Yola çıkmaya karar veren kadınlar

“Hanımlar bu yolculukta öyle hadiseler cereyan edecek ki sersemleyeceksiniz. Sersemlemek iyidir. Zihniniz bulanır, kalbiniz böylece berraklaşır. Yapmanız lazım gelenler ortadan kalkınca, olmamız lazım gelen kadınlar olacaksınız. Etrafınıza bakın göreceksiniz ki hayat bizim nefesimizde."

“Nihayet yola çıkmaya karar verir insan, nereye varacağına değil. Bir yol hikâyesi yazmaya karar verdiğinizde de sonunu muhakkak yol yazar.”

Yola çıkmak gerekti, iyi ya da kötü bir menzile ulaşmak, kaderi yenemesek de ondan kaçmaya çalışmak. Özgürlüğü yeniden elde etmek için bir yola gitmek gerekti; o yoldan dönüş olduğunu bilse de ya da Ödipus gibi bilmese de. Yol, yolcu, yolculuk! Bir istikamet belirlemek, son durağı olmayan bir istikamet. Dünya ise bu yolculuğun bir aşaması. Var olmak, yaşamak, ölüm, tekrar dirilme hepsi bir yolculuktur. İnsanın yolculuğu hiçbir zaman bitmez sadece yenisiyle yer değiştirir. Bazen bir şeye doğrudur bu yolculuk, bazen bir şeyden olur, bazen de bir şey için. Yunus’a göre Hakk’ı içinde arama, İbn-i Arabî’ye göre ilahi isimler arasında intikal yani Maksad’a Tanrı’ya yolculuk. İnsan her daim yolcu!

“Düğümlere Üfleyen Kadınlar”da sırlarla dolu bir yolculuğa çıkarıyor okuru dört yaralı kadının yoldaşlığında. Bu dört kadın yaralı, kırılgan filan ama dışarıdan bakınca sonu belirsiz bir yola çıkmaya, kadın dayanışmasını sonuna kadar götürmeye ve birbirlerine çok özellerini açmaya cesaret edebilecek kadar canavar gibi kadınlar. Kadınca bir yol hikâyesine sahip olan roman anaerkil kültün tanrıçalarının, tek tanrılı dinlerin kadına yönelik bütün aşağılamalarına rağmen biçim değiştirerek varlıklarını sürdürmelerini şu sözlerle anlatıyor:

"Bakma sen, kadınlar tanrıçalarını asla terk etmezler. Sadece gizlenmeleri için onlara yeni kostümler dikerler!"

"Fatima, Dido, El kahina, Sibel, Meryem... adına ne dersen. Kadın tanrı kılık değiştirir sadece. Tahmin edersin ki erkek dünyasında hayatta kalmak için kıvrak olmak gerekiyor!"

Kitabın anlatıcısı; romanın yazarı ve ana karakteri Ece Temelkuran’ın kendisi olduğunu düşündüren isimsiz kahraman bir Türk gazeteci-yazar olarak çıkıyor karşımıza. Arap Baharı ülkelerini inceleyen, yakın zamanda işsiz kalmış bu kadın gazeteci, Tunus’ta kaldığı bir otelde, Maryam adlı Mısırlı bir kadın ve Amira adlı Tunuslu bir başka kadınla tanışır. Kaynaşıp beraber kafa çekmeye başlayan bu üçlü, otelin karşısındaki apartmanda balkonda oturmuş demlenen bir yaşlı hanıma kadeh kaldırırlar ve asıl macera bundan sonra başlar. Yaşlı hanım Madam Lilla, bu üç hanımı davet ettiği bir yemekte onları kendi intikam öyküsünün peşinde uzun bir yolculuğa çıkmaya ikna eder. Tunus’tan Libya’ya, oradan da Mısır’a ve Lübnan'a kadar giden, çölleri aşan bu yolcukta dört kadın da sırlarını birbirlerinden saklamaya çalışırlar fakat işler pek de umdukları gibi gitmez.

 "İnsan bir kez bir sınır geçince artık hangi sınırları geçeceğini hiç kestiremiyor. Kaybolduğunuz çöl, sizi bulanla aynı olmuyor..."

"Bırakmak gerek, geride olan her şeyi orada bırakmak gerek… Hayat, şimdi, burada.”

Sağlam bir yol hikâyesine sahip romanın içinde kadına ve yaşama dair her şey var: Aşk, macera, güncel politika, tarih, İslam, mitoloji, kadınların ikilemleri, toplumsal cinsiyet rollerini ve oryantalizm. Bazen bu kavramların hepsi tek bir romanın içinde çok fazla kaçmış gibi dursa da okurken insanın soluğunu kesiyor bazı anlarda. En sık kullanılan bir tabirle “erkek gibi kadınlar” tanımına sahip bu hanımlar buram buram dişilik ve annesiz kız çocuklarının kırılganlığını taşıyor. Kitabın en vurucu ve sıra dışı yanı bu karakterlerin Ortadoğu’nun yarattığı imajla tektipleştirilmemiş Müslüman kadın karakterler olması. Batı’nın gördüğü oryantalizme açıktan savaş açan Temelkuran, “Düğümlere Üfleyen Kadınlar”da belli coğrafyalara dair kitapları ve kadınları okurken karşılaştığımız ve çoğu zaman içselleştirdiğimiz klişelere karşı bombalar yağdırıyor.

Madam Lilla gibi bir kadınla yola çıkmak demek onun bu kadınlar hakkındaki şu görüşlerini de kabul etmek demek: Siz zaten bir parça dünyalarınızdan atılmışsınız, size ailenizde, ülkenizde yer yok, dahası onlar sizden korkuyor (134). Ve bununla didişmek yerine, bu durumu kabul edip hayat denilen maceranın ya da kaderinizi yazma teşebbüslerinizin tadını çıkarmaya bakın. Tüm o masalsı havasına rağmen yasemin kokulu rakılar içen bilge kadınların ve tanrıçaların ağzından müthiş tespitlerle ve altı çizilesi şiirsel söz oyunları, metaforlarla dolu roman kahramanı ve okuru olan kadınlara Dido, El Kahina, Haypatya, Ümmü Gülsüm, Amy Winehouse gibi dünya tarihinin önemli kadın karakterleriyle seslenerek gaz veriyor bazı anlarda.

Son yılların yakın coğrafyadaki siyasi gelişmelerine ve toplumsal olaylarına değinen romanda karakterler de oldukça politize ve aktif eylemciler olarak çıkıyor karşımıza. Ama hikâyenin biraz daha içine girip derinleştikçe anlaşılıyor ki yaşları 30’ları geçen bu kadınlar için devrim sanki bahane âşık olmak, dans etmek, sevişmek şahane. Aşk’ı bulmak ve onu yaşamaktır asıl mesele…

"Bazen rüzgâr esmez. Esmedi mi esmez yıllarca. İnsanı en çok kendini hayal kırıklığına uğratmak mahveder. Bir yandan onların alayı, bir yandan senin kendine biçtiğin başı sonu olmayan eza… Dert dermansızlaşır. Gençken gelir geçer böyle kuraklıklar. Ama ömrün ortasındaysan.” “Aşk bir tereddüt anında gelir hanımlar. Bir küçük tökezleme ve işiniz biter. Yılların tecrübesi, bir ömrün zaferleri, külyutmaz aklın yaş tahtaya basmazlığı… Bir küçük tereddüt anını bekler aşk, kurduğunuz saray devrilir."

Dedik ya yazının başında yola çıkmak gerek, insan her daim yolcu. “Düğümlere Üfleyen Kadınlar” da sağlam bir yol hikâyesi. “Nihayet yola çıkmaya karar verir insan, nereye varacağına değil. Bir yol hikâyesi yazmaya karar verdiğinizde de sonunu mutlaka yol yazar” dediği gibi anlatıcının, herkesin hikâyesi ve yolunun sonu farklı.

"Bilakis ömür çok uzun. Hiç de öyle göz açıp kapayıncaya kadar değil. Fakat tek bir şartı var. Kaderini, gönlünü ferah tutarak seveceksin. Ancak sahiplenilmemiş hayatlar kısadır. Yaşamayı istediğin bir ömürde hep yeterince vakit vardır. Yanlış hikâye yoktur. Siz, kaderiniz ne zahmetli olursa olsun hariçte kalmamaya bakın. Ömür o vakit kısalır işte."

Ahu Akkaya
twitter.com/diviniacomedia

Rahmetli Üsküdar'ı iyi bilenlerin kitabı

"Üsküdar, bir ulu rü’yayı görenler şehri! 
Seni gıpta ile hatırlar vatanın her şehri."
- Yahya Kemal Beyatlı

Geçen akşam ana haber bültenlerinde bir balıkçının söylediklerine rast geldim. Balık fiyatlarının neden birden arttığını merak eden muhabire "Hava soğudu mu, kar kış geldi mi böyle oluyor" dediğini işitmekle birlikte şoka girdim. Böyle bir "esnaf geleneği"nin olduğunu ne okumuş ne de duymuştum. Öyle ki bu sabah da başka bir esnaf, bilhassa manav ürünlerinin neden büyük şehirlerde değişik fiyatlarda sunulduğunu "Alım gücünün yüksek olduğu semtlerde işler değişiyor" diyerek yorumlayınca, sinirlerime hâkim olamadım. Bazılarımız sinirlenince kabiliyeti doğrultusunda hareket eder. Bizim gibiler de işte anca kitaptır, musikidir, belki şiirdir. Kısacası ahuvahlar içinde seyirci kaldığım gündem benim aklıma bir kitap düşürdü. Size biraz ondan söz etmek istedim.

Ömrünün tamamını tıpkı dedeleri ve nineleri gibi Üsküdar'da geçirmiş olan merhum Ahmed Yüksel Özemre'nin Üsküdar üçlemesini oluşturan kitapları şöyledir: Üsküdar'da Bir Attar Dükkanı, Üsküdar Ah Üsküdar, Üsküdar'ın Üç Sırlısı. Bu yazıyla birlikte üçlemenin ilk kitabını da fakir önermiş oldu. "Ah Üsküdar Ah"da derin bir tahassürle Üsküdar'ın geleneklerini, edeplerini, örfünü, adetlerini, insanlarını, esnafını, kısacası hem tanık olduğu hem de görmüş geçirmiş Üsküdarlılarla birlikte öğrendiği "Üsküdar yaşamını" anlatıyor Özemre. Okuyanları bilir ki üslubu çok lezzetli ve bir o kadar hikâye kıvamındadır. Şurası da unutulmamalı ki yazdıklarının çoğunu tarih kitapları ve bilhassa anılar, biyografiler doğrulamaktadır. Madem kitabı önermeye esnaftan başladım, işte "eski" Üsküdar esnafı hususunda kitaptan bir alıntı:

"O devirde Üsküdar esnafının terâziyi hiç dengelememek gibi tuhaf bir âdeti vardı. İster manavda, ister bakkalda, isterse kasapta, isterse balıkçıda olsun ne tartılırsa tartılsın, tartılan tarafın kefesi dâimâ ağır basardı. Tartılan ister patlıcan, ister domates, ister pırasa, ister kıyma, ister uskumru, isterse bulgur olsun terâzi tam dengelenmişken tartılan tarafa bunlardan bir mikdar daha atılırdı. Hele o devrin kasapları asla, bugün yarım kilo kıymayı 50 gramlık mukavva ile birlikte tartan ve mukavvanın kilosunu da müşteriye et fiyatından sokuşturmaya kalkışanlar gibi değillerdi. çıplak et, tartıldıktan sonra ambalâjlanırdı. Esnaf haramdan korkar, bunun için de “Betim, bereketimdir” diyerek müşteriye dâimâ bir nebze fazla mal tartardı. Kumaş, kurdele ya da don lâstiği ölçerken (gayr–ı müslimleri de dâhil) tuhâfiyeciler de dâimâ beş–on santim daha fazla keserlerdi. O devirde portakal, mandalina, hıyar, kavun, karpuz ve balkabağı kiloyla değil adet hesabıyla satılırdı. Portakal, mandalina ya da hıyar söz konusu olduğunda Atlas Sokağı No: 57’deki manavımız Hasan Efendi amca kesekâğıdına bunlardan muhakkak birkaç adet fazla koyar; bana bakarak: “Bu da Yüksel Bey’in cabası!” derdi."

Üzerine yorum yapmaya gerek var mı? Benim gibi 80'li yılların sonlarına doğru dünyaya gelen kuşağın belki çocukluğunda rastladığı, belki de ancak babalarından veya dedelerinden işittiği hadiseler. Şunu da belirtmek gerekir ki Özemre, ömrünün son yıllarında Üsküdar esnafından bir hayli yakınır. Meyveyi, sebzeyi, balığı ve tavuğu "müşterisine" allayıp pullayıp sahte bir biçimde satan esnafla zaman zaman kavga eder, onları uyarır, fakat nafile... Üsküdar'ın kadınları ve çocukları hakkında çok manidar gözlemleri var yazarın. Mesela kadınlar hakkında "Üsküdar'ın kadınları, genellikle, genç kızlıklarında zayıf fakat evliliklerinde balık etinde olurlar ve, genellikle, kocalarından da daha uzun yaşarlardı. Kocaları vefât ettikten sonra, istisnaî hâller hâriç, genç iken dul kalmış olsalar bile genellikle bir daha evlenmezler; ve, eğer çocukları evlenmiş de ayrı ev açmışlarsa, "çocuklarına yük olmasınlar" diye de kendi evlerinde hür ve tek başlarına oturmayı, "tencerelerini kendilerinin kaynatmasını" tercih ederlerdi." der. Çocuklar hakkında da hem kendi çocukluğunu katarak hem de hayıflanarak şunları söyler: "Bütün sâhil çocukları gibi Üsküdar'ın çocukları da denize âşıktılar; yazın Paşalimanı, Kavak İskelesi, Şemsipaşa, Salacak ve çifte Kayalar sâhillerinin kırallarıydılar. Buralarda etraflarını umursamaz bir neşeyle denize girer ya da ellerinde oltalarla kayabalığı tutarlardı. Benim gibi "Muhallebi çocukları" ise, sokağa yalnız başına çıkmalarına destûr verilinceye kadar, Salacak Aile Gazinosu'nun altındaki Salacak Plâjı'ndan babalarının ya da ağabeylerinin refâkatinde denize girmişlerdir. Çocukluğum ve gençliğimin Üsküdar'ında çocuklar mukaddesti. Herkes ama herkes onlara hissettirmeden onları kollar, gözetirdi. Onun içindir ki aileler mutmain, çocuklar da mes'uddu."

Hangi semtten gelirse gelsin havasıyla ve suyuyla insanı büyüleyen bir iklimi var Üsküdar'ın. Bu fakir de evlilik münasebetiyle 2014'ün haziran ayında ömründe ilk defa Anadolu yakasında ikamet etmeye başladı ve taşınır taşınmaz da bu iklimi Acıbadem'de dahi hissetmeye başladı. Ara ara meydana gelen lodosun üzerimdeki etkisinin karşılığını yine kitapta buldum:

"Çocukluğumda lodosun hüküm sürdüğü günlerde annemde, babamda ve babaannemde ortaya çıkan sinirlilik, bitkinlik ve başağrıları beni hayrete düşürürdü. Hanımların lodoslu havalara rastlayan toplantı günlerinde ise hep lodosun kendileri ve yakınları üzerindeki etkilerinden söz edilirdi. Bu günlerin başlıca eğlencesi olan tombalada tombalayı çeken hanım meselâ 68'i 89 diye okuyup da sonra hatâsını fark eder, özürlerle düzeltirse hanımlar onu üzmemek için: "Normal efendim, normal! Bu lodos kimde hâl, dikkat bırakıyor ki?" diye ahkâm keserlerdi. Ben lodosun neden benim üzerimde bu türlü bir tesiri olmadığına hayret eder durur, bu tesirin tezâhürünü insanların aşırı hassasiyetine ve biraz da dikkati celbetmek ya da (o zamanların radyosuz, televizyonsuz ortamında) üzerinde konuşulacak bir mevzu ihdâs etmek eğilimlerine bağlardım. Ama 65 yaşımdan sonra lodoslu havalarda bende de aşırı bir yorgunluk zuhur etmeye başlayınca lodosun bu gücünü teslim etmek zorunda kaldım. Daha sonra da öğrendim ki eski İstanbul'da lodosun hüküm sürdüğü günlerde kadılar "Lodos, muhâkeme kābiliyetimizi bozar da adâlete uymayan bir karar veririz" endîşesiyle herhangi bir karar vermekden kaçınırlar; kararı poyrazlı bir güne ertelerlermiş."

Yine balıkçı hassasiyetime geri dönmek isterim. Baştan söyleyeyim balık tutmaya merakım yoktur. Babamın balıklar hakkında ihtisas sahası o kadar geniştir ki gözüne bakıp sülalesini sayar, kuyruğuna bakarak nereden geldiğini anlar, pullarından meteorolojik tahminler yapar. İşte eskinin balıkçıları da müşterisine "para" gözüyle bakmaz, ona en taze balığı emeğinden fazlasını talep etmeden temin edermiş. Yazar da şimdinin balıkçılarını balıkçı olarak değil, balık satıcısı olarak görüyor:

"Ne yazıktır ki eski Üsküdar'ın voli çeviren balıkçılarının o mutantan nidâları yerini artık: orkinos yavrularını torik, sarıkanatı lüfer, vonosu uskumru ve Norveç'den ithâl liparileri de palamut zanneden ve onları bu isimler altında satan echel-i cühelâ, nev-zuhur [balıkçı değil] "balık satıcıları"nın ısrarlı ve sulu çığırtkanlığına terketmiş bulunmaktadır... Birkaç senedenberidir de Üsküdar'da Eminönü'ye kalkan dolmuş motorlarının yanındaki rıhtımda mekân tutmuş olan balık satıcılarının bir kısmı Norveç'den ithâl edilen dondurulmuş "lipari"leri, yâni azman uskumruları, "Palamut" ve hattâ "Tâze Şile Palamudu" etiketleriyle teşhir etmekte ve kulak tırmalayan bir çığırtkanlıkla reklâm edip halka gagalamaktadırlar."

Son olarak, "Musiki ruhun gıdasıdır" sözünün hayat bulmuş semtlerinden biri olan eski Üsküdar'da; ezanlardan kuş seslerine kadar gün tamamen ahenk içindeymiş. Üsküdar'ın sadece şeyhleri, dervişleri, balıkçıları, sokak satıcıları, şairleri, hanendeleri, sazendeleri değil delileri bile ciddi bir musiki ahlâkından nasibi almış. Halkın hassasiyetinin egzoz seslerine karışmadığı günlerden bir bilgi olsun:

"Üsküdar müezzinleri, genellikle, sabah ezânını: sabâ ya da dilkeşhâverân; öğle ezânını: rast, hicâz; ikindi ezânını: uşşâk, hicâz, bayâtî; akşam ezânını: segâh, dügâh, rast, hicâz; yatsı ezânını ise: rast, uşşâk, nevâ, bayâtî ya da hicâz makamlarında nidâ ederlerdi."

Üsküdar, kendini kaybetmiş kentleşmenin, otomobilleşmenin ve kaybolan hassasiyetlerin inadına yaşıyor, yaşam mücadelesi veriyor. Yeniden eski günlerine dönmesi imkânsız gibi görünüyor. Umutsuzluğun bize bir faydası yok ama en azından bu kitabı okuyarak nelerin kaybedildiği ve nelerin yeniden temin edilebileceği anlaşılabilir. Yazarı rahmetle yad ederken, kitabın da çırpındığımız bu koşullarda öneminin giderek arttığını düşünüyorum. Bu kitap naçizane, artık rahmetli olan Üsküdar'ı tanımak isteyenlere ve hatta iyi bilenlere, varsa haklarını helal etme niyetiyle...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Düşünmemek bile istemek

Bir kitaba roman demeniz sadece sizi bağlar. Onun nasıl okunacağına siz karar vermezsiniz. belki bazı türlere yakın olabilir, ama o türün tüm özelliklerini taşımaz. Bu "Selman Bayer kitabı"nın en güzel özelliklerinden biri. nasıl okuyacağınıza göre değişiyor çehresi.

Öncelikle Hayâli çok güzel anlatmış, nerede duracağını güzelce seçmiş ve tüm manzarayı önümüze koymuş. Tüm susuzluklarından, tüm beklentilerden, tüm boşa çıkan umutlardan ve kendi içindeki tüm kavgalardan bahsetmiş. Öyle de olmalı, ne kadar severseniz sevin tüm hayatınız bir kişi olmaz, hele bu çağda.

Açılış sahneleri ve kapanış sahneleri hiç tutmaz zaten, babalar oğullarına eziyet ederler ve geceleri uyumamak gösterebileceğiniz ilk başkaldırı olur, sonra sessiz sakin içten büyür içinizdekiler. Bir noktada patlarsınız, hemen ardından bir şüpheye düşersiniz, sonra devam edersiniz. Daha ilk kendi başınıza yaptığınız işte geri dönmek olmaz diye. Sonra kendi kendinizi yıpratmamak için yaptıklarınız, dönemeyişleriniz sizi yıpratır.

Sonra Selman abi, sessizlikten bahsetmiş. susmanın güzelliğinden. İnsan düşünmemek bile istiyor ya, ondan da bahsetmiş. İrili ufaklı aldığımız bir sürü karardan, bunların durumundan, hayatı kaçırmaktan ve korkusundan, değişim korkusundan bahsetmiş. Bir tırtılken gördüğü dünyayı, peteğe girip çıktıktan sonra uçmayı bilen genç bir arı ne kadar dünyayı tanıyorsa o kadar tanırmışız hayatı, belli bir dönemimizde. Sonra uçmaya alıştıkça bulaşırmış işler tepemize: çalışmak, sorumluluk, insanlar, -mış gibi yapmalar ve daha nicesi. Buz dağının görünmeyen kısmında hep iyi cevaplar saklarmışız biz.

Bir kapıyı kapattığınızda arkasındaki her şeyi, gittiğinizde de geride kalan mahallenin hepsini geride bırakırsınız ya, ondan herkes çocukluğuna dönmek ister. Orada kalan iyi şeyler için. İyiden çok kötüler vardır: bize tutamaklıktan çok ayakbağı olan insanları geride bırakıp her şeye yeniden başlamaya yorgundur insan. Ondan dönemeyiz, gidemeyiz hemen karar alıp.

Her apartman dairesi gibi, her kitabında yönü vardır. Bu kitap müstakil bir ev ama sanki kuzeyinin önü yola baktığı için daha çok kullanılmış. Sıcak yanları da eksik edilmemiş.

Selman abi, ilk romanında kendi önünü açmış aslında. Hesaplarının kapatabildiğini kapatmış, kapatamadığıyla da kendi hesaplaşacak anlaşılan. İstediği kadar otobiyografik olsun, tüm kitabın tefsiri bana kalırsa "asr'a and olsun ki insan hüsrandadır."

Ki aslında içinde Emir Sultan Camii geçen bir kitap bu. Mahalleden, ailede geri planda kalmış insanlardan, öğretmenlerden, babalardan, pederzedelerden, oğulzedelerden, Mesnevi'den bahis açan, açtığı bahsi kapatan. Kitap kahramanı olmayı, kendi hayatının başrolüne tercih etmemiş bir insanın hikayesi.

Okumak güzel bir emirdir. Uymak gerek. Ben üç kere uydum bu kitap için. Allah kabul etsin.

Ali Berkay Bircan
twitter.com/AliBerkayBircan

Entelektüel kimdir?

Edward Said'in Entelektüel'i, sürgün, yabancı (çevresine ve insanlara), marjinal (çağına göre). Edward Said gibi sürekli gezen, çevresindekilere karşı duyarsız olmayan ve tutumlarını belli prensiplere göre almaya çalışmış bir insandan beklenen bir kitap.

Tamamı Said'in konsferanslarından ve panellerinden alınan yazılarda, oldukça farklı tanımlara göre çıkarsama yapılmış. Bunun yanında farklı coğrafyalardaki durumlara göre bu çıkarsamalar değerlendirilmiş, kitabın yazıldığı zamana göre güncel denilebilecek örneklerle tasdik edilmiş.

Said'in genel çerçevesini çizdiği enetelektüel tanımı ise şu çerçevede:

Sürgün: İnsanın doğal ortamından uzaklaşmadıkça ya da bu elinden alınmadıkça rahatlığını koruyacağını söylüyor. Entelektüel'in rahatsız olması gerektiğini ve bunun algıları açacağına inanan Said, İran devriminden sonra ülkesine dönen bir kaç aydının yaşadıklarıyla bu savını desteklemiş. Önceden İran'daki otoritenin yapyıklarına karşı iyi tutumlar sergileyen bu aydınlar, sürgünden dönünce otoritenin yaptıklarına daha göz yummaya başlamışlar.

Yabancı: Sürgün olan aydının yeni bulunduğu ortamda kendini yabancı hissetmesi ve tutumlarını buna göre oluşturması, öte yandan içinde bulunduğu ortamın otoritesini rahatlıkla sorgulayabilecek halde kalmasını sağlıyor Said'e göre.

Marjinal: Said'in marrjinal tanımı, daha ziyade sözünü çekinmeden söyleyebilen ve bunun geleneklere uygun olup olmamasını takmayan kişi çerçevesinde. Bu da entelektüel'imizin rahatsızlığı ve algılarının açık olması sayesinde yanlışları söyleyebilecek durumda olması manasına geliyor.

Entelektüel salt iyi ya da kötü değildir. Said iyi ve kötü algılarının milletten millete ve gelenekten geleneğe göre değiştiğini söylüyor. Bunun çağdan çağa dahi değişebildiğini aynı aydının faklı senelerde halktan ve otoriteden aldığı tepkileri önümüze sererek güçlendiriyor. Medyanın yönledirmesini ve otoritenin baskıcı tutumlarının da iyi ve kötü algısında değişiklik yaptığı göz önüne alınırsa Said bu noktada çok da haksız değil. O yüzden salt iyi ya da kötü olmak enelektüel'in amacı olamaz.

Said entelektüelin olayları dini veya tinsel olmayan şekilde değerlendirmesinin gerekliliğini vurguluyor. Bunun entelektüel'in bağımsızlığını ve obkeltifliğini etkileyebileceğini belirterek, önyargılardan arınarak olaylara bakılması gerektiğinden dem vuruyor. Keza milliyet konusundaki görüşleri de bunu destekler nitelikte: Sırf geldiği milleti yermemek adına gelenekte olan ya da oluşmuş yanlıştan bahsetmemek yanlıştır.

Politika entelektüelin uzak durması gereken alanlardan biridir. Halk içinden biri olan (aynı zamanda halk için yabancı, halka yabancı değil) entelektüel, halka karşı hükümetin ya da otoritenin yanında bulunmamalıdır. Entelektüel bağımlılılarından dolayı doğruyu belirtemeyecek durumda olduğunda vasfını ve geçerliliğini yitirmesi manasına gelir: O sadece iyi nutuk atabilen ve halkı yönlendiren biridir artık.

Entelektüel'in ne zaman entelektüel olduğu ya da kimin entelektüel sayılıp sayılmayacağı noktasında literatürde bulunan bir çok tanımı veren Said, kendi entelektüel tanımını kitabının başlığında da verdiği ve yukarıda da açıkladığımız tanımlar üzerine kuruyor. Çoğu yerde kendinden de örnek vermekten çekinmemiş. Bunun anlatımı güçlendirdiğini belirtmeden geçmeyelim.

Elbette tukardaki kavramların dolaylı olarak refere ettiği bir kaç kavramdan bahsetmek gerek. Bunlar entelektüelin uzmanlığı, kişiliği, yanılabilmesi ve zamanına ait insanlar olmaları gerektiğidir.

Kişi sadece kendi alanında uzmanlaşarak entelektüel olamaz. Farklı alanlardaki sorunları görmesi, aynı zamanda bunları dile getirmesi, bunların pratikte karşılığının hemen olup olmamasından önemlidir. Zira entelktüel belirttiği ya da gördüğü haksızlıkları dile getirerek bunların çözümü yolunda ilk adımı atmış sayılır. Hemen karşıklık bulması mümkün değildir, zira bu görüşler marjinal olabilir, otorite tarafından yasaklanmış olabilir, gelenekle uyuşmadığı için bir kenara atılabilir. Ama entelktüel tüm bunlara rağmen görüşünün arkasında durmaya devam etmeli ve gördüğü yanlışlık ortadan kalkıncaya kadar bunu sürdürmelidir.

Öte yandan entelektüel kendisinin yanlışlanamaz olduğuna inanmamalı, farklı görüşlere açık olmalı ve bunları değerlendirmesini bilmelidir. Her türlü bilginin güvenirliliği tartışmalıdır entelektüele göre, kendi çıkarsamaları da gözönüne aldığı postülalardan biri yanlış olduğunda yanlış olacaktır. Hatasında ısrarcı olmaması gerekir.

Entelektüel zamanın insanı olma özelliğini taşır: İçinde bulunduğu çağın sorunlarına çözümler üretir ve yeni ufuklar açar. Buradan entelektüelin kendisini takip eden çağda görüşlerinin tamamen yanlış olacağı sonucu çıkmamalıdır. Zira bulunan bir çözüm, o çözüm yanlışlanana ya da yanlış süreçlere neden oluncaya kadar kullanılır. Öte yandan entelektüelin kendisinden sonraki çağda hatırlanma gerekliliği yoktur. Zira Said'in yaptığı tanım da bunu gerektirmiyor.

Kitapta Edward Said'in kendisinden bahsettiği kısımlarda, bariz bir hayal kırıklığı ve sürgün hissini belli oluyor. Ama bunun kitabın objektifliğini etkilemediğini belirtmek gerek. Kendine verdiği referanslar konferanslarda gelebilecek soruların cevabı niteliğinde.

Kitabın beslendiği kaynaklardaki çeşitlilik, okuyucunun kitabın tek bir ağızdan veya yönden bahsetmediğini, olası tüm tanımların değerlendirmeye alındığını görmesi için.

Kitap verilen konferansların metinlerden oluştuğu için, okuyucu bölüm sonlarındaki sonuçlarla yetinmek durumunda. Kitap Said'in bahsettiği entelktüel'in üslubuyla yazılmış. Kendi fikrini empoze etmeyi değil, araştırmayı teşvik edici nitelikte bir çalışma. Nihayetinde entelektüelin fiziki ya da ölçülebilen niteliklerinden ziyade daha genel ama sınırları belli olan bir tanımla entelektüel'in bizatihi kendisini kendisine tanımasına ve duruşunu belirlemesine kolaylık sağlama amacı taşımakta. Bu aynı zamanda, kitabın yazım üslubundan ve duruluğundan dolayı, sokağa entelektüel'i tanıma fırsatı vermekte.

Ali Berkay Bircan
twitter.com/AliBerkayBircan

Soğuk şehrin soğuk şairi

"Neler yapmadık şu vatan için!
Kimimiz öldük;
Kimimiz nutuk söyledik.
- Orhan Veli

"Hayat yolum boyunca bana verdiği her şey için 
yurduma teşekkür ediyorum."
- Martin Heidegger

Gençliğinde sıkı bir kaleci olan Albert Camus, felsefeden çok daha önce futbolla tanışmış. Hepimizin bildiği "Ahlak ve insanın yükümlülükleri hakkında güvenebileceğim ne biliyorsam futbola borçluyum. Çünkü topun hangi köşeden geleceğini asla bilemezdim." sözünü de futbolun, hayatın ta kendisi olduğuna inandığı bir zamanda söyleyivermiş olsa gerek. Futbolu şerefiyle oynayanlar arasında "ahlaklı yaşam" örneklerine rastladığımız birkaç isim var. Mesela Ivan Zamorano. Şilili efsane futbolcu memleketinde on bin çocuk okutmuş, ilkokuldan üniversiteye kadar... Oleg Bloghin var. SSCB dönemi futbol efsanesi, futbolu bıraktıktan sonra 9 yıl parlamentoda ülkesini daha iyiye götürebilmek için çalıştı. Çok sonra, "eğer bunu yapmasaydım çok pişman olurdum" sözleri işitilmiş. Romario'nun engelli çocuklar için meclise girdiğini, Davor Suker'in ülke futbolunun bataklığa saplanmaması için gençlik akademileri açtığını, futboluyla kazandığı itibarı ülkesi için harcayan Pele'yi biliyoruz. Son dönemde ise Drogba'nın kendi adına kurduğu vakıfla Afrika'daki çocuklar için çalıştığını, sık sık ırkçı saldırılara maruz kalmış Samuel Eto'o'nun da Batı Afrika'da yardım faaliyetleri düzenlediğini biliyoruz. Örnekler çoğaltılabilir fakat görünen köy şu ki; ülkesinin vaziyeti hususunda malumatı olan futbolcular, bilhassa ahlak ve vicdan sahibi olanlar, ellerini taşların altına koyuyorlar. Emekliliklerinde yan gelip yatmakla değil, ülkelerine olan borçlarını kapatmakla meşgul oluyorlar.

2013'ün kavruk bir ağustosunda kaybettiğimiz şair Ahmet Erhan da, şiirlerine hayatı ne kadar sıkıştırdıysa ülkesini de o kadar sıkıştırmış. Adanademirspor'un genç takımında futbol oynarken geçirdiği ağır sakatlıktan sonra şiir yazmaya başlamış. Yani sahalardan uzaklaştıran sakatlık, insanı şiire yakınlaştırabiliyor. Belli ki Ahmet Erhan daha evvel de şiire meraklıymış. Çünkü gerek dergilerde yayımlanan şiirlerinde gerekse kitaplarında, militanlık yahut siyasal slogan atmadan nasıl devrimci şiirler yazılabildiğini ele güne göstermiş. Bu hususta ülkemizden oldukça parlak şairler çıktığını söylemekle konuyu kapatabiliriz. Son bir ekleme: Ahmet Erhan koyu bir Galatasaraylı imiş.

Şehirde Bir Yılkı Atı, ilk olarak 2005'te yayımlandı. İçinde hayat dolu dizeler var dersem romantik bir şey demiş olurum, bu yüzden demiyor. Hayat dolu, ama gerçek bir hayat. Halktan yana olan bir hayat. İşte bu tip dizeler: "Yaranamıyor evlendim ben bu Hayat''la / bir kere adam gibi boşanamadım", "Türkiye! Bağımın en kuru gazeli / telefonları ikide bir yüzüme çarpan / bak, burası Hayat kokuyor / gencecik kızlar üzüm eziyor topuklarıyla", "Alkole karşı ırzım süklüm püklümse / iyi de, Hayat'a karşı o kadar safkan / babam olmazdı ki ben olmasam".

Kitapta, Konya doğumlu ressam Habip Aydoğdu için de "Bir Ucu Yanık Resim" adlı bir şiiri var şairin. "Derse ki: Ateşte yangın, su / kısacası, hayatta ve ölümde ben varım" diyor, "Kendime küssem rengimle barışırım" diyor, "Tükenmez bu Türkiye" diyor. Bir şiire, birkaç resim birden sığdırıyor.

Çevresinden yana dertli dizeleri var şairin. "Soruyorlar, hep sorarlar / istiyorlar, hep isterler" derken yılgınlığının cevabını da kendi veriyor: "Yüz kere söyledim, dinletemedim / şimdi ömrüm kırkyedi ayak."

Bazen bir balıkçıya, bazen bir çocuğa, annelere ve babalara, hayata en ağır izleri bırakmış ölümlere, elektrik sobalarına, gurbet kandillerine, komşu ablalara, Che Guevera'ya şiir yazmış Ahmet Erhan. Bir şeyler söylemiş, tanık olmuş, tarih düşmüş. Oğlu Ahmet Deniz'in on sekizinci yaşı için yazdığı şiirde, aslında herkese bir şeyler diyor, oğlum sen anla der gibi: "Belki ben de bir gün onsekizime basarım / yağmurdan eksik garip bir rüyada... / ama sen bir armağansın oğlum / şu alçak, şu acımasız dünyaya..."

Şair, okuyucunun dış sesi olduğu vakit dilin kıymeti daha da anlaşılıyor. Soğuk Ankara'nın soğuk şairi de, hani Pablo Neruda demiş ya "Şiir; yazanın değil, okuyanındır" diye, işte bu deyişi olur olmaz dizeleriyle hatırlatıveriyor. "Öyle" adlı şiirinden: "Öyle çok sevdim ki / bu yalnızlıklar mezbahasında / hiç kendine çarptığın oldu mu/ birdenbire bir köşebaşında.". Bu da "Hiyeroglif" şiirinden: "Varamam gecenize, sırtım üşür / kendimle daha fazla yorulamam, bağışlayınız / iadeli taahhütlü bir mektup gibi / attığım imzalar birdenbire silinir / sizin e-mailleriniz var, kulak asmayınız."

Hevesini gerektiğince kör ederek gecelerce şiir kusmuş bir şairimizdi Ahmet Erhan. Her kitabı, şairiyle birlikte dönemin koşullarını aktarır durur. Tekrar tekrar kendini okutur. Bir soğukluk eser durur Ahmet Erhan dizelerinde. Belki kaçan bir penaltı sonrası gibi, belki de sahibini arayan bir atın dizginleri gibi.

Yağız Gönüler
twitter.com/YagizGonuler

Sayfalarda kalan Üsküdar'ın yitip giden irfan meclisi

"Yüksel'cim; biz bu dükkândan geçmemiş olsaydık şimdi yedi dükkân süprüntüsünden beter olurduk."
- Neyzen Niyazı Sayın

Bir İstanbul kitabı okumak istediğimiz zaman çok fazla kitapla ve hatta külliyatla karşılaşmamız mümkün. Son dönemde çıkan İstanbul romanlarını yazanlara bakarsak, bilhassa popüler olanlarını yazanlar 50 yaşına henüz ulaşmamış yazarlar. Çok mu önemli? Konu İstanbul ise ömrün ve doğal olarak tecrübenin önemi artıyor. Çünkü doğumundan itibaren yaşamının tamamını İstanbul'un belli bir semtinde geçiren insanların gerek üslupları, gerek anıları o kadar lezzetli oluyor ki; okuyucu işte o zaman aradığını buluyor.

Merhum Ahmed Yüksel Özemre, 1935'te Üsküdar'da dünyaya geldi ve 2008'de yine Üsküdar'da rahmet yoluna çıktı. Yolu düşenler Karaca Ahmet Sultan Kabristanı'ndaki âile kabrinde kendisine bir fatiha okuyabilirler. Son derece ilginç bir yaşam hikâyesi olan Özemre, Mekteb-i Sultanî mezunu. Bu okulda atletizm hususunda birçok salon rekoruna sahip. Türkiye'nin ilk atom mühendisi. Pozitif, sosyal ve dinî ilimler hususunda 279 makalesi ve raporu mevcut. Hâlen üniversitelerimizde okutulan ve defalarca yeniden basılmış olan Teorik Fizik ve Nükleer Mühendislik ile ilgili 12 ciltlik ders kitabı ve 11 ciltlik ilmî eser tercümesinin müellifi. Tüm bunların yanında Kubbealtı Neşriyat'tan çıkmış olan çok sayıda anı kitabı da mevcut. Bunların çoğu ise ömrünü geçirdiği Üsküdar'la ilgili. İşte Üsküdar'da Bir Attar Dükkânı da, 1994 senesinin Ramazan'ında; yaşadıklarından hafızasında yer edinmiş olanları kaleme almak hevesiyle başlayıp bitirdiği bir heves. 17 gün 17 gecede biten bu kitaba kendisini öyle bir kaptırmış ki zevcesi bile günlerce "Hû! Akşam ezânı okundu. Hadi artık attâr dükkânından çık da gel iftar et!" diye latîfe edermiş.

Kitap aktar hocaların tanıtımıyla başlıyor. Aktar demişken, aslı attar olan bu kelimeye Üsküdar halkının dili dönmemesinden dolayı zamanla aktar denmiş. Akabinde söz konusu attâr dükkânından bahis açılıyor. Dükkânın müdavimleri saymakla bitmez. Birçok tekkenin şeyhi, meşhur sanatkârlar, sırlı sôfiler, ârifler; muhabbet etmek üzere sürekli bu dükkâna geliyor, dolayısıyla dükkân bir akademi görevi görüyor. Dükkanın gönül ehli müdâvimleri arasında Rufaî şeyhi Sarı Hüsnü Efendi, Sandıkçı Dergâhı’nın son şeyhi Haydar Efendi, Celvetî-Bektâşî şeyhi Yusuf Fâhir Ataer Baba, Hamzavî-Melâmî meşreb Eşref Ede Efendi, Özbekler Tekkesi’nin son şeyhi Necmeddin Özbekkangay Efendi, Kerâmeddin Efendi, Üsküdar İskele Camii baş imamı Nâfiz Uncu Efendi, Necmeddin Okyay, Sâcid Okyay, Dümbüllü İsmail Efendi, Osmanlının son müezzinbaşısı Hâfız Muhiddin Tanık Efendi, Fehim Tandaç, Melâmî meşreb Abdullah Bey, ressam Hoca Ali Rıza Bey, neyzen Niyâzi Sayın, Turgut Çulpan, Ahmed Âmiş Efendi, Albay Mühendis Vehbi Güloğlu, Abdülbâki Gölpınarlı, Hâfız Âmâ Tevfik, Prof. Dr. Ali Alpaslan, Uğur Derman, Prof. Dr. Güngör Şatıroğlu, gazeteci-yazar-mûsikîşinas Nezih Uzel gibi isimler bulunuyor. Öte yandan dükkânın en uzun süreli müdâvimleri ise kitabın müellifi Ahmed Yüksel Özemre (53 yıl) ve pek tabii babası (54 yılı aşkın) yer alıyor.

Dükkânın sahibi Sâim Düzgünman Efendi. Evlatları ise Ahmed ile ebru sanatının son ustalarından Mustafa Düzgünman. Küçücük bir alanda attarlığın tüm kendine has mes'uliyetleri dışında yukarıda adı zikredilen ehl-i dilin muhabbetleri ve meşkleri kışı ayrı ısıtan, yazı ayrı serinleten hassasiyetlere sahip. Hem dükkanı hem de bu birbirinden farklı zevkleri, mesaileri olan mühim zatları; tüm bunların yanında da eski Üsküdar'ı o kadar lezzetli bir üslupla kaleme almış ki Ahmed Yüksel Özemre, bilhassa mekan tasvirleriyle okurken o dönemi yeniden yaşatıyor yahut konuk ediyor.

Zamanla Üsküdar'ın nüfusu 40 binden 850 bine çıkınca, etrafı da kuyumcular basınca dükkân bundan nasibini (!) alıyor ve mecburen kapanıyor. Dönemin nezaketi, zarafeti, aklı ve izanı yoldan çıkıyor, artık avamilik kol geziyor. Günümüzde de Üsküdar'ın geldiği hâl ortada. Artık meczubunda bile bir farklılık yok. Okunan ezanlardan kılınan namazlara ve ardında durulan imamlara kadar her şeyde bir bozukluk, bir kopukluk mevzubahis. Kitaptan bir anı:

“Necmeddin Hoca da, Sâim Efendi Amca da, kendi yetişme çağlarının en büyük Kur’an tilavet mürebbîsi sayılan Kaptanpaşa Camii İmamı Ahmed Nazif Efendi’nin talebelerinden olan babamın tilavetindeki şîveyi, tavrı ve musıkîye vukûfunu çok takdir ederlerdi… İmamların, kıldırdıkları namazın tilavetine göre, cemaati fevkalâde tesir altında bırakabildiklerini, çocukluğumda Necmeddin Hoca ile Saim Efendi Amca’nın arkalarında kılmış olduğum namazlardan ve bilhassa terâvih namazlarından, bilmekteyim. Kıldırdıkları namazla cemaate onlar kadar inşirah, neş’e ve letafet bahşeden imamlara, maalesef, bir daha hiç rastlayamadım. Onların arkasında namaz kılan bir insan, namazın bittiğine hayıflanırdı.”

Kitabı okuyup bitirince insan düşünüyor. Şimdi hangi dükkanda oturup da mûsikî öğrenebilir bir genç? Meşk, makam, usul? Ve hatta edeb, ilim, irfan ve erkan? Yahut hangi dükkâna bir mûsikîşinas teşrif eder de kibrini bir kenara bırakıp muhabbet ehli oluverir? Halbuki mûsikî, gönlün muhabbetidir. Netice-i kelâm: Gençlerin de suçu yok. Onlara "Dilşâd olacak diye kaç yıl avuttu felek" eserini terennüm edecek muhteremler de pek kalmadı.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Eski İstanbul sokaklarında yürümek isteyenlere

“Bu, boza ve yoğurt satıcısı Mevlut Karataş’ın hayatının ve hayallerinin hikâyesi...”

Orhan Pamuk’un son kitabı Kafamda Bir Tuhaflık’ı herhangi bir beklentim olmadan, hakkında hiçbir yazı veya yorum okumadan, çok sevdiğim bir kitapçıdan hızlıca almıştım. Aldığım hızla da okumaya başladım ve hikâyenin içine daldım.

Okuduğum en iyi Orhan Pamuk kitabı olmamakla birlikte bitirdiğimde geride kalan hissi güzeldi; akıcı, zengin ve naif bir roman.

"Kafamda bir tuhaflık var," dedi Mevlut. "Ne yapsam bu âlemde yapayalnız hissediyorum kendimi."

“Ben yanındayken bir daha asla öyle hissetmeyeceksin,” dedi Rayiha anaç bir tavırla. Mevlut çayhanenin camlarında yansıyan Rayiha’nın hayalinin kendisine şefkatle sokulduğunu görüp bu ânı hiç unutamayacağını anladı.”

Kahramanımız Mevlut, yoğurt satıcılığından otopark bekçiliğine, elektrik tahsilatçılığından büfe işletmeciliğine pek çok iş yapıyor. Fakat ne yaparsa yapsın, hep, geceleri İstanbul sokaklarında boza satmaya devam ediyor. Mevlut’un hayatı akıp giderken arka fonda sokaklar değişiyor, İstanbul değişiyor, Türkiye değişiyor…

“Ne yazık ki bir şehrin şekli şemali / bir insanın kalbinden çok daha hızlı değişir.” (Bauderlaire).

1969’dan 2012’e kadar Türkiye’de yaşanan her şey yer buluyor kitapta. Olaylar, insanlar, geride kalanlar… Gündelik hayattan ekonomik ve siyasi meselelere kadar neler yaşadığımızı tekrar anımsatıyor. Mevlut’un öyküsünde biraz da memleketin hikâyesini okuyoruz.

“Sokak satıcıları sokağın bülbülleri, İstanbul’un neşesi ve hayatıdır.”

Tabi, en çok da İstanbul sokakları var kitapta. Mevlut gecelerce yürüyor, sur içinde , sur dışında; cumbalı sokaklarda, gökdelenler arasında… Biz de onunla birlikte arşınlıyoruz yolları. O yanık sesiyle, “Boo-zaa” diye bağırdıkça, benim aklım hep Vefa’ya gitti; kim bilir sizi nereye götürecek…

“İnsan şehirde kalabalık içinde yalnız olabilirdi ve şehri şehir yapan şey de zaten bu kalabalık içinde insanın kafasındaki tuhaflığı saklayabilme imkânıydı.”
Hikâye, farklı karakterlerin ağzından anlatılıyor. Bir tek Mevlut’un sesini duymuyoruz; okurken, bunu yazarın özellikle tercih ettiğini düşündüm. Farklı sesleri duyuyor olmak, öyküyü zenginleştiriyor, metni daha katmanlı bir forma sokuyor. Hikaye küçük küçük parçalarla çoğalıyor; gerçeklik ve derinlik artıyor. Pamuk, hayatın da büyük resimden değil, küçük an’lardan ibaret olduğunun altını çiziyor. Orhan Pamuk, okuyucusuna küçük oyunlar armağan etmeyi seven bir yazar. Kafamda Bir Tuhaflık’ta da diğer kitaplarına ve başka yazarlara selam çakıyor ara ara. Ki bu da hoşluk katıyor kitaba.

“Bu dünya konuşsaydı acaba ne derdi?"

Kafamda Bir Tuhaflık, ince ince işlenmiş bir hikâye okumayı sevenlere ve eski İstanbul sokaklarında yürümek isteyenlere iyi gelecek bir kitap.

"Bozacı, iyi ki geldin yukarı." dedi. "Sokaktan sesini işitmek iyi geldi bana. İçime işledi. İyi ki boza satıyorsun, iyi ki kim alacak demiyorsun.”

Mevlut kapıdaydı. Çıkıyordu ama biraz yavaşlamıştı. "Hiç öyle denir mi?" dedi. "İçimden geldiği için boza satıyorum ben."

"Hiç vazgeçme bozacı. Bu kuleler, betonlar arasında kim alır deme. Sen hep geç sokaklardan."

"Ben kıyamete kadar boza satacağım." dedi Mevlut."

Merve Uzun
twitter.com/merveuzun