar dönmek için... Bir insanın kendini daha önce kimsenin yürümemiş olduğu ıssız bir bölgede bulduğunu varsay. Aşağısında dipsiz bir yarığın duvarları var. Ayakları kaygan yosunla kaplı bir alanda tehlikeli biçimde kıpırtısız hâlde ve üzerinde sabit durabileceği en ufak toprak parçası yok. Ne ilerleyebiliyor ne geri gidebiliyor; karşısında yalnız ölüm var." [sf. 178]

Kitap vasıtasıyla birçok filozofun, düşünürün ve şairin ölüm hakkındaki düşüncelerini öğrenmek mümkün. Bu, okuyucuyu için oldukça besleyici. Bir toplu okuma imkânı da diyebiliriz. Montaigne, bu yolda sık başvurulan bir isim. 'Ölümü iyice tanımanın' gerekliliğini şöyle anlatmış:

"Ölümü yabancılığından kurtaralım, onu bilmeye başlayalım, ona alışalım. Zihinlerimizde en sıklıkla ölüm olsun. Her an, onu tüm cepheleriyle imgelemimizde resmedelim... Ölümün bizi nerede beklediği belirsizdir; onu her yerde bekleyelim. Ölümü önceden düşünmek, özgürlüğü önceden tasarlamaktır... Öleceğini öğrenmiş olan, nasıl köle olacağını zihninden isteyerek silmiştir. Öleceğini bilmek bizi her tür bağımlılık ve kısıtlamadan kurtarır." [sf. 181]

Ölüm ve Felsefe'nin en etkileyici bölümlerinden biri Ölüm ve Metafizik başlığını taşıyor. Bu bölümde Martin Heidegger'in düşünce dünyası üzerinden hiçlik ve varlığın anlamı irdeleniyor. "Ancak yokluğun kökten açığa serilmesi temelindedir ki insan varoluşu varlıklara yaklaşabilir ve içlerine işleyebilir" diyen Heidegger, bilhassa "Metafizik Nedir?" eseriyle bu kitapta genişçe bir yer alıyor. Yine, Kaan H. Ökten çevirisiyle (Agora Kitaplığı) dilimize kazandırılan "Varlık ve Zaman"dan çok kritik alıntılar mevcut. Hatta belki bu bölümü, Heidegger okumak istemeyen ama cesaret edemeyen okurlar için şevk verici olabilir. Heidegger, metafiziğin bütününü kapsayan en önemli soruların varlık ve yokluk üzerine olduğunu belirtmiştir. Ex nihilo nihil fit (yokluktan yokluk gelir) önermesinin aslında başka bir anlam içerdiğini söyler ve en uygun anlam olarak çıkarılması gerekenin şu olduğunu detaylıca anlatır: Ex nihilo omne qua ens fit. Yokluktan tüm varlıklar olarak varlıklar ortaya çıkar.

"Yokluk ne kendisi için ne de varlıklara yapışıkmışçasına onlara bitişik hâlde ortaya çıkar. Yokluk, varlıklar olarak varlıkların açığa çıkmasını insan varoluşu için ['onun yoluyla' değil!] olanaklı kılar... Yokluk varlıkların belirsiz karşıtı olarak kalmaz, ama kendini varlıkların Varlığına ait olarak açığa serer." [sf. 206]

Sahici ölüm bahsi de oldukça ilginç. Burada yine Heidegger'in görüşlerinden yararlanılmış. Ölümü cesaretle kabullenmeyi iki türlü tanımlıyor Heidegger: Bekleyiş ve sahici ölüme-doğru-varlık. Bu bölümün yazarı Julian Young, ölüm ile sahicilik arasındaki ilişki sorusunun yanıtını iki türlü veriyor:

"1. Eğer kişi ölümü tam anlamıyla cesaretle kabullenirse o zaman (psikolojik bir sonuç olarak) yaşamı sahici hale gelir.
2. Eğer kişi ölümü cesaretle kabullenmeyi başaramazsa, o zaman (psikolojik bir zorunluluktur ki) gayri-sahici kalır." [sf. 218]

Ölümden korkulur mu sorusu, hem soru olarak hem de cevap olarak düşünürlerin 'çatıştığı' konuların başında geliyor. Burada bir 'öte dünya'nın varlığı sorunsalının yanı sıra ölümsüzlük sancısı da yaşamdan ayrı ya da yaşama bütün olarak düşünülüyor. Dolayısıyla nihayete varamayan cevaplar olduğu kadar tekrar tekrar üzerine düşünülmesi gereken cevaplar da ortaya çıkıyor. Mesela Sokrates'in "nasıl yaşamalıyız?" sorusu ve cevabı dine 'yanaşırken' Spinoza'nın yorumu ise şöyle:

"Özgür bir insan, daha açık olarak, yalnızca aklın buyruklarına göre yaşayan bir insan, ölüm korkusu yüzünden iyiye sürüklenmez, ama iyiyi doğrudan doğruya arzular; yani kendi yararını arama ilkesi uyarında davranmayı, yaşamayı ve varlığını korumayı arzu eder. O halde, ölümü zerre kadar düşünmez ve bilgeliği yaşam üzerine bir tefekkürdür." [sf. 327]

Bir de yaşadığı süreç boyunca, yani bir insanın yaşamı boyunca mutluluğa ulaşmasının mümkün olmadığı düşünenler var ki bunların başında Aristoteles geliyor. Ölümdür ona göre mutluluk bahsinin açılacağı kapı. Bir insan ya öldükten sonra mutludur ya da ölümden sonra sadece mutluluk vardır. Kitabın Robert C. Solomon meseleyi şöyle bir sonuca bağlamış, biz de bu bağda bitirelim yazımızı:

"Hıristiyanlıkta nihai hedef cennete girmek olabilir, ama dürüst bir insan olarak, "kurtarılmış" biri olarak kişinin statüsü bağımsız ve her şeyden önemli bir mesele olarak kalır. İster Yahudi, Hıristiyan, Müslüman isterse Hindu olsun, ötedünya soruları yaşama ilişkin sorulara göre, ontolojik açıdan değillerse de etik açıdan ikincildirler. Saint Thomas'ın Hıristiyan davranışı için nihai modeli pagan Aristoteles'te bulması ya da "Peripatetik" Perslerin İslam'ı her şeyden önce, bir "teslimiyet" yaşamı ve ancak sonradan cennet çerçevesinde görmeleri tarihin bir acayipliği değildir. Böylece ölüm bizi ötedünyaya değil yaşama gönderir ve yaşam bizi ölüme değil ölümden uzağa gönderir. Yaşayıp ölmek her şeyin doğasında vardır. Ölüm için yaşamak -ölüm fetişizmi- yaşamın bir yadsınmasıdır ve ölümün yadsınmasından çok daha ciddidir." [sf. 327-328]

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Türkiye'de tasavvuf eserleri yayıncılığı ve Türkçede Mevlânâ Ya’kub-ı Çerhî

Gerek geçirdiğimiz kültür değişimi gerek inkılaplar neticesinde meydana gelen faaliyetler ve bu faaliyetlerin tevlit ettiği durumlar, sadece halkın değil, entelektüel zümrenin de eski kültürümüzle, eski kültürümüzün merkezî sahası olan tasavvuf ile alakasının kesilmesine neden oldu. Dine dair, tasavvuf kültürüne ait maddî ve manevî, elle tutulur gözle görülür her ne varsa unutuş ve yok-oluş kuyusuna atıldı.

Himmet sahibi kimi âşıklar bu alakanın yeniden tesisi için ya da en azından alakanın inkıtaya uğramaması için ömürlerini vakfettiler. Hat konusunda Hamid Aytaç merhumun yapageldiklerini bu cümledendir. O günden bugüne hâlâ istenen ilgi ve alakaya erişemeyen hat sanatıyla ilgili en azından geçmiş literatür yavaş yavaş gün yüzüne çıkarılıyor. Emeği olanlardan Allah razı olsun.

Tasavvufi eser yayıncılığını dinî yayıncılık içinde değerlendirmek mümkün mü, açıkçası bilemiyoruz. Ama biz, genel ve kaba bir çerçeve çizmesi için İsmail Kara’nın söylediklerini aktarmak durumundayız. Kara ülkemizdeki dinî yayıncılığı dönemlere ayırarak değerlendiriyor. Buna göre ilk dönem 1920-1925 arası. Bu dönem, henüz köklerden tam bir kopuş gerçekleşmediği için epey canlı. Kara, bu dönemi, II. Abdülhamid döneminde başlayıp II. Meşrutiyet dönemiyle yükseliş gösteren dinî yayıncılığın hem seviye hem de muhteva itibariyle bir devamı olarak niteliyor. İkinci dönem, 1925-1947 arası dönem. Dinî yayıncılığın en problemli ve en alt düzeye indiği dönem olarak niteleniyor bu süre. Bu dönemde dinî neşriyat devletin resmî kurumları tarafından yapılıyor. Bu da yok denecek kadar az. Kara, bu dönemde, bir vakıa olarak dini yayıncılıktan bahsetmenin mümkün olmadığını belirtiyor. 1947 ile 1960 arasındaki dinî yayıncılık için, “çekimser, sesi kısık ve fakat olabildiğince geriye dönmeye, açıkları kapatmaya, halka inmeye çalışan” bir yapıya sahip olduğunu söylüyor. Bu dönemde hem kitap hem dergi olarak bir yeniden canlanma yaşanıyor. Bilinenin tersine ihtilallerin dini yayıncılığı süratlendirip arttırdığını üstüne basarak vurguluyor. 1960 ihtilali, 1980 ihtilali ve 28 Şubat… Sadece nicelik değil nitelik açısından da süratlenme ve artmanın gerçekleştiğini ifade ediyor.

Tasavvuf sahasında tarikat pirleri, can ve baş pahasına gizli-saklı da olsa yürüyüşlerini sürdürdüler. Tek parti sonrası nisbî özgürlüklerin geldiği zamanda tasavvufa dair eski-mez eserler de himmet sahibi ehl-i dil tarafından gün yüzüne çıkarılmaya başlandı. Abdulkadir Akçiçek, Abdülbaki Gölpınarlı, Muzaffer Ozak, Yaman Arıkan, Sıtkı Gülle, Ali Arslan, Selahaddin Alpay gibi zatlar karanlıkta kuyu kazarcasına Türkiye’de tasavvuf yayıncılığı konusunda çalışmalar ürettiler.

Genel olarak düşünce/siyaset ve edebiyat merkezli bir yayını hedeflemesine rağmen tasavvuf yayıncılığı konusunda anmamız gereken bir dergi var önümüzde: Diriliş Dergisi. Dergide Arapça, Farsça ve Türkçeden gerek matbu gerek yazma eserlerden birçok tasavvufî risaleden bölümler yayınlanmıştır. İbn Arabî, Mevlânâ, Niyazi-i Mısrî, İsmail Hakkı Bursevî, Üftade, Aziz Mahmud Hüdayî, Sofyalı Bâlî, La’lî Mehmed Fenaî, Dede Ömer Rûşenî, Şah-ı Nakşibend, Attar, Kuşeyrî, Lamiî Çelebi, Mehmed Emin Tokadî, Mehmed Es’ad Erbilî, Tahirü’l-Mevlevî gibi birçok zatın eserlerinden tadımlık da olsa bölümler yayınlayarak ülke insanının tasavvuf bahçesine girmesine aracılık etmiştir.

Bugün artık bu yayıncılık, aralarında farklı tasavvufî meşreplerin kurduğu yayınevlerinin de bulunduğu bir ortamda sürüyor. Her birinin birbirinden farkı yayın anlayışı olmakla birlikte, işte Akçağ, Ataç, Büyüyen Ay, Dergâh, Erkam, Gelenek, H, Hayy, İnsan, İz, Kitabevi, Kırkambar, Kurtuba, Litera, Mavi, Nefes, Rumî, Sahaflar Kitap Sarayı, Semerkand, Sufi, Uludağ, Vefa gerek telif gerek Osmanlı Türkçesinden günümüz Türkçesine aktarım, gerek tercüme tasavvufî eserlerin gün yüzüne çıkmasına aracılık eden yayınevleri… Daha eskilerden Akabe, Bahar, Bedir, Hisar, Rahmet, Seha gibi yayınevlerini de bu listenin ön sıralarına koymak gerekir. Tercüman Gazetesi'ni 1001 Eser serisi içindeki tasavvufî eserler bağlamında, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları'nı da Şark-İslam Klasikleri bağlamında hatırlamak gerekir.

***

Bu yazıda, Şah-ı Nakşibend’in öğrencilerinden ve Nakşibendî yolunun çeşmelerinden olan Mevlânâ Yakub-ı Çerhî hazretlerinin Türkçe’de basılmış eserlerinden bahsedeceğiz.

Hazretin eserlerini basan yayınevlerinden biri, Semerkand Yayınları… Karınca kararınca tasavvuf kültürüne dair eski-memiş eserleri yayınlamayı sürdüren yayınevi, Nakşî geleneğin sultanları olarak nitelenebilecek mürşitlerin eserlerini de dilimize aktarıyor. Ya’kub-ı Çerhî’nin eserlerini bu minvalde değerlendirmek mümkün.

Diğer yayınevi ise Erkam Yayınları… Erkam Yayınları da Nakşî geleneğin önemli eserlerini gün yüzüne çıkarma, Türkçe’ye tercüme etme, tasavvuf kültürüne dair telif eserler basma gibi çeşitli faaliyet sahalarıyla tasavvufa olan ilgisini öteden beri sürdüren değerli bir yayınevi. İşin ilginç tarafı ilki Menzil, ikincisi Hüdaî adlarıyla bilinen her iki yayınevinin de aynı geleneğin izini sürmesi: Nakşî-Halidî gelenek/meşrep. Dolayısıyla iki yayınevinin kataloğunda birçok ortak kitaba rastlamak mümkün.

Ya’kub-ı Çerhî kimdir? 15. yüzyılda yaşayan Ya’kub-ı Çerhî, tasavvufî terbiyesini Şah-ı Nakşibend’den almış, onun tarafından halife tayin edilmiş fakat irşad ile Şah-ı Nakşibend’in müritlerinden Alaeddin Attar tarafından görevlendirilmiştir. Uzun yıllar halkı Nakşî gelenek üzere irşat eden hazret 1447 yılında vefat etmiştir. Çoğunluğu Farsça, bir kısmı Arapça on risalesi vardır. Bunlardan şimdilik Risâle-i Ünsiyye, Risâle-i Abdâliyye, Risâle-i Nâiyye (Neynâme), Şerh-i Esmâü’l-Hüsnâ olmak üzere Türkçemize, dördü tercüme edilmiştir.

Risâle-i Ünsiyye, Ya’kub-ı Çerhî’nin, Hz. Peygamber’in hayatını en güzel şekilde hayatına aksettiren kişilerden biri olarak gördüğü Şah-ı Nakşibend’in yaşantısından kesitler sunarak kaleme aldığı; abdestin, nafile namazın, zikr-i hafinin, vukuf-ı kalbînin önemini ayet ve hadislerle anlatan bir eser. Bir âdâb kitabı olarak değerlendirmek mümkün bu risaleyi.

Neynâme, Hazret-i Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin ilk on sekiz beyti ile Mesnevî’de geçen Padişah ve Cariye, Şeyh Dekûkî, Şeyh Muhammed Serrezî gibi bazı hikâyeleri şerh etmektedir. Eser, Mesnevî şerhlerinin en eski örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Çerhî’nin şair kimliğini bütün incelikleriyle gördüğümüz bir eser.

Risâle-i Abdâliyye, Çerhî’nin evliyâullahın vasıflarını açıklamak için kaleme aldığı bir eser. Kutub, abdal, nükabâ, ahyar gibi gayb erenlerinin vasıflarının anlatıldığı eserde, Hz. Hızır (as) ve Hz. İlyas (as.) hakkında da bilgi bulmak mümkün.

Şerh-i Esmâü’l-Hüsnâ’da, Çerhî, Allah’ın doksan dokuz ismini şerh eder. Risalenin başında genel hatlarıyla Esmâü’l-Hüsnâ konusuna değinir. Allah’ın isimlerinin birçok tarikat uleması tarafından Farsça ve Arapça şerh edildiğini, böylece avam ve havassa çok fayda sağlandığını belirtir. Kendisinin de aynı gaye ile eserini kaleme aldığını söyler.

Yakub-ı Çerhî’nin risalelerini ilk kitaplaştıran yayınevi Erkam Yayınları'dır. Erkam, hazretin üç risalesini tek ciltte bir araya getirmiş. Neynâme adıyla basılan eserde sırasıyla Risâle-i Ünsiyye, Neynâme ve Risâle-i Abdâliyye bulunuyor. Risaleler Ahmet Cahit Haksever tarafından tercüme edilmiş. Haksever’in tercüme ettiği eserde bir giriş bulunmakla beraber hazretin hayatı detaylı bir şekilde ele alınmamış. Belki bunda Haksever’in daha önce İnsan Yayınları tarafından basılan "Ya’kub-ı Çerhî: Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Anlayışı" adlı çalışmasının bir etkisi olabilir. İlgili çalışma, Haksever’in Ethem Cebecioğlu’nun danışmanlığında tamamladığı doktora çalışmasından kitaplaştırılmış. Haksever’in tercümesiyle okurlara sunulan Neynâme, Erkam Yayınlarının 333., tasavvuf klasikleri dizisinin de ilk kitabı olarak 2009 yılında basılmış. Semerkand Yayınları ise Yakub-ı Çerhî’nin risaleleri teker teker basmayı tercih ediyor. İlk bastığı eser, Risale-i Ünsiyye. Yayınevinin 211., Hâcegân Klasikleri dizisinin de 10. kitabı olarak 2013 yılında basılan eser, Mehmet Ali Özkan tarafından tercüme edilmiş. Özkan’ın çalışmasında, Ya’kub-ı Çerhî hazretlerinin hayatı, ilmi hayatı, tasavvufa intisabı, eserleri ve halifeleri hakkında detaylı bilgiler içeren bir giriş bulunuyor. Bu bilgiler, okurlar için elbette önemli. Okura eserin anlaşılması için ön bilgiler veriyor, eğitim camiasının tabiriyle söylersek hazır bulunuş seviyesini arttırıyor.

Yayınevinin Ya’kub-ı Çerhî’den bastığı ikinci kitap Neynâme. Bu risale de Mehmet Ali Özkan tarafından çevrilmiş ve 2015’te basılmış. Özkan bu çalışmasına Ya’kub-ı Çerhî’nin yanında, eserin Mesnevî odaklı olması nedeniyle Mevlânâ’nın da hayatını anlatan bir giriş bölümü eklemiş. Semerkand’ın son eseri ise, Şerh-i Esmâü’l-Hüsna. Eser, Semerkand yayın grubu üyesi Şadırvan Yayınlarının 83., Osmanlı Tasavvuf Kitaplığı serisinin yedinci kitabı olarak 2016 yılında, Mehmet Ali Özkan çevirisiyle basılmış. Özkan, çalışmasına esmâü’l-hüsnânın önemini ve Ya’kub-ı Çerhî’nin hayatını anlatan bir girişle başlamış.

Hazret ile ilgili biri makale diğeri bildiri olmak üzere iki çalışmayı da zikredelim. Tasavvuf dergisinde yayınlanmış olan makaleyi Gülnaz Saidova yazmış. Saidova, Ya’kub-ı Çerhî’nin henüz Türkçeye çevrilmemiş tefsirinin Orta Asya Türkçesine yapılan çevirilerini konu edinmiş. Bildirinin sahibi ise Emek Üşenmez. Bildiri de Ya’kub-ı Çerhî’nin tefsiriyle ilgili. Bildiri Ya’kub-ı Çerhî’nin tefsrinin on altıncı yüzyılda yapılmış bir tercümesini konu edinmiş. Bu iki çalışma Türkçede Ya’kub-ı Çerhî üzerine yeterli ilgi ve alakanın oluşmadığını gösteriyor. Bunda Hazretin eserlerinin Farsça olmasının etkili olduğunu söyleyebiliriz.

Bütün bunlardan sonra bize düşen bir temennidir. Dileğimiz odur ki, yayınevleri Mevlânâ Ya’kub-ı Çerhî’nin özellikle, Fatiha suresi ile Kur’an-ı Kerim’in son iki cüzünde bulunan surelerin tefsirini içeren kitabını, Tefsir-i Ya’kub-ı Çerhî’yi Türkçemize kazandırırlar.

İsmail Demirel
ismayilhakkidemirel@hotmail.com

Posttan koltuğa: dava adamlarının değişimi

Okuyucuları, Mustafa Kutlu’nun “Sır” adını verdiği hikâye kitabına ayrı bir ilgi gösterdi. Kitap 1980’lerin koşullarında kaleme alınmış bir dizi salkım hikâyeden oluşuyor. 80’li yıllara özellikle vurgu yapıyorum, çünkü o yıllar Müslümanların mütevazılıkla övündüğü, “dava delileri”nin hiçbir menfaat beklemeden memleketin her bir yerine gözü kapalı gittiği, eşyaya karşı mesafenin telkin edildiği, sedirlerde oturulup sohbetlerin yapıldığı, sıkıntıların göğüs genişliği ve duayla hafifletildiği, şöhretin afet sayıldığı, koltuğun bedeni yükseltip ruhu küçülteceğine inanıldığı, siyasetin mefkûreden ayrı düşünülmediği yıllardı. Taşradan şehirlere gelip yerleşmeye başlamış, bazıları üniversiteye giden, bazıları esnaflık yapan, bazıları da serbest meslek sahibi orta sınıftan insanların “Müslümanca yaşamak” konusundaki dikkatleri ve hassasiyetleri henüz eşya tarafından sınanmış da değildi. Bir başka söyleyişle, şimdilik sahip olmadıkları bir mülkü ellerinin tersiyle itme mahareti gösteriyorlardı. Acaba tavırları inançlarından mı yoksa mağduriyetlerinden mi kaynaklanıyordu? Bunun sağlamasını yapabilecek deneyimden yoksundular…

Edebiyatın ve edebiyat adamının sezgici bir tarafı hep vardır. Sanatçı, “olmakta olanın” içinde kıpırdayıp duran “olacak olanın” işaretlerini önceden görür. Sır kitabındaki hikâyeler, seksenli yılların o coşkulu dava adamlarının zamanla nasıl bir değişim geçireceklerini öylesine isabetle anlatmıştır ki şu birkaç on yıllık kısa tarih bu kurgu metinleri fazlasıyla doğrulamıştır. Kutlu’nun Sır kitabının her yerinde değil ama başında ve bitiminde bir Efendi Hazretleri vardır; eseri o açar, sonra ortadan kaybolur ve sonunda esere yine noktayı o koyar. Bir anlamda bu çok odalı hikâyelerin giriş ve çıkış kapısıdır. Efendi, Efendi olmadan önce Anadolu köylerinden birinde şeyhine bağlı, emeğiyle kıt kanaat geçinen, alnı terli, dizi yamalı, elleri nasırlı biri mürittir. Efendisi, ölümü kendisine ayan olunca uzaklardan müridi ziyarete gelir; baş başa kalırlar ve emaneti ona teslim eder. Bu hiç beklenmedik yük müride ağır gelir, onca civanmert içinde kala kala ona mı kalmıştır Efendi’lik! Ama öyle takdir edilmiştir. Köyünden şeyhliğini yürütmeye, tarlasına gitmeye, nasırlı elleriyle ekmeğini müridanına dilimlemeye devam eder. Fakat “yeni düzen”i sezmekte olan müritleri, onu tarikatın geleceği için büyük şehre yerleşmeye ikna ederler. Gelir, posta oturur, işleri ahvalince sürdürmeye gayret gösterir. Bir süre sonra müritleri mütevazı mekânı bürokrat, bakan vb. konuklar için değiştirmeye başlar; post gitmiş yerine koltuk takımları gelmiştir. Şeyh efendi günlerden bir gün aynanın karşısına geçer ve bir zaman nasırlı olan şimdi tombullaşmış, yumuşacık ellerine bakar. Düzen değişmiştir. O gece tekkeyi terk edip sırra kadem basar. Efendi sırroldu derler…

Efendi sırra kadem bastıktan sonra sahneye başka kahramanlar çıkar, hepsi de bir biçimde tekkeyle münasebeti olan insanlardır. Hikâyeci, tombul ellerine bakıp gelecekteki düzenden dehşetle kaçan Efendi’nin ardından, o düzenin içinde kaybolmaya başlayan kahramanları anlatır. Elbette çoğunun çabası ve kazançları Müslümanlığın, Müslümanların istikbali içindir. Ama bu süreçte eşya da onları sınamaya başlamıştır; bir mağduriyetten dolayı mı yoksa bir inanmışın tenezzülsüzlüğünden dolayı mı bir vakitler kendisine sırt çevrildiğini adeta test eder. Dönem aynı zamanda “politik vizyon” dönemidir. Ve elbette tekkede “post”un yerini “koltuk”un almasının bu yeni politik ve ekonomik vizyonla yakından alakası vardır. Koltukla beraber tekke, siyasetçinin belini bükmeden içeriye girebileceği, dizini kırmadan oturacağı ara bir zemin hazırlar. Bu koltuklu yeni zeminde siyasetin tekkeye, tekkenin de siyasete teklifleri olacaktır. Elbette tekke ilk kez siyasete karışıyor değildir. Yeni olan, tekkenin ve siyasetin “dünya işleri” için zamana uygun bir seki bulmakta fazla zorluk çekmemeleridir. Sır kitabında müridan, efendiyi posttan koltuğa razı etmekle, tekkeyi de “koltuk”lu düzenle ilişkiye elverişli hale getirir. Ama “post” ve “koltuk” sıradan nesneler değillerdir; bu karar, pek çok cepheden insanın dünyayla, eşyayla, siyasetle, gündelik hayatla ilişkisini etkileyebilecek bir karardır…

Bir bedenin nerede, nasıl, ne şekilde görüldüğü önemlidir. “Post” ve “koltuk” sadece tekke-siyaset ya da tekke-iktisat ilişkisinin değil, beden-dünya ilişkisinin de göstergeleridir. Bu tür “gösterge”leri “gösteren” ve “gösterilen”inden bağımsız okuyamayız. Postun hangi hayvana, koltuğun hangi firmaya ait olduğuna dair bilgilerin de “gösterge”nin mahiyetiyle ilişkisi yok denecek kadar azdır. İnsan bir posta oturduğunda biz, “kültürel” müktesabatımızla onun dünyadan, her türden büyüklenmeden uzak durma mesajı verdiğini anlarız. Oysa koltukta bu mesaj yerini başka mesajlara bırakır. Tekke bağlamında “post” ve “koltuk” tarihin değişimiyle birlikte ifadelendirilecek nesneler değillerdir. Bu iki eşya, tekkenin dünyevi tarihin karşısında mı yoksa yanında mı durduğunun “gösterge”leridir…

Ali Ayçil
twitter.com/AycilAli

Acının esmer hikâyeleri

"Yarden ayrı kalmak ölüm
Söyle ne olacak halım
Böyle kader böyle zulüm
Gelir garib başa Leyla'm."
- Neşet Ertaş

Walter Benjamin, insanı özgürleştiren 'araç'lardan biri olarak görür öyküyü. Ancak öykü anlatıcısının ve öykü yazarının modern zamanlarda "geçersiz" bir konuma düştüğünden de yakınır. Benjamin için üç kavram çok önemlidir: bellek, deneyim, hatıra. Bir öykü için bu üç kavramın ne kadar kıymetli olduğu malum. Öykücü, belleğinin derinliklerinden yeni deneyimlerle geçerken hatıra biriktirir. Tekniğini, özgünlüğünü ve dilin imkânlarını kullanarak bize tüm bu birikenleri aktarır. Bu üç kavramı Türkiye'de güçlü biçimde kullanan yazarlardan biri kanaatimce Kemal Varol'dur. Jar, Ucunda Ölüm Var ve Haw kitapları bu gücün bir neticesiydi. Serde şairliği olan Varol'un toplu şiirlerini okuyabileceğimiz Bakiye de yine belleğin, deneyimin ve hatıranın birleşimiyle ortaya çıkan "kin" ve "yas" dizelerini okumak mümkün.

Nisan 2017'de İletişim Yayınları tarafından neşredilen Sahiden Hikâye, 169 sayfa. Kemal Varol'un ilk hikâye kitabı olma özelliğini taşıyor. Kitapta yer alan Rewhat Arslan çizimleri, 'okurken düşleme' imkânını genişletiyor. Beş bölümü var Sahiden Hikâye'nin: Manşet, Çocukluk Bu, Bu Gece Eczanemiz Nöbetçidir, Şecere, Hamdolsun Diyalektik. Romanlarında olduğu Varol okuyucuyu yine 'acılar coğrafyası' Arkanya'da ağırlıyor. 15 hikâye boyunca o evden bu eve götürüyor, OHAL'in iklimini çocuklar üzerinden anlatıyor.

Herakleitos, "İnsanın karakteri kaderidir" demiş. Sonra İbn Haldun gelmiş, o da "Coğrafya kaderdir" demiş. Bu iki cümleyi düşünürken şöyle bir diziliş geliyor gözümün önüne: Coğrafya, karakter, insan. Kemal Varol okuyucusunun alıştığı bu diziliş ilk hikâyesi olan Sahiden Hikâye'de de kendini gösteriyor. Önce mekanı çiziyor Varol, sonra karakterleri ve peşinden olayları. Her şey yerli yerine oturduğunda bizi küçük yüreklerin şu büyük meseleleri bekliyor: varoluş sancıları, 'varoş'un sıkıntıları, varlık mücadelesi. Çünkü yokluk ağır bir gökyüzü gibi dolaşıyor çocukların ayaklarında. Kimi kayıp düşüyor kimiyse dik durmaya çalışıyor. Yazılmış her şey sanki kara, kapkara. Sıra sıra dizilen ölümlerin yaşama bir saygısı yok; acımasız, gaddar ve kinci. Elbette koca bir umutsuzlukla:

"-Günün birinde başımızı bir eve sokup şöyle çoluk çocuğa karışmış, her şey güllük gülistanlıkken, bir gece kan ter içinde uykudan uyanıp pencereye atacakmışız kendimizi.
- Sonra?
- Sonra pencerede sıkıntıyla sigara içerken bizim bu yaşımız böyle yavaşça sokaktan geçip el sallayacakmış bize. Eksik kaldım, gel beni tamamla diyecekmiş." [sf. 21]

Kadınların kırk gözlü olduğuna inanan çocukların hayatlarında, 'yirmi yılda bir yeniden başlayacak dertler'in yorgunluğu, henüz o dertler kendini göstermeden dikiliyor simsiyah bir duvar gibi. Her çocuk sanki başka bir duvarı aşmaya çabalıyor. Yetemiyor, yitiyor. Tam kaybolacakken bir umut, doğum sancısı çekiyor.

Aynı aşka düşmek, paylaşamamak da var çocukların öykülerinde. Ne bunu gizleyebiliyorlar hareketlerinde, ne de anlatabiliyorlar sözleriyle. Devasa bir kördüğüm. Sevdanın küçüğü büyüğü olmadığı gösteren bir kördüğüm.

"Eskisi gibi değildik artık. Aramızda bir kıskançlık rüzgarı esmiş, o rüzgarın esintisi kalplerimizdeki ateşi bir zaman alıp götürse de geriye birbirimize anlatamadıklarımız kalmıştı." [sf. 56]

Hikâyelerin masalsı üslubu, hani o çocukları sakin-selim bir hâle büründürmek için söylenen masallar gibi akıcı fakat birçok kalbi acımasızca yıkıp geçen gerçekleri düşündürecek kadar da sarsıcı. Çocukların dünyası tuhaf, çocukların dünyası şaşkınlık verici. Bazen tek başlarına bir dünyayı yüklenmiş gibi ağlarlar, bazen de el ele verip bir tebessümle nice felaketi unuturlar, unuttururlar. Onların dili çoğu zaman futboldaki ters bir top gibidir, süzüle süzüle ağlarla buluşur. Acı bir buluşmadır bu. Kelimelerin cem olup acıyı çığırışı gibi:

"Allah, köyleri yakıldığı için kasabanın yolunu tutmuş, buldukları boş bir arsaya derme çatma toprak damlı evler yapmış, babaları akşama kadar amele pazarında iş bekleyen, anneleri Türkçe bilmeyen, ağabeyleri polisle belalı, hepsi birbirine benzeyen evlerde oturan aynı yaşlarda bir dolu çocuğu arkadaş yapmıştı ve bu başlı başına güven demekti. bir çeteye ihtiyacımız yoktu." [sf. 74]

Elbette bu çocukların abileri var. Kimini kahraman olarak kabul ediyorlar, kimileriyle de silik-sönük görüp samimiyet kurmuyorlar. Abilerin 'sol' tarafı kendi içinde fraksiyonlara bölünmüş. Birbirleriyle anlaşamadıkları konular birer çatışmaya dönüşmüş. Varol, devrim umudunu sarsan bu vaziyete bazı yorumlar da getiriyor hikâyeleri arasında: Dönemin solunu da eleştiriyor Varol: "Sağ-sol çatışması yerine solun kendi çatışmaları yaşanıyordu Arkanya’da. Asıl çatışma, birbirine taban tabana zıt yapılar arasında değil, bin parçaya bölünmüş fraksiyonlar arasındaydı."

Zor meseleleri kolay anlatabilmek büyük beceridir. Kemal Varol her romanında olduğu gibi bu romanında da memleketin tüm zalimliklerini Arkanya üzerinden okuyucuya anlatıyor. Şiir gibi, türkü gibi.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Hayat, kitaplardan daha çok şey katar (mı?)

Sizlerden özür dileyip kitabın nesnesi Schopenhauer’e değinmeden önce kitabın çevirmeni hakkında birkaç söz söyleyerek başlamak istiyorum. Kitap, kitabın çevirmeni Ahmet Aydoğan’ın uzun ve serzenişli bir sunuş yazısıyla başlıyor. “Okumak insana ne kazandırır?” diye soruyor, Ahmet Aydoğan. Genel anlamda okumak, bununla birlikte eğitim sorunu ve çevirmenlik gibi birçok konuya değiniyor. Herkes kendi “ben”inin derdinde diyerek, mevcut eğitim sistemi ile insan yetiştirme şansını kaybettiğimizi yüzümüze vuruyor. Bunu yıllar önce söylemişti belki de evet, fakat bu sözlerin değerinden hiçbir şey kaybetmediğini günümüzde hala devam eden eğitim için sistem arayışlarını hatırlayarak, ‘ne yazık ki!’ rahatlıkla anlayabiliriz diye düşünüyorum. Şunu da rahatlıkla söyleyebiliriz ki Ahmet Aydoğan, Arthur Schopenhauer’in sadece kitaplarını çevirmemiştir; ruhunu da Türkçemize kazandırmayı başarmıştır. Kendisi felsefi derinliği ile birlikte sadece bir çevirmen değil aynı zamanda bir düşünürdür.

Ünlü Alman filozofu Schopenhauer… Onun hakkında bir sürü söylenti var, bir sürü dedikodu var. Özellikle günümüzde, kendisini feminist olarak adlandıran birtakım insanların hışmına uğramakta bu filozof. Sebebi ise Aşkın Metafiziği adlı kitabında yazdığı şeyler. Fakat siz de çok iyi biliyorsunuz ki iyi bir okur, fikirlerle ilgilenir. Fikirleri kendisine uyanları okuyanlardansanız, sizi çok kitap okumaktan ziyade, çok ama çok düşünmeye teşvik eden Arthur Schopenhauer’ı sevmeyeceğinizi, size baştan garanti ederim. Burada Schopenhauer’ı uzunca anlatmak istemiyorum. Hepimiz bilgi kaynaklarına çok rahat ulaşabildiğimiz için bunu size bırakıyorum.

İçeriğe fazlaca değinmeden, birkaç alıntı ve ilgimi çeken bölümler ile kitap hakkında fikir vermek istiyorum.

“Yürümek için baston ne ise düşünce için kalem de odur, fakat nasıl ki insan en kolay bastonsuzken yürürse, en kusursuz biçimde de elinde kalem yokken düşünür. İnsan ancak yaşlanmaya başladığında bir baston kullanmayı ister, (baston artık onun için bir yük değil, bir yardımcıdır) kalem de böyledir.”

“Bir yazarın üslubundaki kusurları araştırmaktan geri durmamalıyız, böylelikle biz de kendi üslubumuzda aynı hatalara düşmekten sakınabiliriz.”

“Dikkatsiz özensiz yazan bir yazar daha başından kendi düşüncelerine kendisinin çok değer vermediğini ispat etmiş olur.”

“Okumak kişinin kendi kafası yerine başka birisinin kafasıyla düşünmesidir.”

“Ruh zenginliği yegâne hakiki zenginliktir, çünkü diğer bütün zenginlikler beraberinde kendilerinden daha büyük dert ve bela getirirler.”

Schopenhauer’ın okumak hakkındaki düşünceleri beni hayal kırıklığına uğrattı diyebilirim. O, çok okumanın, düşünmeye, düşünebilme kabiliyetimize zarar verdiğini söylüyor. Ne kadar çok kitap okursak o kadar çok başkasının aklıyla düşüneceğimizi söyleyip kitaplardan ziyade dış dünyanın, gerçek hayatın kişiye daha çok şey öğreteceğini de ekliyor. Kitaptaki şu sözleri, dediklerimi doğrulayıcı nitelikte:

“Dolayısıyla bir insan, bu ikameye alışkanlık kazandırmaması ve böylelikle önünde duran meseleyi gözden kaçırmaması için; daha önce yürünmüş yolları yürümeye alışmamak ve yabancı bir düşünce yolunu takip ederek kendisininkini unutmamak için çok fazla okumamalıdır. Daha da önemlisi bir insan salt okumak uğruna gerçek dünya ile bağlantılarını koparmamalıdır: Bir kimseyi kendi kendisine düşünmeye yönelten saik ve haleti ruhiye çoğu zaman kitapların dünyasından ziyade gerçek dünyadan gelir. Bir kimsenin önünde gördüğü gerçek dünya iptidailiği ve gücüyle onun düşüncesinin doğal konusudur ve düşünen bir kafayı başka her şeyden daha kolay uyarabilir.”

Schopenhauer, kitabının bir bölümünde o dönem isim vermeden yazılan eleştiri yazılarını ve bilhassa yazarlarını çok ağır bir şekilde eleştiriyor. Ben o satırları okurken bu isimsiz eleştirileri günümüzün sosyal medyasındaki adı sanı bilinmeyen sahte hesapların namı diğer trolleri düşündüm. Bu tür işlere öncü olanlara ise Arthur şunu söylüyor: “Ben kendi hesabıma isimsiz bir eleştiri barakası yerine kumarhane veya bir kerhane işletmeyi tercih ederim.”

Şüphesiz bunun gibi birçok fikri, günümüz ile kıyaslayabiliyorsunuz.  

Yusuf Karakurt
twitter.com/sanatkemkum

Çizgileri kanatlandıran adam: Hasan Aycın

Yatay çizgiler, dikey, elips, düz, kıvrımlı ve helezonik çizgiler.

Hasan Aycın, çizgileriyle konuşan, mürekkebiyle can suyu veren ve ışkın atan çizgilerin fidanların akabinde kök salmasıyla öz maddesinden hareketle manaya evrilen çizgilerin babası denilse yanlış olmaz sanırım.

“Çizgileri her biri bağımsız ve bütünlüklü birer imgedir. Çizgiyle iletişim kurabilmemiz için başka şeylere ihtiyacımız yoktur. Çünkü çizgiler hayattan koparılmış birer ayrıntı ya da görüntü değildir. Devamlı olarak hayatla bir ilişki içindedir. Zaten bir imgeyi anlıyor, ona belli bir anlam yüklüyorsak bu durum, ona bir geçmiş ve gelecek kurmamız, tarihsel birer bağlama oturtmamız demektir. Her çizgi bize, daha önce de böyle oldu, şimdi de böyle oluyor, yarın da böyle olacak gibi bir süreklilik duygusu yaşatır. Zaten Aycın’ın çizgilerini güncel kılan, hep şimdi’ de oluyormuş duygusu uyandıran büyüsü hayatın sürekliliğinde hep aynı kalan öz’le kurduğu organik bağdır.”

Cemal Şakar üstat bu şekilde açıklıyor; çizgilerin yalınlığından hareketle bizlere yakından tanıyormuş ve tanınıyormuş hissiyle ulaşan efsunlu bütünleşmeyi.

Aycın’ ın çizgisinde ki kimya, kâğıt ve kalemin sadeliğinden yola çıkmakla beraber en dolambaçlı çizgilerde bile bariz ahengin aklımıza nakşedilmesini “Aycın’ın yapısal doğallığının kaleme kâğıda aksetmesi” olarak yorumlanıyor Cemal Şakar’ın yakın gözlemiyle.

“Hasan Aycın’ ın Çizgi’si” kitabını incelemek ve değerini yerli yerine koyabilmek için uğraş verirken, üstadın çizgisinde kaldığını bir müddet cümlesizlikte var olan inceliklerin kelama çözümlenemediğini fark ediyor insan. Çünkü o çizgizar, o siyah beyaz televizyon günlerinde ki renksizliğin kendi hayal gücümüzü geliştirdiği günlerden kalma bir özlemin belki de beyaz kâğıda arı duru renksiz bazısına göre kendi renk âlemimize bırakarak bizi, bize sessizce hayatı anlatan adam. Hayatı mı sadece, inancı, sevgiyi, birliği beraberliği yerine göre de ölümü…

“Siyah beyazın sahip olduğu simgesel anlamları da kullanarak sertliği arttıran beyazın saflığı ile siyahın karanlığının mücadelesiydi renklere bezenmemiş çizgileri.”

Hasan Aycın, bir kitap dolusu kelime cümbüşüyle anlatılacak meseleyi tek bir sayfada özetleyebildiği için özel bir insan. Özel çünkü Kitapta Sayın Ali Emre’nin detaylı biyografisinde de bahsettiği gibi, o henüz ilk çocukluk döneminde ağır bir imtihan ile tanımış hayatı. Ayakları onu istediği yere götüremeyince, elleri istediği yerleri çizmek için belki de kalemi yoldaş edinmiş 'çitlerin arasından bakan yeşil gözlü çocuk'.

Kim öğreti ona çizmeyi? Kimden ders aldı? Kimdir Hasan Aycın’ın ustası?

Şüphesiz ki en büyük öğretici olan “Rab” den gelen “kun!” emriydi kalemi ruha bürüyen de Hasan Aycın’a çizgiler ile yürümek şöyle dursun, uçmayı öğreten. Pirinç çuvallarının üzerinde çizgiyle hemhal ettiren de “Bocurgat” olmuş gönlünün derinlerindeki derdini biçimlere döktürende ‘O’. Kendi izinde yürümek diyor Cemal Şakar, Çizgizarı anlatmaya başladığı ilk satırlarda. Yıldızlı bir gece vakti yürüyüş istikametinde Rabbi’sinin olduğunu bilerek, emin adımlarla karanlığa rağmen yürüyen adamdı Aycın. Cemal Şakar üstadın, Aycın’ın bazı çizgilerini meallemekle beraber onu tanıyor olmanın verdiği muhabbet ile ki bu kitabın her satırına sirayet etmiş; Aycın’ın insani yönleriyle çizgilerinin arasında ki uyumu aktarmış deneyimli kalemiyle. Sayın Şakar değerli sanatkârı mesleki açıdan tanıtmakla kalmamış, onu bize iyi insan samimi Müslüman portresi olarak da anlatmış. Aycın olduğu gibi görünen ve göründüğü gibi olan biri olduğu için çizgilerinde yabancılık çekmiyoruz zira o bizden biri olduğu kadar arkamızı döndüğümüz vakit hançerlenmeyeceğimizi bildiğimiz güven telkin eden ender bulunur bir insan aynı zamanda.

“Nesneyle kurulan ilişki öncelikle sanatçının bilinciyle bir anlamda ideolojisiyle ilgilidir. Bu bilinç sanatsal formu da zorlar, kırar, büker, böylece kendine uygun biçimi bulmaya çalışır. Bu anlamda Aycın’ın eşyayla kurduğu ilişki rikkatli, nazik ve özenlidir. Çünkü her şeyi Allah yaratmıştır; dolayısıyla her şey hürmete layıktır. Asıl olan, şeyleri yaratıldığı ilahi takdire uygun olarak kavramak ve uygunluk içinde ifade etmektir. Aksi zulümdür. Bu nedenle onun çizgileri bizatihi kötü, çirkin, fesat yoktur. Fıtri insanın öfkesi ve zaman zaman şaşkınlığı, insanların bozulduğu, tahrip ettiği düzene yöneliktir. Onun derdi; her şeyi ait olduğu bağlama oturtmak ve şeyler arasında kozmik bir ilişki kurmaktır.”

Cemal Şakar bu paragrafta Aycın’ın derdini meselesini net olarak özetlemiş. Aycın’ ın çizgilerinde ki sırlı etkileşimi ise şu cümleler ile özetliyor; “çizgilerin anlam-değer yüklü olması sanatçının aynı değerler dizgesine sahip olmasıyla ilgilidir. Bu bağlamda sanatçıların eserleriyle arasındaki otobiyografik mesafe hep tartışılmıştır. Her çizgi onun sahip olduğu anlam-değer dizgesine sonuna kadar bağlıdır. Çizgilerle sanatçı arasındaki otobiyografik mesafesizlik nedeniyle neredeyse Aycın’ la çizgisi arasında özdeşlik duygusu yaşarız. Sanki çizgideki figür Aycın’ın kendisidir. Bu münasebetle olayın tam merkezindeymişiz gibi bir hisse kapılırız. O an, oradadır ve olanlara şahitlik eder; çözümler, yorumlar ve yargıda bulunur. Çizgileri hep bu yargının sonucudur.”

Öğreticiliğin esaslarından hatta özüdür belki de insana, talebeye, mahlûkata ayna olmak. Sır sanatta kendisini görmesini sağlamaksa eğer, Aycın’ın kaleminde var olan bu aksisedayı görmemek mümkün değil. Saygıdeğer ustanın sessizliğindeki çığlığı duymamak için sağır olmak gerek.

Cemal Şakar’ın kaleminden Hasan Aycın’ın Çizgisi kitabı işte tam da bu yüzden okunmalı. Görmekte ve duymakta umarsız olabilir insan yahut gönül gözü keskinliğini yitirmiş olabilir. Böyle zamanlarda Şakar gibi usta kalemler mevzuyu alır, çok yönlü olarak detaylandırır, bizler için inceler inceltir ve özümsememize yardımcı olur.

Bu değerli eseri okumanız için onlarca sebep sıralayabilirim fakat Cemal Şakar ustanın “Hasan Aycın’ın Çizgi’si” eserinde ki zihin tutkalı vazifesi gören Aycın’a dair “doğallığın çizgilerde ki yansımasından” yola çıkarak yalın bir biçimde diyebilirim ki; Alın ve okuyun bu kitabı çünkü ustalardan öğrenecek çok şey var.

Dilek Erdem
twitter.com/Dilek_Erdem_

Kaybolan şehir ruhunun öyküleri

İstanbul'a, şehre, mahalleye, bozkıra dair kitaplar okumayı seviyorum. Bu kitaplar arasında beni hayal kırıklığına uğratanlar da var, içimdeki şehir sevgisini körükleyenler de. Yalnız şu önemli: Şehir romanları ve hikâyelerinin içindeki konu(lar) çoğu zaman öyle bir seviyeye ulaşıyor ki, şehir sadece bir dekor olarak kalıyor. Bu durum mahalle için de geçerli. Mesela bir taşra romanını okuyoruz ama içinde taşraya dair izler yok ya da eksik. Her şey bir mahalle kahvehanesinden ya da 'oralara' alışmaya çalışan öğretmenden, doktordan ibaret değil, olmamalı.

Boğaziçi Yalıları kitabında Abdülhak Şinasi Hisar, "İhtimal ki hiçbir şey eylül sonlarının bu yumuşak ve ancak bazı tecrübeli kadın gözlerine ve yüzlerine benzetilecek munis günlerinin gönlümüze döktüğü şefkat ve şiir tadına erişemez" diyor. Sonbaharda şehirler, bilhassa kadim şehirler bir başka oluyor. Hakikatle nefsî ihtiyaçların arasındaki mesafe genişliyor; insan, hayatına anlamına yönelik daha çok soru(n) üretiyor, çözüm için yollara düşüyor. Bir uyanış hâli bu. Nitekim Nuhan Nebi Çam da kitabına güzel bir isim seçmiş: Uyanma Bildirisi.

Öykülerinde İstanbul'un silinmiş yüzünü, esasen de İstanbul'un aslını konu edinmiş bir yazar Nuhan Nebi Çam. Bu yüzden şehir onun metinlerinde bir dekor olarak değil, 'görülmesi gereken yer' olarak duruyor. Buhurizâde Mustafa Itrî'nin segâh ilahisi ile başlayan yolculuğunda bir yandan şehrin 'görünmeyen' izlerini canlandırıyor okuyucuya, bir yandan da akıp giden zamanın yok eden, ruhsuz, metal ve otomatik yanlarını irdeliyor. Kimi zaman hüzünle yürüyor, kimi zaman da öfkeli bir şekilde koşturuyor. Tüm bunları yaparken de hakikatle olan bağlantısını sorguluyor, bir hasreti tüttürüyor göğüs kafesinde. Hakikat lezzetini, hakikat aşkını tatma, tadabilme hasreti:

"Beni ansızın İstanbul tanırdı. Gözlerimden bir şeyler okurdu. "Ah, evet... Yine o ruh hâli." derdi. Sakallarım bir karış uzardı. Virdimi hiç aksatmazdım. Tevekkül içinde beklerdim. Sarhoşlarına sokağına takılırdım. Sarhoşların ve unutabilenlerin. Şeyhsiz kaldığım zamanları düşünürdüm. "Üstadım böyle buyurdu." diyenlere imrenirdim. Ustasız, hocasız kalırdım. Bir sahilde, dalgaların coşkunluğunda, ruhumu dinlerdim." [sf. 12]

Uyanma Bildirisi, anlatı acaba yazarın kendisi mi yoksa bilinmez, çözülmez bir karakter mi diye düşündürüyor sayfaları boyunca. Bazen bir göl martısı olarak ortaya çıkıp Ferîdüddin Attâr'a sitem ediyor onu da halkasına almadığı için. "Süleyman Peygamber'in sırdaşı ve postacısı olan hüthüte giden, ona yalvar yakar "Bizi padişahımıza götür." diyen nadimler arasına beni katmadın ya. Alacağın olsun." der. Bazen de bir deniz martısı olur, özünü kaybetmiş, çevresine zaman zaman huzursuzluk veren bir martıya. Oysa ondaki bu hâl, şehirle doğrudan alakalı bir hâldir:

"Deniz martısı olmak oksijenin kaynadığı derin ormanlardan mahrum kalmaktır. Huzur, nerede ki? Metropolün akşamı akşam değil, sabahı sabah. Bir caddedir. Trafik ansızın kilitlenir. Bağrışlar, küfürler, isyan çığlıkları. Olanları yukarıdan, bir sokak lambasının tepesinden seyretmek iyi hoş da, bu insanlar çok ateşli. Kendilerini, duruşlarını, hayat alanlarını kirlettikleri gibi bizim sınırlarımızı da ihlal ediyorlar. Bu şehri de bozdular..." [sf. 23]

Kitaba ismini veren öykü, bir arayışın hikâyesi. İnsan yığınını "milyonlarca kol" olarak betimlemiş yazar. Onca karanlık içinde bir bakkalın camlarından sızan aydınlığı da 'muhakkak' anlatıyor. Sonra okuyucuyu 'uykunun ağırlığı'yla birlikte bir güzel rüyaya çekiyor. Fatih Türbesi, Amiş Efendi, fena, bir hırka, bir lokma, ideal aşk, Kur'an'dan ayetler, meşreb-i melamet...

Sesin ahenkli olanıyla, yani müzikle başlayan kitap müzikle sürüyor. Bazen batıdan bazen doğudan örneklerle. Anadolu topraklarından çağıldayan ve fakat şimdi aramızda fersah fersah uzaklık olan irfan, bazen bir öykünün sonunda kendine yer buluyor:

"Kays'ın Leyla'yı anlatırken "Onun semtinde yaşayan bir köpekle karşılaşsam, gözlerini, yanaklarını sulu sulu öperdim." deyişi yok mu? Beni siz çıldırttınız, siz: Aymaz adam, sokaklarda işsiz güçsüz gezen İstanbul'un ahalisi. Ve özellikle sen, Süheyla... Şimdi ellerim ceplerimde, kederli başım. Yollarda yürümeye görevliyim." [sf. 58]

Uyanma Bildirisi'ndeki en sarsıcı hikâyelerden biri Fatiha Tefsiri. İsmiyle, cismiyle, kurgusuyla, okuyucuyla arasına yerleşen o duygu bağıyla olağanüstü. En güçlü sokak lambasının altında İbnü'l-Arabî'den Füsûsü'l-hikem okuyan bir karakter var karşımızda. Bir iç huzursuzluğunun şehir içi nöbetini gördüm bu hikâyede. Kendimi kattım okurken ve bu katışımda hiç sırıtan bir şey olmadı. Çünkü biz şehir ahalisi, çok yakınız öyküde anlatılanlara. Kimimiz var'ı arıyor, kimimiz yok'u, hiçliğin peşine düşmek kimsenin aklına gelmiyor, gelmez. Bu öyküde Ahmed-i Hani'nin bir şiiri de var, "Ey gönül sahiplerinin gönüllerinin sevgilisi / sensin gönülleri kendine doğru çeken" demiş şair. Metinler içinde bir nefes oluyor. Böyle çok şiir var kitapta nefes niyetine; Yavuz Bülent Bakiler, Cahit Zarifoğlu, Necip Fazıl...

Bilge Kültür Sanat tarafından neşredilen Uyanma Bildirisi, Nuhan Nebi Çam'ın öykücülüğüne 'parıldayan bir yeni' olarak katılmış. İstanbul'un bir ruhu vardı. Bunu söyletiyor sanki...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf