Tasavvufa bilimsel bakmak

İnsanlar tasavvuf veya tarikata en baştan mı meyleder yoksa arayış hâlindeyken mi merak salar bilemiyorum. Şahsen her iki konuya dair malumatımı teolojiye olan ilgime borçluyum diyebilirim. Tasavvuf ve/veya tarikat bugün dinin bir parçası ya da bir dindarlık modeli olarak kabul görmüş durumda. Peki, işin aslı da böyle mi? Bugün bildiğimiz manadaki tasavvuf ve tarikat olgusu nerede ve nasıl başlamıştır? Ortaya çıkma saikleri, iç dinamikleri, tesir ve etkileşim alanları nelerdir? Farkındayım, inanç alanına giren ve kişinin meşrebince cevaplayacağı sorular bunlar. Açıkçası bu saatten sonra benim bu konuda ilgilendiğim tek şey, meseleye bilimsel yaklaşabilmenin mümkünlüğü olur. Gerisi laf-ı güzaftır.

Kitaplarla hemhâl olmaya başladığımdan beri tasavvufla ilgili onlarca eser elimden geçmiş, bir çoğu zihnimde derin izler bırakmıştır. Fakat konunun çerçevesini rahmetli Ercümend Özkan’ın (1938-1995) Tasavvuf ve İslam adlı eserinin çizdiğini söyleyebilirim. Ayrıca İbrahim Sarmış’ın Tasavvuf ve İslam adlı hacimli çalışmasını da burada anmam gerekir. Konuya ‘sorgulayıcı’ pencereden bakmak isteyenler müracaat edebilir. Toplumumuzda pek itibar edilmez ya, yine de belirteyim; bir şeyin ‘anti’si olmakla o şey olmamak aynı şey değildir. Bu bağlamda meseleye ‘anti-tasavvuf’ (bu isimde bir yayınevi bulunuyor!) düzleminden bakmadığım gibi tasavvuf ya da tarikat uygulamaları ile İslam arasındaki uyuşmazlıkların görmezden gelinmesini artık garipsemiyorum. Malzeme insan, din taklit, kültür toplama ve felsefe de sığ olunca şaşırmaya şaşırmak gerekiyor.

Tasavvuf demişken, çocukken iki şeye anlam veremezdim. İlki, Batılıların Celaleddin Rumi’ye (1207-1273) gösterdikleri aşırı ilgi ve övgüydü. Diğeri ise Müslümanların onun için kullandığı ‘İslam âlimi’ tanımlamasıydı. Doğu’ya dair müspet algısı, düşüncesi, uygulaması olmayan Batı nasıl oluyordu da bir ‘İslam değerini’ yüceltiyordu? Öte yandan Celaleddin Rumi İslam alimi idiyse, o kıstasta rahatlıkla sayılabilecek onlarca ‘şair’ en az onun kadar İslam âlimi olmalıydı. Kısacası, Celaleddin Rumi şiirle iştigal eden bir mutasavvıftı ve öyle tanımlanmalıydı. Onunla ilgili zihnimdeki ilk çentiği tesadüfen elime geçen İsmet Zeki Eyüboğlu’nun (1925-2003) Bütün Yönleriyle Mevlana adlı kitabı atmıştır. Eyüboğlu, Celaleddin Rumi’nin şiirindeki panteist vurgulara, gayri İslami detaylara ve vahdet-i vücut olgusuna dikkat çekiyordu. Sonra hasbelkader Mikail Bayram’ın araştırmalarına denk gelmem zihnimdeki eksik parçaları tamamlamıştı. Belirtmem gerekir ki, konu elbette Celaleddin Rumi’nin şahsı değil; eserleri ve fikir dünyasıdır. Burada mevzu edilmesi tasavvuf denildiğinde ilk akla gelenlerden birisi oluşundandır.

Bugün için tasavvufa dair kanaatim netleşip o defteri kapatalı epey zaman olmuş olsa da, arada konuya dair ilgimi çeken (kaliteli) çalışmaları gözardı edemiyorum. Ahmet T. Karamustafa’nın kıymetli çalışması Tasavvufun Oluşumu bu minvalde değerlendirdiğim kitaplardan. Tasavvuf olgusuna bilimsel tutarlılık, akademik ciddiyet ve sakince bakmak isteyenler kesinlikle dikkate almalı. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları tarafından neşredilen çalışma iki yüz kırk sekiz sayfadan (nedense internetteki tanıtımlarda ‘iki yüz atmış’ yazıyor) oluşuyor. Amerika’da yaşayan akademisyen Ahmet T. Karamustafa’nın İngilizce olarak kaleme aldığı eserin çevirisi Nagihan Doğan’a ait. Özenli baskı ve çevirinin de oldukça başarılı olduğunu söylemeden geçemeyeceğim. Bol dipnot ve zengin kaynakçaya sahip kitap altı bölümden oluşuyor. Bölümler sırasıyla Bağdat Sufileri, Bağdat Dışındaki Mistikler, Bağdat Sufiliğinin Yayılması, Tasavvuf Yazınının Doğuşu, Sufi Cemaatlerin Doğuşu ve Erenlerin Zaferi başlıklarını taşıyor.

Ahmet T. Karamustafa tasavvufu bilimsel açıdan ele alarak İslam tarihindeki çıkış noktasını ve sosyo-kültürel arka planını tespit etmeye çalışıyor. Bu hâliyle, ortaya çıkan tablonun günümüz tasavvuf anlayışından bir takım farklılıklar taşıdığı görülüyor. Zamanla tasavvufa evrilecek yapının ilk örnekleri, dinin bireysel ve toplumsal pratiklerinin bozulduğunu ve/veya yanlış uygulandığını düşünerek hassasiyet gösteren bazı kişilerin ortaya çıkarmış olduğu bir ‘züht hareketi’ şeklinde beliriyor. Dönem olarak 3./9. yüzyıldır ve bu dönemde geniş çapta bir örgütlenme ve sistematik bir oluşumdan söz edilemez. Bu çaba cami ve evlerde buluşup ibadet eden küçük grupların dini hassasiyetlerinin bir yansıması olarak da görülebilir. Kitapta bu oluşumların sonraki süreçte uğradığı dönüşümün hem coğrafik hem de felsefi haritası çıkarılıyor. İlk olarak Bağdat ve Basra bölgelerinde görülen tasavvufi hareketler kısa zamanda Maveraünnehir, Horasan ve Kuzey İran taraflarına yayılmıştır. Bu aşamada Müslümanların geneli için henüz yeterince kabul gören bir yapı arzetmemektedir. Zira sufilerin çoğunluğu toplumsal kabule ve dini uygulamalara aykırı bir anlayışla hareket etmektedir. Bu dönemde pasif ve uyumlu tutum geliştiren sufiler toplumun diğer katmanlarıyla bir arada yaşamayı başarmışlardır. Hallac-ı Mansur gibi gibi bazı uç örnekler çıkmıştır ve fakat bu tür aşırılıklar sufi zümreler tarafından da eleştirilmekte hatta reddedilmektedir.

Müellif, ayrı bölgelerdeki sufi oluşumların farklı eğilimler taşımalarına rağmen birbiriyle etkileşim içinde olduklarını belirtiyor. Bu bağlamda Irak ve Basra sufiliği öncü olması açısından belirleyici bir rol üstlenmiştir fakat Maveraünnehir ve Horasan sufiliği bir süre sonra kendi yatağını bulmuştur. Netice itibariyle sufi oluşumlar arasındaki fark bazı teknik detaylarla sınırlı kalmıştır. Sufi yapılanmaların en temel özelliği seçkinci anlayışın yön verdiği asetik (çileci) ve ezoterik (gizemli) hareket biçimidir. Onlar, Allah tarafından seçilmiş ve görevlendirilmiş ‘özel’ kişilerdir. Bu durum daha sonraları enbiya-evliya sorunsalını doğurmuştur. Peygamberleri evliyaya üstün görenlerin yanında velileri nebilerden üstün gören sufiler de bulunmaktadır. Sufi gelenekte genel olarak şekilci bir anlayış gelişmiştir ve giyim kuşamdan ibadet biçimlerine kadar dışarıdan bakıldığında kendini belli eden uygulamalar oluşturulmuştur. Zamanla gelişen tekke kültürü bu uygulamaları kurallar dizgesi hâline getirmiştir. Yün ve yamalı hırka giymek, ibadet, zikir ve vird ile meşgul olmak, evlenmemek, et yememek, çalışmamak, inzivaya çekilmek gibi temel ilkelerin yanında gün boyu nasıl hareket edileceğine dair kurallar belirlenmiştir. Mürşit-mürit ilişkisini de belirleyen bu kurallar şeyhin otoritesini tesis ederek gizemli bir hiyerarşi sistemi oluşturmuştur. İlk başlarda makul çizgide olan Melamilik belki de bu anlayışın dışında kalan tek sufi gelenektir. Onlar, kendilerini toplumda farklı gösterecek şeylerin (şekilciliğin) nefsi tahrik edeceğinden kibri arttıracağını ve böylelikle züht düşüncesinin oluşmayacağını belirtmişlerdir. Melamilerin bu görüşte aşırıya kaçarak dinin yasakladığı şeyleri yapmaya başlaması sapkın olarak nitelenmelerine neden olmuştur. Toparlamak gerekirse, sufi gelenekte nefse yaklaşma yöntemi ekollerin ayrışmasında önemli bir belirleyicidir fakat zamanla bu teknik farklılıklar gelenek içinde erimiştir.

Züht hareketi olarak ortaya çıkan sufilik 4./10. yüzyıldan itibaren kendine has bir dindarlık ve takva anlayışı hâline gelmiştir. Taşradan kente doğru bir seyir izleyen sufi anlayış, Mutezile gibi akılcı hareketlere karşı hadisçilerle ittifak kurmuştur. Oysa gelenek eleştirisiyle kendini gösteren öncü sufiler ilk ortaya çıktıklarında hadisçilerle çatışma hâlindedirler. Bu süreçte günümüz Müslüman düşüncesine de etki eden ekzoterik/akli/zahiri bilgi ile ezoterik/nakli/batıni bilgi karşı karşıya gelmiştir. Gelinen noktada sufi ekolleri birbirinden ayıran en önemli etmen mezheplerdir denilebilir. Farklı bölgelerdeki sufi ekoller arasındaki etkileşim ve sentezlerin ayrışma noktası Hanefi ve Maliki mezhepleridir. Bu açıdan Suriye de dâhil Arabistan yarımadası ve Mısır’dan Tunus’a kadar olan bölgede Eşari/Maliki eğilimli Bağdat sufiliği etkisi görülürken, İran üzerinden Anadolu’ya uzanan bölge Maturidi/Hanefi ve yer yer Eşari/Şafii eğilimli Horasan sufiliğinin etkilerini taşımaktadır. Mezheplerle birlikte anılmaya başlayan sufi anlayış artık önemli bir güç kazanmıştır.

Sufi yapıların bir kaç kuşaklık birikime sahip olmasıyla birlikte tasavvufi bir literatür oluşmuştur. Bu dönemde sufi yapılanmayı ön plana çıkaran en önemli faaliyet tasavvufun Sünnilik ile uyumlu hâle getirilmesidir. Mutasavvıflar ve tasavvufa olumlu bakan muhaddis, fakih, kelamcılar tarafından ‘aşırılıkları törpülenen sufi eğilimler’ Ehl-i Sünnet çerçevesine oturtulmuştur. Böylelikle normatif bir görünüm kazandırılan tasavvuf İslami ilimler arasına sokulmuştur. 4./10. ve 5./11. yüzyılda hız kazanan bu süreç dini literatür ile sufi literatürün uzlaştırma çabalarının ‘başarılı’ bir senteziyle sonuçlanmıştır. Nihayetinde sufi anlayış dinin bir parçası ve/veya bir dindarlık biçimi olmuş ve cemaatleşme imkânı yakalamıştır. Meşruiyetini pekiştirmek ve gücünü arttırmak isteyen tasavvuf ekolleri sahabeye uzanan birer silsile/zincir meydana getirmiştir. Sufi oluşumlar artık İslamiyetin çıkışıyla birlikte anılacağından sonradan ‘türemekle’ itham edilemeyecektir. Dolayısıyla bidat ve şirk olmaktan beridirler. Mutasavvıflar kendilerine has bir itaat kültürü ve dokunulamayan soyut bir otorite oluşturmuştur. Dini değerler üzerinden devşirilen güç ve etki ayet, hadis ve menkıbelerle desteklenerek perçinlenmiştir. Tasavvufa kazandırılan ilmi hüviyet şeyh-mürit ilişkisini üstat-tilmiz durumuna dönüştürmüştür. Bu sayede toplumsal kabul sağlanarak tekke ve medreselerde kurumsallaşmanın yolu açılmıştır. Cemaatleşen sufi yapılar popüler veli olgusunu da ortaya çıkarmıştır. Popüler veliler halkın beklenti içinde olduğu figürlerdir. Aynı dönemde ‘hagiografik’ yazın denilen veli, ermiş, aziz gibi dinsel kimlikli ‘büyüklerin’ hayatlarını konu edinen bir saha oluşmuştur. Velayet teorisi, ziyaret ve bereket olgusu teşekkül etmiştir. Dünyasını ve ahiretini bereketlendirmek isteyen kişi Allah’ın seçtiklerinden oluşan evliyayı ya da kabrini ibadet aşkıyla ziyaret etmeli, tazim ve duada bulunmalıdır. Söz konusu anlayış tasavvuf mekanizmasının bir rant aracına dönüştürmüştür. Bu mekanizma toplum üzerindeki etkisi nedeniyle siyasi yapılar tarafından da çıkar amaçlı kullanılmıştır. Zira her sufi ekolün hem manevi hem de coğrafi bir mıntıka alanı oluşmuştur. Gelişmelerin sosyo-kültürel, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik yansımaları tasavvufun etkisini gözler önüne sermektedir.

Sonuç itibariyle, bir züht hareketi olarak ilk defa Irak’ta başlayan sufi anlayış tasavvuf adı altında kurumsallaşmış ve Sünniliğe eklemlenerek dinin ana akımlarından biri hâline gelmiştir. İlk sufiler görünür olmaktan, ekonomik ve politik ilişkiler kurmaktan kaçınırken sonrakiler bu ilişkilerin vazgeçilmez bir parçası olmuştur. Geleneği eleştiri ve yenilenme hareketi olarak ortaya çıkan anlayış bir süre sonra gelenekçi ve statükocu bir görünüm kazanmıştır.

Zaman zaman doğru bilinen yanlışlara da dikkat çeken eserin satır aralarındaki detaylar İslam tarihi açısından ilginç bilgiler barındırıyor. Örneğin Hallac’ın “Ene-l Hakk” dediği için değil aşırı tutumlarından dolayı ev hapsine çarptırılmasından sonra avluya yaptığı Kabe maketini tavaf ettiği için idam edilmesi; akılcı diye Ehl-i Hadis âlimleri ve sufilerce eleştirilen/zemmedilen Ebu Hanife’nin tasavvuf konusunda müspet görüşlerinin olması; Horasan bölgesindeki Hanefi mezhebine bağlı sufi oluşumların Şii kaynaklardan beslenmesi; siyasi otorite ve sufilerin zıt görüşlere sahip olsalar bile birbirini meşrulaştıran dirsek teması bu detaylardan bir kaçı.

Ahmet T. Karamustafa, bir yandan kişisel bir mistik deneyim şeklinde değerlendirilebilecek tasavvufu kültürel ve sosyolojik yönden açıklarken bir yandan da sufi geleneğin dini, politik ve ekonomik izdüşümünü gözler önüne seriyor. Bu açıdan Tasavvufun Oluşumu çok yönlü ve saçaklı yapısına rağmen çerçevesi başarıyla çizilmiş ve ustalıkla kotarılmış bir metin. Sonuç bölümüne gelinceye kadar bir eksiklik olarak düşündüğüm ‘dış etki’ meselesinin ise müellifin bilinçli bir seçimi olduğu görülüyor. Bu bağlamda yazar tasavvufun İslam tarihinde ilk görünmeye başlamasından sonraki bir kaç asırlık sürecini ‘iç etki’ (Müslümanlar arasındaki etkileşim) temelinde değerlendiriyor. Çalışmanın farklı din ve kültürlerin muhtemel etkilerine yönelik bir analize yer vermemesi sebebiyle tasavvufun oluşum sürecini ve dinamiklarini tümüyle yansıtmadığını söyleyebiliriz. Onun haricinde içkin bir analiz diyebileceğimiz Tasavvufun Oluşumu günümüz tasavvufi yapılanmaları anlamak ve yorumlamak açısından önemli bir referans özelliği taşıyor. Yazar olabildiğince nesnel davranarak yazdıklarını mutlaka bir kaynağa dayandırıyor ve yorumlamayı okuyucuya bırakıyor.

Mevlüt Altıntop
twitter.com/mvlt_ltntp

Baba dediğin tamamlanmamış bir kelimedir zaten

"Yaşamının ilk yıllarında çocuğun babayla çok az ilişkisi vardır. Bu ilk evrede babanın çocuk için taşıdığı önem anneninkiyle kıyaslanamaz. Baba doğal dünyayı temsil etmese de insan varlığının diğer kutbudur: Düşünceler dünyasını, insanlar tarafından yaratılan şeylerin dünyasını, yasayı, düzen ve disiplini, gezi ve macera dünyasını ifade eder. Çocuğa bir şeyler öğreten, ona dünyaya açılan yolu gösteren, babadır."
- Erich Fromm, Sevme Sanatı

Bazı insanların kapanmamış hesapları vardır. Bu tür hesaplar hayatîdir. Hayatın bütününü kapsadığı gibi hâl ve hareketlerin, davranış ve duyguların hepsine de farklı biçimlerde sirayet eder. Hesap her ne kadar 'kapanmak üzere' gibi bir kelime olarak görünse de öyle olmayabilir. Bazı hesaplar kapanmaz. Çünkü açıldığı yer, açılır açılmaz derinleşmiş bir yerdir. Çevrenizde 'kocakarı imanlı' kimseler varsa görmüşsünüzdür, henüz hayattayken mezarlarına Fatiha gönderirler. İşte onlar kendi hesaplarını kendi görenlerdir aslında, tövbenin yamacında kendi kendine yetişenler, hudayinabit gibi. Ne demek hudayinabit? İnsan eliyle ekilmeden doğada kendi kendine yetişen bitki ve/veya eğitim, öğrenim görmemiş ama kendi kendini yetiştirmiş (kimse). Hesaplar, tıpkı yaralar gibi insanı yetiştirir. Düşe kalka yetiştirir, kah döverek kah severek gösterir boyunun ölçüsünü.

Baba-oğul hesaplaşmaları, bu tür hesaplaşmaların belki de en mühim örneğidir. Ne romanlar, ne şiirler yazılmıştır bu hesaplaşmalar uğruna. İşte Kemal Varol da hem şiirlerinde hem romanlarında bu kadim savaşın vakanüvisi olmuştur. Tarihte bazı vakanüvislerin daima abarttığını, bazılarının da bu esaslı işi öylesine yaptıklarını görmüşüzdür. Kemal Varol sırtlandığı bu yükün her yönüyle hakkını vermiş, hakkını vermeye de devam eden bir isimdir. Türk edebiyatındaki yeri şahsına münhasırdır. Günün birinde kendi hesap defteriyle yüzleşmek isteyen ve kişisel tarihinin peşine düşen her samimi okurun yolu muhakkak onun satırlarından geçmelidir. Şiirle başlamıştır edebiyatına Varol, dolayısıyla yazdığı satırların altı çizilirken bir şiirin dizeleri arasında gezinme lezzeti verir. Bu lezzeti daha yoğun yaşamak isteyenler için kendisinin şiir kitaplarının Bakiye adıyla toplu şiirler olarak sunulduğunu da (Edebi Şeyler, 2017) belirtelim. Sonrasında o güzel roman ve hikâyeleri: Jar (2011), Haw (2014), Ucunda Ölüm Var (2016), Sahiden Hikâye (2017). Derken çıkageldi Âşıklar Bayramı. Şimdiye dek yazarın tuttuğu 'hesaplaşma defterleri'nin belki de en ağırı, duygulusu, vicdanlısı.

Diyarbakır'da avukatlık yapan Yusuf, bir gece ansızın kapısının çalmasıyla tansiyonu yüksek dakikalar yaşar. Gelen kimdir? Hırsız mıdır, komşu mudur, polis midir, geçmişte başına aldığı belalardan biri midir? Nefesini tutup kapının gözünden bakar, gelen babasıdır. Yirmi beş yıldır görmediği babası, saz ve söz ustası bir âşık; Heves Ali.

Yusuf'un ansızın hayatına giriveren Heves Ali, ömrünün son demlerine vardığını anlamış olacak ki hesap defterini hiç çaktırmadan, kimseye göstermeden koltuğunun altına alıvermiş, helalleşmek için başlamış yolculuğuna. İlk durak da oğlu Yusuf olmuş. Ali'nin hem yaşı hem hastalıkları onu ezip büzmüş, bunların yanına uzun yıllardır açık kalan hesapları görecek olmasının heyecanı da eklenince ruhu da sessizliği, yılgınlığı ve fevriliği bir hâl olarak kabullenmiş. Tıpkı oğlu kapıyı açtığında ona yönelttiği "Konuk kabul ediyor musun?" sorusu gibi yaşar olmuş. Bir baba tek gecelik konuk olunca, oğlu onu yatırır yatırmaz ceketinin ceplerine bir bakınmak ister elbette. Dönüş bileti alınmış mı, parası var mı, hastalığıyla ilgili bir belge, rapor... Hepsine cevap bulur Yusuf. Babası sahiden de bir gece kalmak için gelmiştir ve ertesi gün dönecektir. Diyarbakır'dan Kars'a doğru gidecektir, Âşıklar Bayramı'na katılmaya. Tüm saz ve söz âşıklarının toplaşıp meşk ettikleri bayrama. Ancak bu hâliyle nasıl gidecektir, oraya gidene kadar bir yerlere uğrayacak mıdır? Yusuf bu soruların cevabını, otogara babasını bıraktıktan sonra vicdanı vasıtasıyla öğrenir. Babasını otobüsten çekip çıkarır, arabasına alır, yollara düşer onunla birlikte. Hem babasının hastalığı hem de onun uğrama isteği nedeniyle durdukları her köyde bir hesap kapanır. Elbette bu hesapları daha önce Yusuf bilmemiştir, görmemiştir. Sonradan da öğrenmemiştir. Öğrenmesine sebep babasının bir gecelik konukluğu olmuştur. Bu bir gecelik konukluk, üç günlük hikâyeye her türlü duyguyu eklemek için işaret taşı görevi görür. Acıların, hasretlerin, aşkların, sevinçlerin ve yorgunlukların her birini yaşar yol boyunca Yusuf. Elbette babası da. Bir daha bir daha...

Yolculuk hikâye bazında maziyi taşırken Kemal Varol romancılığındaki maziyi de getiriyor önümüze. Arkanya, Varol'un daha önceki romanlarından bildiğimiz bir yer. İnsanıyla, havasıyla-suyuyla zihnimizde oluşmuş bir memleket gibi. İşte Arkanya bir kez daha çıkıyor okuyucunun karşısına. Heves Ali'nin de Ucunda Ölüm Var'da tanıştığımız son ağıtçı olduğunu söylersek, tam anlamıyla bir hesap kapatma romanı olduğu söylenebilir Âşıklar Bayramı'nın. Ancak romanın hemen başındaki şu cümleleri de hiç akıldan çıkarmamak lâzım: "Bazen bir toprak yığının altındaki geçmişimi aralayıp orada neler bulacağımı merak ediyor, kazdıkça kazıyor, kazdıkça kazıyor; çok geçmeden de bulduklarımdan hoşnut kalmamış gibi, elimde eski bir kürek, kazdığım çukura yeniden toprak dolduruyordum. Yine de her oğul gibi, ne kadar direnirsem direneyim daha en başından babama karşı yeniktim."

Heves Ali, belki bilerek belki bilmeyerek önce yoldaşını bulur, sonra da yola koyulur. Oğlu Yusuf'u yoldaş olarak seçtiğini elbette düşünmüyorum. O evvela 'yol' diyerek herkesten önce oğluna gitmiş ve oğlu da hem vicdanının sesini dinleyerek hem de kafasında yirmi beş yıl boyunca biriktirdiği sorulara belki bir cevap bulma niyetine girerek babasını bırakmamıştır. Bırakmak istediği de olmuştur. O kendi hâlinde giden, aşk kırıntılarıyla ve iş yorgunluklarıyla akan hayatına geri dönmek ister zaman zaman. Babasının hastalığından ve kapattığı hesaplarda karşılaştığı kimselere dair hiçbir şey bilmemekten bıktığı olur. Burada geçmişten gelen öfkesi devreye girer. Ne zaman ki öfkeden sevgiye geçer duyguları, işte o zaman babasının yanından asla ayrılmaması ve onu muhakkak Âşıklar Bayramı'na 'yetiştirmesi' gerektiğini hisseder. Böyle de yapar zaten. Sık sık duygusal inişler çıkışlar yaşamak da onun sınavıdır. Bilhassa babasının yolculuk esnasında gösterdiği fevri davranışlar büyük sınav olur Yusuf'a: "Yaptığı şeyler için hiçbir zaman esaslı bir gerekçesi olmadı zaten. Hayat sanki onun için, istediğinde esen istediğinde duran, yerle gök arasında bir yerde salınan tuhaf bir rüzgârdan ibaretti. Kendini o rüzgâra kaptırıp dağ bayır dolaşır, sırtını o ağaçtan u ağaca dayar, çeşme başında durup arkasına bakar ve geride bıraktığı hiçbir şey için pişmanlık duymazdı, ne bir açıklama ne özür."

Bu romandan sonra bir kez daha anladım ki baba-oğul çatışması hem kişinin varlığını tamamlaması
anlamında çok gerekli hem de kırılıp kırgın bir insana dönüşmemesi için çok hassas. Çünkü anne-oğul ilişkisi gürültülü bir ilişki. Baba-oğul ilişkisi ise sanılanın aksinde oldukça sessiz bir ilişki. Bir oğlan annesine kaç gün küsebilir? En fazla kızdığı zamanda bile belki birkaç gün. Peki bir oğlan babasıyla ne kadar küs kalabilir? Aylarca, yıllarca bile kalabilir. Çevremizde sık gördüğümüz bu kronik hikâye, hepimizin hikâyesi. Roman bunu da kurgusunun dışında hatırlatıyor sürekli. Sessiz bir ilişkide gerilim, dram, hüzün ve hatta neşe bile sessiz yaşanıyor. İçeriye doğru yaşanıyor. İnsan sürekli kendini kırıyor, eziyor, büzüyor. Dolayısıyla varlığı zarar görüyor. Herkese dönük olan yüzündeki incinme, er ya da geç bir yerde geçmişten hikâyeler okuyor. Bundan olsa gerek Kemal Varol o harika şiiri Küfran'da "Fermandır: babayla bozgun her çocuk / hoyrattır elbet aşklarına" diyor. Çünkü babasıyla iletişimi bozuksa bir çocuğun, herkesle bozuktur yahut her an bozulmaya elverişlidir. Merhum bilge psikiyatr Engin Geçtan, "Bir insanın ilişkileri ana-babasıyla başlar" diyor. Murat Menteş de Korkma Ben Varım'da "Bildiğim bir şey varsa, bir erkek, babasıyla nasıl konuşacağını ölünceye kadar öğrenemez. Hangisi ölünceye kadar? İşte onu bilmiyorum henüz." cümlelerini yazmıştı. Dayanamayıp bir alıntı daha aktarmak isterim. Mahir Ünsal Eriş, Olduğu Kadar Güzeldik'te şöyle der: "Babayla oğul bir kum saatinin iki haznesi gibiler çünkü; bir vakit gelince, zaman, mukadderat, Tanrı ya da her neyse bir şey, kum saatini ters çeviriyor. Tam tersine akmaya başlıyor ondan sonra her şey..."

İşte Yusuf, babasıyla çıktığı yolculukta soruları tam tersinden sormayı da keşfeder. Yıldız ve Aylın arasında yaşadığı aşk ilişkilerini yeniden sorgular. En çok bunaldığı zamanlarda yaşadığı ilişki (Yıldız) yerine eski, ölmüş ilişkisini (Aylın) diriltmeye yönelir, bir zaman önce e-posta klasörlerinde taslak olarak kaydettiği metinleri gönderir. Cevap bekler, gelmeyen cevaplara anlam yükler, kendine kızar, kendiyle kavga eder. Bu yaşadığı kavga karşılığında babası Heves Ali'nin geçmişte iz bıraktığı tüm gönüllerle helalleşmesine çok şaşırıp zaman zaman tuhaf karşılasa da kendine bundan pay çıkarır. Babası bir sevgi yolu inşa etmiştir kendince. Sevabıyla günahıyla bu yolu yeniden yürümeyi göze almıştır, her istasyonda durup el sallamıştır sevdiklerine, sevildiklerine. Demek ki aşk, şair İsmet Özel'in söylediği gibi "hayatın mazereti" olabilirmiş. Yusuf, yol boyunca babasına olan sevgisini-kırgınlığını "demedim dilimin ucuna gelen her ne ise" tavrıyla içine içine bastırsa da ona, hâline, yolun sonuna gelişine baktıkça "ölümle paslanmış buldum sesimi" dizelerini hatırlatır okuyucuya. Yirmi beş yıl aradan sonra gelen 'konuk' baba, kahvaltı sofrasından iki lokma bir şeyler yiyip kalkmış, çayı bile -ocağı açmaya tenezzül etmemekten- içmemiş, 'ölüyor gibi yaşamak' denen hâli kendine hâl olarak seçmiş. Seçtiği gibi de çok şeyden vazgeçmiş. Adına-şanına yakışır bir vazgeçiş bu: kendinden, ben'den vazgeçiş.

Âşıklardan bahseden bir romanda olmazsa olmaz şey türkülerdir. Kemal Varol, bilenlerin bildiği ama bilmeyenlerin de dinler dinlemez seveceği türküleri ağırlamış romanında. Ansızın çıkıveriyor sesler, sözler. Âşıkların dillerinden, sazlarından dökülüyor okuyanın kalbine. Şöyle bir türkü listesi var kitabın: Tükendi Nakd-i Ömrüm, Bülbül Ne Yatarsın Bahar Erişti, Muhabbet Bağında, Bu Dağlar Kömürdendir, Çıktım Yücesine Seyran Eyledim, Evleri Uçta Yârim, Gele Gele Geldim Bu Kara Taşa, Esti Seher Yeli, Pirlere Niyaz Ederiz, Ezme ile Süzme İle Yâr Bulunmaz Gezme İle, Sultan Suyu, Ben Gidersem Sazım Sen Kal Dünyada.

Türkü demişken, kitapta Yusuf'un Aylın'a gönderdiği mektuplardan birinde 'çaktırmadan' Kemal Varol'un sevdiği şiir kitaplarını da tanıma fırsatı buluyoruz: Birhan Keskin'den Yeryüzü Halleri, Şükrü Erbaş'tan Üç Nokta Beş Harf, Akif Kurtuluş'tan Tören Provası, Mahmut Temizyürek'ten Yeryüzünü Gezen Atlı... Yine kitabın bir bölümünde yer alan mektupta (belki mektup değil de iç dökmedir, gerçi her mektup bir iç dökmedir) yazarın dinlemeyi sevdiği isimleri toplu olarak görüyoruz: Kâni Karaca, Çekiç Ali, Tenekeci Mahmut, Âşık Ruhsatî, Feqiye Teyran, Evdale Zeynike, Egide Cımo, Şakiro, Muharrem Ertaş, Hacı Taşan, Hafız Kemâl, Neşet Ertaş, Âşık Mahzunî Şerif, Âşık Sümmânî, Pir Sultan Abdal, Karac'oğlan, Kul Nesimî, Yunus Emre...

Ot dergisinin 68. sayısında (Ekim 2018) yayınlanan bir Kemal Varol şiiri vardı: Kanadında Taş Türküsü. Bu şiirle Âşıklar Bayramı'nda yeniden karşılaşmak pek güzel oldu. Şöyle der şair: "Dünya hayli yoruldu dönüp durmaktan / yarım ayda, zemheride, derin uçurumda / bir gün gittiğin bir yolda / göğnün yorulduğunda beni hatırla."

Bir tek sigaranın pakladığı, bazen bir arkadaşa susmak için bile ihtiyaç duyulacağı zamanlara varır Yusuf. İmdadına Kul Yakup yetişir. Babasının hastaneye götürülüşünden oradan Kars'a yola çıkışına dek Yusuf'a ses olur, soluk olur: "Sessizce başımı öne eğip bir sigara da onunla birlikte içtim ama konuşmaya çabalamanın boşuna olduğunu hissettim. Dostlar, arkadaşlar bazen bir suskunluk için bile yeterliydi sanırım."

Bir tahta bavul, bir bağlama. Heves Ali dünyalığı bu kadar. Oğlu Yusuf, onun sekiz köşeli kasketinde taşıdığı bir can. Ama o can, orada kalmış. Söze düşmemiş. Ne Ali oğluna "Oğlum" demiş, ne Yusuf babasına "Baba". Söze varmamış ilgi, alaka. Yürek hep bastırmış içten geleni. Birinin kasketinde taşıdığını öteki yüreğinde taşımış. Her şeyin tükendiği yerde yine Kul Yakup yetişmiş iki kelam etmeye. "Kendini zorlama evlat" demiş Yusuf'a, "baba dediğin tamamlanmamış bir kelimedir zaten".

Romanın bittiği yer, yıllar önce Yusuf'un hemen önünde el ele yürüyen o babayla küçük oğulun olduğu Arkanya çarşıdır. Orayı hatırlar Yusuf. Hatıralar mı birleştirir babalarla oğullarını? Ona da Kemal Varol'un bir cevabı vardır romanda: "Bir babanın kendisiyle değil, hatırasıyla kavga etmek her zaman daha kolaydı, belki de daha zor, kim bilir."

Âşıklar Bayramı'yla birlikte, hayatımda okuduğum en güzel romanlar arasına bir yenisi eklendi. Boğazda taş, göğüste ağrı, evin kuytu köşesinde sessiz sessiz okunan içli bir türkü gibi. Gönlüne sağlık Kemal Varol...

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Savaşın cephe gerisinde açtığı yaralar

“Yaralar vardır hayatta, ruhu cüzzam gibi yavaş yavaş ve yalnızlıktan yiyen, kemiren yaralar…”
- Sâdık Hidâyet

İkinci Dünya Savaşı, dünya tarihinin gördüğü en büyük savaşlardan biridir. Belki de en büyüğü diyebiliriz. Sadece toplumları değil; romanları, şiirleri kısaca bütün edebi türleri etkilemiş ve her şeye şekil vermiştir. Dünya edebiyatında da İkinci Dünya Savaşı’nı konu edinen birçok eser vardır. Bunların bir kısmı, direkt olarak cepheden, cephenin içinden aktarır bize savaşı. Bazılarında ise cephe gerisini görürüz, savaşın etkilerini, yıkımlarını, götürdüklerini… Örneğin Garp Cephesinde Yeni Bir Şey Yok bize savaşın içinden bir bakış sunarken, büyük yazar Cengiz Aytmatov’un Toprak Ana'sı savaşın etkilerinin işlendiği bir romandır. Ayaz Ğıylecev’in Yara adlı kitabını da Toprak Ana grubuna dâhil edebiliriz.

Ayaz Ğıylecev, Tataristan’ın ve Tatar Milleti’nin en büyük yazarıdır diyebiliriz. Fatih Kutlu’nun oldukça başarılı çevirisiyle, Palto Yayınevi’nden geçtiğimiz şubat ayında bizlere sunulan Yara, yazarın dilimizdeki ilk kitabı değildir aslında. Daha önce de Bir Avuç Toprak ve Cuma Günü, Akşam kitapları yayımlansa da şu anda kitapçılarda ve kitap satış sitelerinde bulmak pek mümkün değil. Sahaflarda aramak lazım. Yara ise hâlâ satışta okurlarını bekliyor.

160 sayfadan oluşan roman on bölümden oluşuyor. Bu on bölümde Ğıylecev, kitaptaki olaylara bölümün adını verdiği ismin gözüyle bakıyor. Şekûr, Mahmut, Süleyman, Züleyha, Zeytüne kitabın bölüm isimlerinden bazıları. Yazar aynı olaya farklı bakış açıları sunmuyor. Olayları bazen geriden başlatsa da kronolojiyi bozmuyor, devam ettiriyor, ancak her bölümde farklı karakterin bakışıyla.

Devir, İkinci Dünya Savaşı devridir. Kitap için 1941-1947 yıllarını kapsıyor diyebiliriz. Rus-Alman harbinde pek tabii Tatar Milleti de oğullarını feda ediyor Ruslar adına. Bunlardan biri de Yukarı Baş Köyü’nden Süleyman İhtiyar’la Zeliha’nın oğulları Ğabdullah. Savaşa gidiyor ve bir daha haber alınamıyor Ğabdullah’tan. Roman, Ğabdullah’tan haber bekleyen ailesinin umuduyla umutsuzluğu arasında mekik dokuyor.

Yeşilçam’dan acıklı bir film seyreder gibi okuyoruz Yara'yı. Daha isminden tebessüm edemeyeceğimizi haber veriyor kitap. Çocuklarından yana pek şansı olmayan bir ailenin umut ile umutsuzluk arasında gidip gelmesini takip ediyoruz satırlarda. Bekleyiş, umut, umutsuzluk, tekrar umut… Bu duygular arasında okuyoruz romanı. Gidenler dönüyor fakat Ğabdullah dönmüyor. Baba Süleyman, pek ibadet etmese de Müslüman biri fakat eski Şaman adetlerine bile sığınıyor, bir çare bulabilmek için. Zaman zaman sitemkâr olsa da seccadesini yayıp Yumru Taş’a dua etmeye devam ediyor Süleyman:

“Hurafelere, boş inançlara inanmayan, iki defa yalvardığı halde Yumru Taş’tan umduğunu bulamayan dürüst Süleyman neden yeniden oraya gidiyordu? Yalvarmaya mı? Yoksa sitemle Yumru Taş’a lanet etmeye mi niyetliydi?”

Duasını hiçbir zaman eksik etmeyen Süleyman, yeri geliyor seccadesinin üzerinde Allah’a dua ediyor, yeri geliyor Pınar Ana’sına dua ediyor; fakat oğlu dönmüyor.

Cengiz Aytmatov’un eseri Selvi Boylum Al Yazmalım'ın sinemaya uyarlandığını herkes bilir ve birçok kişi de bu filmi seyretmiştir. Zeytüne; köyün en güzel kızlarından biri, savaşa gitmeden önce Ğabdullah’la birbirlerine söz veriyorlar dönüşte kavuşmak için. Türkan Şoray’ın filmde kocasını beklediği gibi o da Ğabdullah’ı bekliyor. Zeytüne’nin bekleyişinin satırlarını okuduğumda aklıma bu film geldi bir anda. Yazar da kitabın en başarılı bekleyiş cümlelerini Zeytüne için yazmış zaten:

“Ğabdullah’ı mı bekliyordu? Beklemedi değil, bekledi. Ağlamadı. Mahzun dolaşmadı. Sızlanmadı. İçini ele açmadı. Gönlünün iniltilerini kimselere duyurmadı. Hüznünü, hicranını kimseyle paylaşmadı. Ser verip sır vermedi. İçin için yandı. Yalnız yaşanan hicran acısı hem daha derin hem daha kıymetlidir. Yalnız yanabilen yürekler, değerlerini daha iyi bilirler. Yalnız yaşanan acı, dağılıp küçülmez, kolay kolay unutulmaz."

Arka planda bir ailenin yaşam serüvenini, ilk planda yaşanmamış bir aşkı ve aynı zamanda savaşın götürdüklerini oldukça etkileyici anlatmış Ğıylecev. Karakterleri çok sahici, zamanı ve mekânı işlemesi çok başarılı ve en önemlisi okur her anlamda kitabın içine giriyor. Öyle inandırıcı.

Kitapta sürpriz bir son var fakat bu sonu bazı okurlar tahmin edebilir. Tatar Milleti’nin adetlerinin, gelenek ve göreneklerinin bol bol yer aldığı kitapta yazar bir de konuyla bağlantılı bir deneme sıkıştırıyor araya; fakat bu durum hiç sırıtmıyor. Ğıylecev’in nasıl usta bir yazar olduğunu daha net anlayabiliriz bu bölümle. Okura soluk aldırıyor aynı zamanda.

Yara, son zamanlarda okuduğum en başarılı romanlardan biri. Diğer kitaplarının da bir an önce okurla buluşması dileğiyle…

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

En büyük kötülükler en büyük iyilikler adına yapılır

Kötülük hiçbir zaman gücünü kendinden almaz. Her zaman için bir iyi’ye ihtiyaç duyar. İnsan, kötülüğü kötülük olarak yapamaz. İstese de yapamaz. Kötülük, kendi başına bir güç kaynağı değildir. Bir iyiye dayanmak zorundadır çünkü gerçek anlamda gücün kaynağı her zaman iyiliktir. İnsan kötülük yapmak istediğinde aklında mutlaka iyi bir nedeninin olması gerekir.

Bu yüzden, en büyük kötülükler aslında en büyük iyilikler adına, vatanı milleti kurtarma heyecanıyla, bir davaya hizmet etme aşkıyla ya da insanlık adına yapılır. Birine kötülük yapmak isteyen biri aklına getirmese de bunu bir iyi nedene mutlaka bağlamak zorundadır.

1960 yılında Arjantin’de yakalanarak Kudüs’te yargılanan Nazi savaş suçlusu Otto Adolf Eichmann, bilindiği gibi geçtiğimiz yüzyılın en önemli kötülük sembollerinden biridir. Avrupa’nın her yerinden toplama kamplarına getirilen Yahudilerin nakledilmesinin baş sorumlusudur. İnsanlık tarihinin en karanlık sayfalarının altında imzası olan adamdır.

Mahkeme’de buna uygun olarak sayısız korkunç iddialar dile getirilir aleyhinde ama Eichmann bütün bu iddialara, insan aklının alamayacağı bir kendi halindelikle, oldukça duygusuz bir acziyet içerisinde ama söylediklerinden oldukça da emin bir şekilde tek bir cevap verir.

“Sadece yasalara uygun olarak görevimi yerine getirdim.” der (Ne kadar tanıdık bir cümle!) Devletine sonuna kadar bağlı bir devlet memurudur o ve işinin gereği olarak yasalar ne diyorsa “sadece” onu yapmıştır. Mahkeme ve bütün Yahudi toplumu doğal olarak bu sıradanlığa isyan eder. Eichmann’ın koca bir yalancı olduğunu söyler ve günün gazeteleri onu insanlık dışı bir canavar olarak resmeder. Oysa mahkemeyi bir Amerikan gazetesi adına izlemeye gelen bir kişi böyle düşünmemektedir. Kendisi de Alman Yahudisi olan ve Nazi zulmünden kaçarak Amerika’ya sığınan ünlü düşünür Hannah Arendt’tir bu kişi.

Arendt başına gelecekleri çok çok iyi bilmekle birlikte herkesten farklı olarak ona inanmaktadır. Gerçekten de Eichmann’ı dikkatle dinler, halini tavrını olanca soğukkanlılığıyla izler, inceler ve ona inanır. Eichmann, “Bürokratik, sığ ve basmakalıp bir cümle kurmaktan öteye geçemeyen aciz bir insan”, eleştirel düşünme yeteneğini bürokratik labirentlerin arasında çoktan kaybetmiş bir zavallıdır. Gözlerini kapayıp vazifesini yaparak ürettiği korkunç sonucun sorumluluğunu almak onun için devletine ve milletine olan bağlılığından vazgeçmek anlamı taşımaktadır ve bu sığ iyilik korkunç kötülüklere kapı aralamıştır. Denebilir ki kötülüğün kaynağı olan iyiliğin sığlığı ya da derinliği, ortaya çıkacak sonucun yalnızca niceliksel farklılaşmasına etki edicidir. Kötülük, niteliksel düşünmeyi yok etmiştir. İnsan, sayılardan ibaret hale gelmiştir.

Arendt, bilindiği gibi buradan hareketle “kötülüğün sıradanlığı” görüşünü oluşturur. Hangi işi yaparsak yapalım kesin inanca dayalı kör itaat ve düşünce kaybı gündelik hayatın içinde sayısız insanın hayatını kolaylıkla karartabilir ve bunu yapan insanlar gerçekten de inanarak yalnızca yasalara uygun olarak görevlerini yerine getirdiğini düşünebilirler. Kötülük yalnızca bir iyiye ihtiyaç duymaz, o iyinin nasıl hayata geçirileceği konusunda düşünmekten çok inanmaktan kaynaklı bir kesinliğe de ihtiyaç duyar. Sıradanlığın sığlığı güçlü bir kesin inançla birleştiğinde bu kişiler ellerindeki gücü ve yetkiyi iyilik adına kullanırken yarattıkları kötülükler karşısında vicdani bir rahatsızlık duymakla kaynağındaki iyiye daha güçlü bir bağlılık göstermek arasında kısa bir git-gel yaşar ama günün sonunda çok daha maliyetsiz olan ikincisinde karar kılarlar. Kötülük, vicdani bir tepkiye yol açtığında iyiyle olan bağı kopar çünkü ve bu bağ koptuğunda kişi yalnızca yaptığı o kötülük için değil bütün hayatı temelden bir sarsıntıya uğrar.

Eichmann’ın tam karşı kutbunda sıradan suçlular vardır. Zaman zaman gazetelere ya da televizyonlara yansıyan suçların nasıl olup da işlenebildiğini normal bir insanın anlaması neredeyse imkansızdır. Nasıl olur da 30’lu yaşlarında genç bir insan, tek başına yaşayan kimsesiz yaşlı bir kadının evine girer, bütün mal varlığı olan altınlarını çalar ve hatta öldürmekten bile geri kalmayabilir? Çünkü pek çok suçlu kişi esasında dünyanın en yalnız ve en kendi başına yaşayan insanıdır. Toplumsal normların ve ahlaki kodların bütünüyle geçersiz olduğu bir dünyanın vatandaşıdır. Özellikle suç anı, her şeyden ve hatta evrenden tam bir yalıtılmışlık anıdır ve böyle bir kişinin yaptığı bütün kötülükler, kötülükle bağlantısını yitiren bir yanılsama yaratır. İnsanlar, adaletsiz bir düzene karşı genellikle iki şekilde tepki verirler; ya, onunla sonuna kadar mücadele edip bütün siyasal enerjileriyle karşı koymayı yeğler veya bütün bağlantılarını koparıp o toplumsal normların geçersiz olduğu kendi küçük vatanlarını yaratarak intikam almayı seçerler. Sıradan kriminaller her zaman zannettiğimiz kadar sıradan olmayabilirler bu yüzden. Çoğu kez iyiliği kötülükte bulan bir savrulmuşluk içindedirler. Yalnızca yasaların dediğini yerine getiren düşünselliğini yitirmiş acziyet burada yalnızca yasaların dediğini yerine getirmeyen düşünselliğini yitirmeye evrilir. Altındaki karakterler, detaylara inildiğinde birbirine benzer.

Üçüncü bir karakter daha vardır. Bu üçüncü karakter, düşünselliğini yitirmemiştir, yaptıklarının başını ve sonunu öngörebilme yetisine sahiptir. Sıradan bir suçlu gibi toplumsal düzene onunla bağlantısızlaşarak karşı çıkmak gibi bir uca savrulma ihtimali de oldukça düşüktür. Fakat bunda kötülük kökündeki bir iyilikten kaynaklanmaz. Onu, iyiye ulaşmak için gerekli görür. Kötülüğün iyiyle olan bağlantısında öncül ve ardıl yer değiştirmiştir. İyiye iyi yoldan gidilemeyeceğine inanmış, başımıza ne gelirse iyilikten geldiğini karine haline getirmiştir. Bu yüzden, kötülüğün iyilikle bağlantısını koparmaz ama direkt bir ilişki de her zaman kurmaz. Bunu hayatın her alanında çeşitli hilelerle, hinliklerle ve kurnazlıklarla yapar. Bu yolla ne yaparsa yapsın kendisini iyi göstereceğini zanneder. Yaptığı kötülüklerin sonuna kadar bilincinde olduğundan bütün bunların açığa çıkmaması için harcadığı enerji, yaptığı kurnazlıkların dozu oranında artar. İyiyle olan kutsal köken bağı giderek incelir ve bir noktadan sonra taşınmaz hale gelerek kopar. Bu yine de çiğ bir kötülüktür. Bu tür kötülüklerle ne yapsanız Eichmann olamazsınız. Bunun için daha aptal ve daha inançlı olmalısınızdır.

Ama eğer ne aptal ne de inançlıysanız; kötülüklerin ancak iyilikten kaynaklanan nedenlerle güçlü olabileceğini bilemeyecek kadar derin bir kompleksli geçmişten geliyorsanız; eğer hileyle ve kurnazlıkla her türlü yasayı ve hukuku iğdiş ederek saf dışı ettiğiniz insanların gücünü kendinize devşirerek bu sayede adam yerine konacağınızı zannediyorsanız; eğer, karanlık bir geçmişten geliyorsanız; eğer, her türlü kirli yolun sonunda ne yapıp edip kendinizi aklayabilecek kadar mahir olduğunuz zannı ve hileli yollarla elde ettiğiniz sahte güç zehirlenmesi tıpkı kriminal tipte olduğu gibi sizi her türlü toplum -ve de hukuk- normunun dışına çıkarabiliyorsa; ve eğer kötülüğün sıradanlığı size yetmiyorsa iyilik karşısında çaresizsiniz demektir. Ve ilginç olan şu ki iyiliğin karşıtı kötülük değil çaresizliktir. Hiçbir kriminal yakalanma ihtimalini daha yüksek görmez, en büyük açıkları da bu yüzden verir. Hiçbir kriminal bu tip kadar çaresiz değildir. Ve kötülük bir kez kendi başına bir güç olduğunu zannetti mi iyi olan ne varsa bunu suça dönüştüren bir mekanizmayı işletir. Bu insanlara yapılacak en büyük iyilik -ya da kötülük!- kimden ya da neden, hangi iyi ya da iyilikten güç aldıklarını bulup ortaya çıkarmak ve bu bağlantıları tek tek kesip atmaktır.

Eichmann, Arendt’in iddia ettiği kadar zavallı biri mi bilinmez ama ahlakını kötülük üzerine kuran düzenbazın zavallı olduğu su götürmez bir gerçektir. Kötülük hiçbir zaman gücünü kendinden almaz ve daha kötüsü -ve ne iyi ki- yok etmeye çalıştığı insanlardan da alamaz.

A. Erkan Koca
twitter.com/ahmeterkankoca
* Bu yazı daha evvel serbestiyet.com'da yayınlanmıştır.

İttihadçılığa ideolojik önyargılardan ve hissi yaklaşımlardan uzak, titiz bir bakış

Bir konu hakkında bilgiye vakıf olmadan fikir sahibi olmak neye sebebiyet verir? Bu soruya cevabı bu satılarda vermek yerine toplumun kendisine bakmak yeterli olur kanaatindeyim. Fikir sahibi olanın gırla gittiği fakat buna mukabil bilgiye vakıf olanların mumla araya araya bulunduğu toplumumuzda ne yazık ki kafa karışıklıklarımız giderilememekte çığ gibi sorunlar her gün ve her vakit büyüyerek ve birikerek üstümüze gelmektedir. Bu nedenle şimdilerde fark edilemeyen sorunlar ileride birden karşımıza çıktığında ilk tepkimiz şaşırma ikincisi ise inkara sebebiyet vermektedir. Onun içindir ki bu topraklarda yeniden düşünce yurtlandırılmalı insanımız bilgiyi hak ettiği değere kavuşturulmalıdır. Bunun içinde okumayı artırmaya meyl etmenin yanında, sahip olduğumuzdan şüphe etmenin geçer akçe olduğunu fark etmeliyiz.

Bu girizgah, İttihat ve Terakki ve İttihatçılık mevzûna ilişkin bir kitap değerlendirmesine dairdir. Hakkında gayret göstereceğimiz eser Avukat İsmail Küçükkılınç’ın Jön Türklük ve Kemalizm Kıskacında İttihadçılık kitabıdır. Okuma ve değerlendirme için, Historia Yayınları'ndan çıkan ikinci baskı kullanılmıştır. Kitap girişle birlikte on sekiz bölümü muhtevidir ve kimi kısımlar kendi içinde tekrar bir konu dağılımı gözetilerek ayrıma tabi tutulmuştur. Kitabın derdi olarak da tanımlayabileceğimiz ana teması İttihat ve Terakki’nin ve İttihatçılık mevzunun tam olarak neye tekabül ettiğinin, içinde neleri dahil ettiğini ve âri olduğu şeylerin neleri olduğunu kaynaklara dayanarak anlatmaktır. Tanımın tanımı olarak da tanımlanabilecek olan efradını cami ağyarını mani bir şekilde İttihatçılık ele alınmış, gerek ideolojik olarak arka bahçesi, düşünsel planı, gerek sahada ortaya çıkışı ve şekillenişi gayet vazıh bir şekilde yazar tarafından anlatılmıştır.

İttihat ve Terakki’ye yaklaşılırken, hatta yaklaşmaktan öte ismi duyulsa tüyler diken diken olmakta ve insanların yüzünde bir değişme hoş olmayan bir tavır takınılmaktadır. Bununla birlikte İttihat ve Terakki’ye ilişkin bilinenlerin kaynağını sorduğunuzda ise tabir-i caizse masallardan ve mitolojilerden esinlenilmiş olarak size bir takım hayaller, hikâyeler anlatılır. Fakat bilgiye, kitaba ilişkin en ufak bir kırıntıya dahi rastlamak mümkün gözükmemektedir. Hatta ve hatta sözünün geçtiğine katlanamayan insanlar bile varittir. Onun içindir ki yersek ve sevsek her nerede durursak duralım, bunu temellendirerek ve kaynağına dayandırarak yapalım, yapalım ki gerek tarihsel şahsiyetlere ve gerekse tarihsel vakalara haksız yere ithamda bulunmayalım, bulunmaktan kaçınalım. Bunun için saygıdeğer okur; oku içindeki gölgeler aydınlansın, oku çünkü sen okudukça insansın vecizesini hiç hatırdan çıkarmayalım.

Kitaba dönecek olursak, giriş kısmından okumaya başlayınca insan karşı karşıya olduğu meselenin ağırlığına vakıf oluyor. Giriş kısmında İttihat ve Terakki’ye dair bakışlar ortaya konulmakta ve 'ne İsa’ya ne de Musa’ya yaranılamayan' bir durumun varlığı ifade edilmektedir. Yazar bu durumu  "İttihatçılık her üç bakış açısına göre de objektif kıstaslarla değil, önyargılarla ele alınmakta ve sağlıklı bir tarif ve tahlil mümkün olamamaktadır. Sol ve liberal çevrelerde ideolojik önyargı, muhafazakar-İslami çevrelerde de bilgi eksikliği, yanlış bilgilenme ve hissi yaklaşım baskın ve ön plandadır." diyerek açıklamaktadır. Varolan durumun tespiti ancak bu kadar güzel ifade edilebilirdi demekten kendimizi alıkoyamıyoruz.

İlk bölümümüz, aslında İttihatçılığa ilişkin de en netameli konulardan birisini teşkil eden Jön Türklük ve İttihatçılığın ele alınması üzerine bina edilmiştir ve yazar ittihatçılıkla Jön Türklüğü mutlak olarak birbirinden ayırmaktadır. Jön Türklük daha çok, bir pasif muhalefet olarak Sultan Abdülhamid’e dergilerle ve gazetelerle muhalefet temelinde ele alınmakta, temelinde Batı eğiliminin ağırlık bulunduğu bir hareket olarak tavsif edilmekte iken; İttihatçılık ise, Balkanlar’dan ayrı ele alınamayacak olan, çıkış amacı olarak Balkanlar’ın elden çıkmasını engellemeye matuf olarak meşrutiyet yönetimini önceleyen, daha çok yerel unsurların ağır bastığı bir hareket olarak tavsif edilmektedir. İlk baştan bu sınıflandırmanın yapılması çok mühimdir, çünkü genel olarak ilkel düzeyde bir İTC tartışması baş gösterse Abdülhamid’e karşı, Batı eğilimli ve dinsiz bir güruh anlaşılmaktadır. Hâlbuki meselenin iç yüzüne girildiğinde daha ilk bölümde bu tez çürütülmekte ve bilinenin yanlışlığı ortaya konulmaktadır. Bu noktada bir diğer itiraz, bu ayrımın çok keskin olarak yapılıp yapılmayacağına ilişkindir. Buna ilişkin ise elbette etkilenilen noktalar olmuş olması elzem olmakla birlikte, hatta üyeler bazında geçişler olsa dahi her iki vakıanın ortaya çıkışında temel farklılıklar göze çarpmaktadır ve yazar bu noktaları pür dikkat ele almış ve açıklamıştır. Bu ayrımın geçişliliği yahut kopukluğu düzeyi tartışılabilir olmakla birlikte kanaatimce farklılıkların daha ağır bastığı ve bir devam unsurundan ziyade yeni bir oluşumun varlığından söz edilmesi daha muteber ve mümkün görünmektedir.

İkinci kısımda İttihatçılığın dayandığı cemiyet 1906’da Selanik ve Manastır merkezli bir cemiyet olan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti olduğu ve İttihatçılığın temel dayanağının Makedonya eksenli olduğu vurgulanmaktadır. İttihatçılığa ilişkin bir sınıflandırmaya gidilmekte ve Jön Türklükten sonra ikinci bir alt konumlandırma yapılmaktadır. İttihatçılık yer yönünden Makedonya ile ilişkilendirilmekte ve hareketin temelinde Makedonya ve diğer Balkan topraklarının elden çıkma korkusu olduğu vurgulanmaktadır. İttihatçılık düşünce temelinden ziyade hareket temelinde bina edilmiştir. Bu düşüncelere ilişkin daha geniş bilgi edinmek isteyenlere yazarın diğer kitabı, 2. Meşrutiyetin İlanında Halk Unsuru kitabına bakabilirler. Bu subayların bu toprakları kaybetme korkusu çok geçmeden gerçeğe dönüşecek ve ne yazık ki Osmanlı İmparatorluğu Balkanlardan koparılacak, kayıplar sadece bir toprak ile kalmayacak, toplumsal hafızada onulmaz yaralar açan günler başlayacaktır. İşte İttihatçıların bu korkusunun nedeni de böylece ortaya çıkacaktır.

Üçüncü kısımda ise komitacılığın İttihatçı kadrolar ile ilişkisi irdelenmeye alınmıştır. Aslında İTC demek bir bakıma komitacılık demek desek yanlış bir düşünce serd etmiş olmayız. Komitacılığın çıkış sebebi de yine üst paragrafta ifade edildiği şekliyle Balkanlar’a ve bu topraklara merbuttur. Mektepten mezun olan ve daha gencecik yaşlarında rahat etmek yerine vatan toprağında komitacı avlamaya çıkan insanlar oluşturmuştur İttihatçılığı. Bulgar, Sırp ve diğer milletlerden müteşekkil oluşturulan komitacılar Balkanlarda yer alan Müslüman ahaliyi kesmekte ve doğramakta ve bu da yetmezmiş gibi hala elleri ceplerinde dışarıda gezmektedir. Bunun üzerine artık daha fazla dayanamayan subaylar da kendilerini ve Müslüman halkın canını savunmak adına çareyi kendisine uygulanan muameleye bizzat karşılık vermek yolunda bulmuşlardır. Şayan-ı dikkat bir meseledir ki, bu insanlar günlük normal mesailerine devam etmekte, vazifelerini ifa etmekte, daha sonrasında ise çeteleri takipler ve can ve malların emniyete alınması ile uğraşmaktadır. Gerekirse geceler gündüzlere karışmakta fakat pes etmek asla söz konusu olmamaktadır. İttihatçılığın temelinde aslında biraz da fedakarlık vardır. Bu komitacılığın en önemli noktalarından birisi ise daha sonrasında vatanın çeşitli yerlerinin tehlikeye girmesi neticesinde devletin elinin uzanamadığı noktalarda ortaya çıkacaktır ve vatan toprağının savunulması komitacılıktan elde edilen tecrübelerle mümkün olacaktır. Yazar da bunu: "Komitacılık bilahare Trablusgarb’da işgalcilere karşı mukavemet ve Edirne ve Batı Trakya’da da görüldüğü üzere kaybedilen toprakların geri alınması şeklini almıştır’’ diye ifade edecektir.

Dördüncü bölüm Meşrutiyet ve İttihatçılığın merbutiyetine dairdir. Yazar burada Kanun-ı Esasi'nin İlanı ve Meşrutiyetin İttihatçıların için önemini yine Balkanlara dayandırarak temellendirmektedir. Meşrutiyeti ilan ettiren İttihatçıların gayesi anayasal özgürlüklerden ziyade Balkan topraklarını elinde tutmanın derdidir. Onlara göre Kanun-i Esasi ilan edilince düvel-i muazzama bu topraklardan elini eteğini çekecek ve Osmanlı idaresi hilafına gerçekleşen vakalar son bulacaktır. Fakat ne yazık ki gelişen olaylar durumun böyle olmadığını ve aslında tam tersine bir etkinin varlığından söz edilmesinin mümkün olduğu görülmektedir. Ne yazık ki Kanun-i Esasi ilanı ile bir rahatlama değil daha derin açmazlar getirecek ve bu açmazlar bu toprakların kaybı ile neticelenecektir.

İTC dendiğinde hemen akla gelen bir diğer mesele ise 31 Mart Vak’ası’dır. Kitabın beşinci bölümü de bu başlığa ayrılmıştır. Öncelikle 31 Mart Vak’ası’nda Abdülhamid’in parmağı iddiası yazar tarafından yalanlanmıştır. Abdülhamid’in vak’a ile ilgisinin bulunmadığına ilişkin Talat Paşa’nın da tanıklığına başvurulmuştur. Daha sonrasında İTC ile 31 Mart Vak’ası arasında bağın olup olmadığına dair incelemeye yer verilmiştir. İTC’ye ilişkin de bu vakanın ilişkisinin olmadığı kanaati ifade edildikten sonra, bu vakayı tahlil eden isimlerden Sina Akşin’in kitabına işaret edilmiş ve bu kitabın yorumlarının "en iyi tahlil ve izah eden eser" olarak tavsif edilmiştir. Buna göre 31 Mart Vak’ası’nın temelinde ne İTC ne de Abdülhamid bulunmaktadır. Temelde İngiltere yanlısı Prens Sabahaddin ve Ahrar Fırkası'na mensub olanlarla İTC’den umduğunu bulamayanların vardır ve bunların tezgahladığı bir isyandır denilmiştir. Ordu ile İTC’nin ilişkisi her daim eleştirilir olmuştur ve buna ilişkin 31 Mart Vak’ası sonrası İTC bir kendini gözden geçirme ve yeniden konumlandırmaya başvurmuştur. Fakat burada gerek İTC’nin gerek devletin diğer memurlarının uyuması da gözardı edilmemesi gereken bir nokta olarak hatırlatılmıştır.

Altıncı bölümde İttihatçılığın bir koalisyon oluşu ve görüşler kapsamında bir envai çeşitliliğin varlığından bahsedilmiştir. Ana merkez olarak "önceleri devleti, Balkan Harbi’nden sonra da Anadolu’yu ve milleti kurtarmak düşüncesi" öne çıkmıştır. Yazar burada İttihatçılığa bir tanım getirmiştir: "İttihatçılık bir anlamda 'önceleri devleti, Balkan Harbi’nden sonra da Anadolu’yu ve milleti kurtarmak' düşüncesi etrafında kümelenen dertli insanlar yığınının eylemliliği ya da çaresizliği şeklinde de tarif edilebilir." İTC’yi nev-i şahsına münhasır yapan meselelerden birisi de aslında tam bu noktadır. Cemiyete katılımın ortak noktası vatan bellenilen yerlerin kurtarılmasıdır ve işin teferruat kısmında bu kurtulmanın nasıl olacağına ilişkin olarak mutfak da diyebileceğimiz düşünce kısmı çeşitli yollardan müteşekkildir. Buna ilişkin Muhittin Birgen’in hatıratından yapılan alıntının son kısmı nazar-ı dikkattir: "Tanzimat devrinden beri vatanperverliğin yalnız edebiyatını biliyorduk. İttihat ve Terakki devrinde bu edebiyatın tatbikatını, mücadelesini gördük.". Bu çeşitliliğin olması aslında güzel bir oluşuma işarettir ki insanlar birbirine tahammül edebilmekte ve kırıp dökmeden bir cemiyet içinde dahi görüş serd edebilmekte hatta uygulamalarını buna göre şekillendirebilmektedir. Buna ilişkin olarak yazar çeşitli örnekleri bu bölümde ilgililerin istifadesine sunmuştur.

Sonraki bölümde İTC’nin devlet içinde devlet olmaklığına dair iddialar değerlendirilmektedir. Burada İTC’nin meşrutiyet sonrasında rastlanan kimi hadiselerin muahezeden uzak olmamaklığı vurgulanmıştır. İttihatçıların davranışında aşırıya kaçtığı iddiası bütün kaynakların da müşterek görüşü olduğu ifade olunmuştur. Bunda komitacılık, İTC’nin çıkışı gibi etkilerin gözardı edilemeyeceği bir gerçek olarak vurgulanmıştır.

Sekizinci kısım İTC’ye ilişkin konuşulan her ortamda, muhalif olanların sarıldığı bir can simidi olan masonluğa ilişkindir. Masonluk denilince tüyler diken diken olmakta yanına birde İTC gelince aleyhe konuşanın konuştukça konuşası gelmektedir. Fakat bu bölümde yazar bu masonluk meselesini öyle güzel ele almıştır ki aslında var olan ile bir takım hayalleri süsleyen varlığına inanılan arasında yer alan uçurum açığa çıkmaktadır. İttihatçıların mason olması, localara kayıtlı bulunması, bu fikirlere iştirak ettiklerinden ileri gelmekten ziyade mason localarını gizliliğe ve hafiyelere karşı daha rahat hareket etmeye matuf bulunmasındandır. Kitapta yer alan şu paragraf meseleyi daha iyi açıklamaktadır: "Milli menfaatler mevzubahis olduğunda büyük devlet masonları hiçbir savaşı engelleyememişlerdir. Talat Paşa ve yakın arkadaşları için Masonluk 'araçsallaştırılan', 'araçsallığı' sebebiyle dikkate alınan, ihtiyaç hissedildiğinde kendisinden istifade edilecek, tehlikeli olduğunda ya da faydadan ziyade zarar verdiğinde de terk edilecek, hatta yasaklanacak bir telakki-müessese idi."

Dokuzuncu kısım da can alıcı bir soru başlık olarak seçilmiştir: "İttihatçılar Alman ve İngiliz Yanlısı Mıydı?". Almanlar ve İTC mevzu bir çok kere ele alınmış bir Alman hayranlığı safsatası başını almış gitmiş ve buradan da İTC’nin Osmanlı İmparatorluğu’nu yıkıma götüren ekip olduğu çıkarımı yapılmıştır. Halbuki işler gerçekte hiç böyle cereyan etmemiş bir mecburiyete binaen ve diğer devletlerin redd-i cevabları neticesi ittifak anlaşması imzalanmıştır. Burada tutup bir hayranlık çıkarmak ve sırf bu hayranlığa müteakip bir savaşa girmek akla hayale gelmeyecek tasavvurlar inşa etmek abesle iştigaldir. İTC İmparatorluk için ortalama her devlet yöneticisi gibi diğer devletlerle görüşme yapmış ve netice almaya çalışmıştır. Fakat değişen ve yeniden bir dizayna doğru yönelen düvel-i muazzama ve diğer devletler artık Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünden vazgeçmiş ve paylaşmaya ilişkin görüşmelere başlamıştır. Yaşanan olaylar neticesinde yöneticiler de devletlerle görüşmeler gerçekleştirmiş ve bu görüşmelere binaen tarafgirliğini açıklamıştır, bir tercihten ziyade varoluş için bir kaygının şekillendirmesinden söz etmek daha doğru olur kanaatindeyim.

Diğer bölümde ise İttihatçılığın coğrafyasına dikkat çekiliyor ve Balkan hezimetine değinilerek alınan derslerin Anadolu’da yeniden varolmanın başat unsur olduğu ifade ediliyor. Bölümün hemen başında güzel bir cümle yer almaktadır: "İttihatçılar niyetleri temiz, sarıldıkları çözüm yolları yanlış insanlardı.". Yazının başlarında ifade ettiğimiz üzere İTC’nin en önemli özelliği, hatta ona rengini veren kavram Balkanlar’dır. Fakat Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlardan çekilmesi, hem de bu çekilmenin çok acı bir şekilde vuku bulması İTC üzerinde de inanılmaz etkiler gösterdi. Balkan toprakları İstanbul’dan önce vatan bellenmiş, verimli (hem insan hem toprak yönüyle), ticaret kapasitesine sahip yerlerdi. Bu toprakların kaybı ile gerek İTC gerekse toplumsal hafızalarda onulmaz yaralar oluştu ve İTC Balkan hezimetinden alınan dersler neticesinde Anadolu’nun son istinadgah olduğu gerçeğini acı da olsa öğrenmiş oldu. Balkanların elden çıkış mevzu sayfalar dolusu anlatılsa yeridir fakat bizim yerimiz buna müsait değildir, lakin ilgililerin bu konuya ilişkin ufak bir araştırma yapması ricamız olunur. Şu kadarını söyleyeyim ki biz o topraklardan hoş bir tabir olmasa dahi spatula ile kazınır gibi kazındık böyle çıkartıldık ve bu çıkartılmaya eşlik edilen konuşmadığımız konuşamadığımız nice müteessir edici hadisi meydana geldi. İşte bu vahşeti gören İTC mensupları artık gözlerini dört açmanın gerekliliğini bir kere daha can-ı gönülden kavradılar ve bu noktadan itibaren artık Anadolu’yu dört elle sarılarak yurt bellemişlerdir. Acı hataların ve hatıraların bedeli Türkiye Cumhuriyetinin temelini oluşturmuştur.

Yine İTC denilince akla gelen meselelerden birisi de darbedir ve İTC ile başlatılır darbe geleneği. Buna da ilk örnek olarak 31 Mart Vak’ası verilir ve fakat bu ne yazık ki yanlış bir örneklendirme teşkil eder. Eğer illa bir rabıta kurulmak icab ederse bu rabıtanın 31 Mart’tan ziyade 23 Ocak 1913 Babıali Baskınıdır, ki bu bile bir darbe geleneğinin ne başlatıcısı ne de darbe olarak nitelenebilir şahsımca. Öncelikle bir Halaskar Zabitan grubunun varlığı bilinmelidir ve bu grubun İTC’yi iktidardan alaşağı etmesi söz konusudur. İTC mecliste çoğunluğu teşkil etmekte ve fakat iktidar olarak bulunamamaktadır. Çelişik bir durum gibi gözükse de vaka tam olarak böyledir. Daha sonrasında Halaskar Zabitan grubu meclisi fesh etmiş ve aleni İTC düşmanlığıyla, tehdit mektuplarıyla kendi idaresinin tesisine uğraşmıştır. Bu yaşananlardan sonra Balkan Harbi’nin patlak vermesi ve daha sonrasında Edirne’nin düşman eline geçeceğine ilişkin alınan duyum neticesinde İTC Babıâli’yi basmış ve yönetimi tekrar geri almıştır. Bu noktada tekrar kitabın içinden bir pasaj aktarması yapmak istiyorum: "Meşrutiyet dönemi darbe ve müdahaleleri esasen dış güçlerin değil, dışsal faktörlerin belirleyici olduğu hareketlerdir. Babıâli Baskını, adı üstünde bir baskındır, hükümet darbesidir; ancak zannedildiği gibi bir askeri darbe değildir. Ülkemizde yaygın ve yanlış kanaate göre İttihat ve Terakki’nin karıştığı her darbe ya da darbe benzeri hareket ‘’askeri darbe’’dir; oysa bu görüş ve kanaat doğru değildir. Askeri darbe yerine onun mefhum-ı muhalifi sivil darbe tabirinin kullanılması da anlamlı değildir. İTC darbeleri sui generis (nev’i şahsına münhasır) bir niteliği haizdir ve ‘’Cemiyet darbesi’’ tabiri daha açıklayıcıdır.". Bu bölüm içinde İTC ve Teşkilatı Mahsusa da ele alınmıştır ve Balkan Savaşlarından getirilen komitacılık etkilerini burada da göstermiştir.

Kitabın on ikinci bölümünde Birinci Dünya Savaşı ve İttihatçılık ele alınmıştır. Malumdur ki bu iki kavram yan yana gelince hemen başlar yaygaralar savaşa ilişkin. Misal kabilinden sayarsak eğer, girmeseydik ne olurdu, nasıl olurdu, neden Almanlar gibi sorular ampül gibi yanar. Burada bu sorular duradursun gerçekte olanlar ise iç acıtıcıdır. Devletin ekonomik anlamda maliyesi çökmüş, askeri anlamda dünkü çocuk denilebilecek olan Balkan Devletlerine nice kayıplar verilmiş, toplumsal anlamda yıllardır savaşılmakta ve daha nice gerçek bir bir yüze çarpmaktadır. Bunların yanına tuz biber kapsamında bir de devlet-i muazzama denilen çetelerin İmparatorluğu paylaşma planları eklenince aslında bu soruların ne kadar basit, saf ve gereksiz olduğu ortaya ayan beyan çıkıyor. İşte savaşa böyle bir ortamda ve bu şartlar dahlinde girildi. Bu gerçekleri görmeksizin yapılan ithamlar, asılsız iddialar problem çözmek yerine ne yazık ki daha çok probleme gebeliği işaret etmektedir. İşte kitabın ilgili bölümü de tam olarak bu varolan gerçekleri göz önüne sererek, bir tercih de bulunmanın gerekliliğini hatta kaçınılmaz olduğunu yoksa paylaşılmaya kadar gidecek ve kaderin kendi ellerinde çizilmesinden ziyade ellerin çizdiği kadere mahkum olmaya kadar varan bir duruma ulaşılacaktır.

İTC denildiğinde akla gelen en önemli vakalardan birisi de tehcir meselesidir. Birileri tehciri bahane suretiyle Cemiyetin sırtına habire abalıya vurur gibi vurmakta, kinini kusmakta yetmemekte elinden gelse bir kaşık suda boğmaya kadar gitmeye azmetmektedir. Oysa Ermeni Tehciri meselesi yazarın da vurguladığı üzere bir varoluş kavgasıdır. Yazar ayrıca çok önemli bir noktaya daha işaret etmektedir, o da Ermeni tehcirinden önce Ege’de yaşanmış olan tehcir hadisesidir. Bunu görmeden Ermeni meselesini ön plana çıkarmak ilmi ahlaka sığmayacak bir noktadır. Ermeni tehciri aslında Balkanlardan yaşanan elim hadiselerden alınan dersler neticesinde ve bununla birlikte yaşanan savaş ortamında harb edilenlere verilen destek sonucunda ortaya çıkmıştır. Keyfi olarak, yahut durup dururken zuhur etmemiş, bir zorunluluğa mebni olarak uygulanmıştır. Eğer bu uygulama yapılmasaydı ordular arkadan vurulmaya devam edilecek sadece bununla kalınmayacak ve aynı Balkan topraklarında vuku bulan elim hadiseler sivil katliamlar, tecavüzler coğrafya farkıyla bir kere daha tarih sahnesine çıkacaktı. İşte bir tehcir bütün bu meseleleri engelledi. Yazar bütün bu hadiseleri kaynaklarıyla ve Balkanlar ile bağlantılarını kurarak açıklıyor. Beka meselesi artık her şeyden öncedir ve bu topraklar tekrar aynı anılar ile yaşayamaz. Ondördüncü bölümde İTC’nin ekonomik faaliyetleri ele alınıyor ve İTC’nin o zamanlardan itibaren yerli ve milli olandan tarafa olduğu ve bunun için çaba gösterdiği aktarılıyor. Osmanlı İmparatorluğu’na bakıldığında ticaretin Ermeni, Rum ellerinde olduğu malumdur. Buna ilişkin Fatih Kerimi’nin İstanbul Mektupları eserinde bu durum duygu yüklü bir şekilde anlatılmaktadır. İşte böyle bir ortamda sadece askeri gelişmeler ile değil, aynı zamanda kurtarılacak İmparatorluk yahut kurulacak olan devlette yönetimin Müslüman ahali elinde olması istenmiştir. Bunun için kitap içinden bir kısım aktarmak istiyorum: "Kara Kemal sayesinde Konya ve İç Anadolu üzerinden aslında Anadolu insanının ülke iktisadiyatında geçmiş asırların aksine müessir bir vaziyete geldiğini, bunun zaman içinde muhafazakar-dindar kimliğiyle siyasi-içtimai bir takım tezahürleri olduğunu pek kimse ifade etmemiştir.". Ne yazık ki durum bundan ibarettir. Yapılan çalışmalar ve verilen emekler insafsızca eleştirilere hatta haksız ithamlara yerini bırakmıştır.

On beşinci bölümde Mustafa Kemal, İttihatçılık ve Kemalizm ilişkisi ele alınmıştır. Mustafa Kemal’İn ittihatçılığına ilişkin olarak yazar: "...müsellemse de mahiyeti ve derecesi meşkûktür" demektedir. Fakat bunun yanında bir takım yazarların da ifade ettiği İTC’nin Mustafa Kemal tarafından kurulması iddiasının gerçeği yansıtmadığı yazar tarafından ifade edilmiştir. Bu kısmın ikinci başlığında ise Mustafa Kemal ve Komitacılık faaliyetlerinin irdelenmesi söz konusudur. Burada çeşitli isimlere düzenlenen suikast girişimlerinin açıklanması yapılmıştır. Bu isimler arasında Talat Paşa, Kazım Karabekir gibi dönemin ünlü İttihatçıları ve komitacıları bulunmaktadır.

Diğer bölümde ise Mustafa Kemal, İttihatçılık ve Milli Mücadele konusu ele alınmaktadır. Yazar burada bir iddia ortaya atmaktadır ve bu iddia genelin aksinedir, aktarmak gerekirse; "Birinci Dünya Harbi’nin neticeleri aradan tam bir asır geçmesine rağmen henüz yeteri kadar incelenememiştir. Zannedildiğinin aksine bu savaşla birlikte Osmanlı İmparatorluğu dağılmamış, uçsuz-bucaksız topraklar kaybedilmemiştir. Bilakis bu savaşla, savaşa girilmediği takdirde kaybı mukadder ve muhakkak mühim toprak parçaları kurtarılmıştır.". Bu ortaya atılan sav, daha sonraki sayfalarda yazar tarafından izah edilmiş ve temellendirilmiştir. Devletin elinde var olan toprakların fiili hâkimiyeti ile hükmen idare etme arasındaki farkın ayırdında olmak gerekir denilerek yazar önemli bir noktaya parmak basmıştır. Bunun yanında Anadolu’da başlayan kurtuluş hareketinin temelleri de İTC tarafından atılmıştır. Yazar bu bölüme damga vuran ve kitabın da hatırı sayılır olan cümlelerinden birisini şöyle ifade etmiştir: "Bugün artık kabul edilen gerçek şudur ki, Milli Mücadele, İttihatçı kadroların eseri ve başarısıdır."

Kitabın son iki kısmı da Mustafa Kemal İttihatçılar üzerine şekillenmiştir. Burada Mustafa Kemal’in Anadolu’da başlayacak ve İttihatçılar tarafından temellendirilmiş olan mücadeleye liderliği söz konusu edilmiştir. Bu liderlikle beraber daha sonrasında İttihatçıların tasfiyesine ilişkin olarak izlenen yollar ve anılardan aktarımlar yapılmıştır. Bunun yanında son kısımda Kemalizm’in İttihatçılığın devamı olup olmadığına dair soruya cevap aranmıştır. İttihatçılığın kadro ve anlayış yönünden değil lider açısından da çoğulcu yapısına karşılık, Cumhuriyetin tepe kadrosunda bir tek İsmet İnönü’nün bağımsızlığını koruduğu ifade edilmiştir. İTC’de CHP’nin selefi değildir. Her iki partinin kendi nev’i şahsına münhasırlıkları bulunmaktadır ve temel ideolojileri de farklılık arz etmektedir. Yazar bu ayrımı da çeşitli hatıratlar temelinde temellendirmiştir.

Bu kısımların nihayetinde kitapta bir sonuç kısmı yer almakta ve genel bir özet mahiyetinde derleme yapılmaktadır.

Kitabın sonunda yer alan kaynakça ise aslında ortaya çıkan emek mahsulünün işaretidir zannımca. Çetrefilli ve bir o kadar da emek isteyen bir konuda yazılan bu eser, kafa karışıklıklarını gidermede ve kafaya takılan soru işaretlerine cevap vermektedir. Bunun yanında en önemlisi kitap bir tarafgirlik gözetmeden, yeri geldiğinde eleştirilerle ve yeri geldiğinde tarihi gerçekleri kaynaklarıyla gözünü kırpmadan ifade etmektedir. Bu noktada ilgililerin ve dahi ilgisizlerin bilgisine sunulur, okuyalım efendim. Emeğe sahip çıkalım ve yeni çıkacak emekler için de bir gayret ışığı olalım!

Son sözü Muhittin Birgen’in şahitliğinde Ziya Gökalp’e bırakalım: "İttihat ve Terakki Türk Milleti'nin ruhundan doğmuş bir mefkure hamlesidir!"

Muhammed Hüseyin Güneş
twitter.com/muhammeddgunes1

Güçler arasında kalan bir köyden Osmanlı'ya son bakış

Köyün Kamburu; Yediçınar Yaylası ve Büyük Mal’la birlikte bir üçleme oluşturan serinin ikinci kitabıdır. Aynı zamanda altı bölümden oluşan ve 317 sayfayı ihtiva eden bir romandır. Bir nevi Yediçınar Yaylası’nın devamı diyebiliriz fakat başlardaki bölümleri, Yediçınar Yaylası kitabındaki bazı olayları farklı bir gözden gösteren sayfalar içerir.

Kemal Tahir bu romanda, zamansal olarak Tanzimat’tan Cumhuriyet sonrasına uzanan ve mekânsal olarak Çorum ve çevresinde geçen anlatısına devam eder. Cumhuriyetin ilan edilmesine az bir vakit kala da romanını bitirir. 1958’de Yeni Gazete’de tefrika edilen Köyün Kamburu, Les Tors den Village adıyla Fransızcaya da tercüme edilmiştir. Romanın, ilk bölümü ‘Parpar Ahmet’ ismini taşır. Parpar Ahmet’in uzun yıllar sonra Narlıca Köyü’ne, varlıklı sayılabilecek bir şekilde dönmesiyle başlar. Bir köy kahvesi portresi çizer Tahir bu başlangıçta. Parpar Ahmet’in geçmişinden kısaca bahsedilir. Parpar Ahmet, ilk kitapta da romanın kilit karakterlerinden olan, tütün kaçakçısı Gâvur Ali’nin, eskilerin ‘taun’, yenilerin ‘Sürgün Kırımı’ dedikleri yıllarda köye bela ettiği bir kişidir. Köye dönüşü, Muhtar Kadir Ağa ve Uzun İmam tarafından olumlu bir şekilde karşılanır. Fakat önemsiz bir olaydan dolayı, bu uysal, söze karışmayan, herkesle iyi geçinen Ahmet, bir anda tamamen değişir ve insanlarla kavga eden, tembel, hayvanlarına, tarlalarına bakmayan, elinden sürekli zulüm akan birine döner. Bu süreç, romanda 4-5 yılı kapsar. Köylülerin ‘sakinleşmesi’ için Topal Ayşe’yle evlendirmeleri de bir işe yaramaz ve Ahmet’in bütün öfkesi karısına yönelir. Öyle ki Ayşe artık her gün dayak yer. Gebe haliyle yediği son ve aşırı dayaktan sonra da öldü sanılarak bırakılır. Köylüler de, Uzun İmam’ın ön ayak olmasıyla Parpar Ahmet’i, ‘içinde cin var’ diyerek iyice bir döver ve bölüm tamamlanır. Bu bölüm Parpar Ahmet’e ayrıldığı için asıl kahraman da odur. Ancak daha sonraki bölümlerde romanın da aslı kahramanı onun oğlu olacaktır: Çalık Oğlan. Bu bölüm Çalık Oğlan’ın kitabın asıl kahramanı olması için hazırlanmış bir ön bölüm gibi okunabilir.

Yediçınar Yaylası gibi durgun başlamaz Köyün Kamburu. Akıcıdır, merak unsurunu iyi kullanmıştır yazar. Okuru romandan uzaklaştırmaz. Hatta yer yer mizahi unsurlar bile vardır ki okur kitabın içine iyice çekilir.

İkinci bölümde kitabın, Yediçınar Yaylası’nın başlangıcına döndüğünü görürüz: Yani Abuzer Ağa’nın yanındakilerle beraber Çorum topraklarına gelişine. Zaten bunun ipuçlarını başlarda vermişti Kemal Tahir. Dilâver Ağa ve Ömer Ağa’nın ilk kitapta ölmelerine rağmen, bu kitapta hayatta olduklarına dair ifadeler vardır. Buradan da anlarız ki Köyün Kamburu, başlangıcı itibariyle Yediçınar Yaylası’nın devamı değildir, olaylara başka karakterlerin gözünden ve farklı mekândan bakar. Fakat ilk kitaptaki olaylar hızlı bir şekilde okura yansıtılır. Daha sonra kronolojik yönden ileri doğru gider. Yediçınar Yaylası’nın çobanı Hanefi’nin öldürülmesi hem hızlı bir şekilde okura tekrar hatırlatılır hem de olayların ilerleyeceği kanalın yolu açılmış olur.

Bu bölümün ve genelde kitabın esas kahramanı ise Parpar Ahmet’in oğlu Çalık Oğlan’dır. Başlarda öyle ağır tembel, öyle sessiz hain! Ablak, kara yağız yüzünde inadına çatık kaşları, kocaman kara gözleriyle, adama canını alacakmış gibi gizliden gizliye bakıyor şeklinde tanımlanan Çalık Oğlan yaşadığı mucizevî olaydan sonra tam tersi bir karaktere bürünür. Zaten kitabın da ruhuna dönüştüğü ikinci karakter uygundur. Aslında yazar ilk baştan Çalık Oğlan karakterini dönüştüğü hâliyle yazabilirdi ancak biraz dolambaçlı bir yol izleyip olağanüstü bir hava katmak istemiş olabilir bu dönüşüme.

Çalık Oğlan’ın karakteri bu bölümde iyice işlenir. Masum görünür fakat kurnazdır. Çevresine saygılı görünmeye çalışır ancak sinsi planları vardır. Uzun İmam’ın yanında dersler alarak medreseye girmek istemekte, sonra da bir köye imam olmak hevesindedir. Çünkü Kemal Tahir’in de ‘çalıklığı’ üzerinde uzun uzun durduğu gibi ne kişiliği ne de fiziksel özellikleri köyde çalışmaya, tarla ekip biçmeye uygun değildir.

Cinsellik bu bölümde çok ön plandadır. İlk kitabın Emey’i yine başroldedir desek yanlış söylemiş olmayız. Kemal Tahir küçük yaştaki karakterlerde dahi bu unsuru gösterir.

Üçüncü bölüm ‘Çalık hafız’ adını taşır; karakter aynıdır fakat bu sefer medreseye girmiştir Çalık Oğlan. Orada devam eder hikâye. Kemal Tahir bu bölümde olaydan ziyade konuyu diyalog ağırlıklı işlemekte ve fikirlerini okura yansıtmaktadır. Bu bölümde, toplumumuzda bazı kişi veya gruplardan tepki çekecek pasajlar yer alır, özellikle medreselerle ilgili. Medreseleri; kötü, düzenbazların molla sayıldığı, her türlü kumarın oynanıp uyuşturucunun içildiği, hatta zaman zaman fuhşun yapıldığı yer olarak tasvir eder. Olayların merkezinde Çalık Hafız hep vardır fakat aktif değildir. Daha çok, medreselerin asıl işleyişlerini yerine getirmeyip bozulmaları işlenir:

“ ‘Tamam,’ dedi. ‘Çalık olduğundan köy işi görmemişsin. Seni yanıma çırak aldım. Köy yerinde Kuran, mevlüt okumaktansa karagöz oynatmak, cura çalmak daha iyidir. Köylünün hovardası sofusundan daha verimkâr olur. Sofu kısmını geç… Sofu takımı her yerde ‘Hep bana…’ hesabını kollar.”

“Ne sandın! Molla kısmının her şeyi paradır, bağırması, salya sümük ağlaması…”

“ ‘Kemerbaşı, bize haşhaş kenevir sordu. İlaç mı yapacak?’
‘Sordu demek! Sen kenevirden ne yapılır bilir misin?’
‘Bilmem.’
‘Esrar yapılır.’
‘Töbe… Medrese yerinde öyle şey mi olurmuş?’
‘Olur ki ne güzel olur. Afyona gelince, geçen yıl, Sultan Hamit’e konuk gelen Acem Şahı Muzaffereddin Han, günde beş avuç afyon yutmadı mı, adını sorsan bilmezmiş…’ ‘Kemerbaşı da m öyle?’
‘Yahu, buranın bir koca kemerbaşısı, Acem’in şahından aşağı mı kalır?’ ”

Bölüm ilerledikçe siyasi olaylar da romanda kendini hissettirir ve Çorum çevresinde bunların algılanış şekli diyaloglarla uzunca işlenir. Hürriyet gelmiştir, Abdülhamit tahttan indirilmiştir. Cöntürk belası devrededir:

“ ‘Neyin nesi yahu, bayram değil kandil değil!’ diyenler şöyle anlaşılmaz bir karşılık aldılar:
‘Hürriyettir bu, hürriyet…’
‘Ne demek?’
‘Hürriyet, ağa! Bundan böyle sen sensin, ben de ben… ‘Hep bir eşit’ olduk. Başımıza buyruk…’ ”

Daha sonraları Balkan Savaşı ve nihayetinde 1. Dünya Savaşı başlar. Kemal Tahir bu süreçleri, savaşa karşı halkın bakışını, birçok kişinin savaştan kaçmak için medreseye yazılmasını, yargılamadan, diyaloglar hâlinde işler:

“O zamana kadar, molla takımının askere götürüldüğü hiç görülmemişti. Allah’ın savaş emri hoca tayfasını tutmadığından medresedekilerin yürekleri rahattı. İşin şakası kalmadığını anlayan ağa oğulları, açıkgöz zibidilerle birlikte canlarını medreseye atmışlardı. Az vakitte medresenin kırk hücresinde molla sayısı üç yüze yaklaştı, odalarda toprak atılsa yere düşmez oldu.”

Kitapta, tıpkı Yediçınar Yaylası’ndaki gibi eşkıyalık da işlenir. Kemal Tahir’in eşkıyalık teması üzerine oturttuğu romanı Rahmet Yolları Kesti’dir; ancak bu üçlemenin ilk ikisinde de bu tema yer yer yoğunlaşır. Devletin, kendine bile hayrı olmadığı zamanlardır. Eşkıyalar köylünün üzerine çökmüştür, üstelik hükümet adamları da buna göz yumar, hatta bunu desteklerler.

Kara Abuzer, bu romanda artık iyice ağa statüsündedir. Karısı Emey’i Kenan’ın üzerine salarak koca Yediçınar Yaylası’nın sahibi olmuş, Kenan’ın bütün malını üzerine almıştır. İlk kitabın esas kahramanlarından Kenan bu kitapta sadece diğer kahramanların diyalogları aracılığıyla kendini hissettirir.

Gücü olanın güçsüz olan üzerinde tahakküm kurduğu ya da kurmaya çalıştığı bir düzeni başarılı gözlemlerle, realist bir şekilde satırlara yansıtmıştır yazar. Yediçınar Yaylası’nda yoğun bir şekilde ön planda olan cinsellik teması, bu kitapta başlarda en yoğundur, sonraları da vardır ancak etkisi azalmıştır. Bu durum romanı bir seviye yukarı çeker.

Köyün Kamburu’nda, insanların güç karşısında daha önceki davranışlarını yok sayıp nasıl da tam tersi davranış göstermelerinin en net resmi çizilir. Çalık Hafız, gayrı resmi muktedirlere haddini bildirdikten sonra hem köylünün hem de eşkıyanın ve ona yataklık edenlerin gözünde ‘kahraman’ mertebesine yükselir. Daha önceleri adam yerine konmayan Çalık Hafız, ipleri eline almıştır. O artık ‘Hızır peygamberden farksız’, ‘mutasarrıfa söz geçiren’, ‘Halife Ömer gibi adalet gösteren’ biridir köylünün nezdinde. Tabii Çalık Hafız’ın da kendi planları vardır, geçmiş intikamlarını almak gibi.

İttihatçılara genel olarak bakış olumsuzdur. Osmanlı’yı yıkan güç olarak görülür İttihatçılar. Kemal Tahir özellikle mütareke dönemi romanlarında zaman zaman İttihatçılara yönelik eleştirilerini göstermiştir. Fakat bu üçlemenin ilk iki kitabında İttihatçılara bakış, Çorum halkının bakışından tamamen olumsuz yansıtılmıştır:

“ ‘Ya Arap tayfasının üstümüze salması neyin nesi? Peygamber sülalesinden olanlar bile İngiliz’e arka çıkmış. Osmanlı’nın karnını cenbiyelerle yarmak bunlarda, ‘Allah Allah’ diyerek arkadan baskın yapmak bunlarda…’
‘Sebebini bilemedin mi? Büyük Cemal Paşa bunların şeyhlerini tespih tanesi gibi asıvermiş!’
‘Neden? Kudurmuş mu, gözüne ne görünmüş?’
‘Bilmez gibi yahu? Bu Büyük Cemal paşa bildiğimiz padişah paşası değil, İttihatçı paşası… Bunlar sonradan paşa olduklarından şaşırmışlar. Ne derler ‘Osmanlıya paşalık verilmiş, önce babasını asmış’ derler, işte o hesap…’ … ‘Sultan Hamit gibi gölgeli bir padişahı bunların neden indirdiği anlaşıldı. Bunların niyeti… akıllarına geleni yapmak. Baktılar ki, kendi iplerinde oynamayacak, herifi deflediler…’ ”

Son bölüm ilginç bir şekilde ‘Başlangıç’ ismini taşır. Bu neyin başlangıcıdır? Acaba Çalık Hafız’ın evlenmesiyle başlayacak sürecin mi yoksa Çalık Hafız’ın işlerini özellikle ekonomik olarak büyüttüğü için ilerde köylü üzerinde iyice hegemonya kuracak olmasının mı? Onu bu kitapta belli etmez Kemal Tahir. Roman bir anda sonlandırılır. Bu bir üçleme olmasaydı, kötü bir sona sahip olurdu Köyün Kamburu. Fakat devamı olduğu için, bunu önemsemeye gerek yok diye düşünüyorum.

Kemal Tahir’in Çorum’da hapishanede yatarken yaptığı gözlemlerin diyaloglara en iyi yansıdığı romanlardan biri olmuş Köyün Kamburu. Fakat karakter bazında bazı açıklar var. Kambur Kadı’nın kim olduğunu öğrenemiyor okur bu kitapta da. İlk kitapta da bu kitapta da ismi birkaç cümlede geçip bir daha geçmedi. (Çorum’a gelmesi-Çalık Hafız’ın medresesinde bir dönem bulunması gibi) Kemal Tahir her karakterin sonunu okura gösteren bir romancı değil fakat Kambur Kadı’nın üçüncü kitapta daha çok yer alacağını düşünüyorum. (Ancak bu, sadece bir tahmin).

Akıcılık olarak Yediçınar Yaylası’ndan daha başarılı bir roman Köyün Kamburu. Kitap, kendini sadece diyaloglarıyla bile okutabilecek güçte.

Mehmet Akif Öztürk
twitter.com/OzturkMakif10

Bellek ve hatıra

1877 yılında Fransa'da doğan ünlü sosyolog Maurice Halbwachs, insanın öyküsünü onun psikolojik alt yapısıyla beraber incelemiştir. Freud ve Durkheim'dan etkilenen Halbwachs, fikirleriyle daha çok sosyal psikolojiye yaklaşmıştır. Bireyi ve toplumu inceleyen Halbwachs'ın yaşamı bir Alman Gestapo kampında 1945 senesinde son bulmuştur. Yaşamını adadığı bellek çalışmalarının en önemli meyvesi olan Kolektif Bellek kitabı, oldukça özenli bir çeviriyle Türkçemize kazandırıldı. Pinhan Yayınları etiketini taşıyan kitabın şimdiden yoğun bir ilgiyle karşılandığı söylenebilir.

İnsanoğlu anılarıyla ve belleğinin ona algılattıkları doğrultusunda yaşar. Yıllar önce gidilmiş ve arkadaşlarla görüşülmüş bir şehrin kişide bıraktıkları uzun zaman geçse de üzerinden dünkü sıcaklığıyla anımsanabilir. Küçükken aileyle beraber çıkılan yaz tatilleri, çocukluk yıllarının en güzel saklambaç oyunları ya da lisedeki aşklarımız... Tüm bu geçmişe dair yaşananlar belleğimizde nasıl yer edinir? Açıkçası doğru soruyu sormak gerekirse kişisel hatıralarımız bizzat kendimize mi aittir yoksa tüm hatıralarımız bizden bağımsız bazı değişkenlere mi bağlıdır?

Tarih, insanın hatırlama biçimini etkileyebilir. Bellek ile zaman ve mekân arasında oldukça sıkı ancak bir o kadar da karmaşık bir ilişki bulunmaktadır. Belleğin ve anımsamanın; müzikle, yemekle, solunan havayla dahi bağlantılı olduğu ileri sürülebilir.

Maurice Halbwachs’ın arkasında bıraktığı el yazmalarından yola çıkarak hazırlanan Kolektif Bellek kitabı, Halbwachs’ın bellek ve toplum arasındaki ilişkiler hakkındaki düşüncesini kavramak adına önemli bir teşkil ettiği söylenebilir.

Halbwachs, kitabında yorumsamacılık ile determinizmi bir araya getiriyor ve güçlü bir şekilde analiz ettiği bellek kavramının altına bir de zaman tanımı konumlandırıyor. Zamanın kişinin elinde tutabildiği ve kolaylıkla kontrol edebildiği bir yapıdan çok daha öte bir şekilde tezahür ettiğini düşünüyor.

Halbwachs’ın en önemli karakter özelliğinin "düşünsel gözü peklik" olduğunu söyleyen yakın bir dostu aslında Halbwachs’ın yaşama bakış açısına da ışık tutmaktadır.

Halbwachs’ın kolektif bellek çalışmalarında, bireysel ve toplumsal arasında yüksek bir gerilim hattı oluşmaktadır. Gerek Durhkeim’in felsefi eleştirisini kabul eder gerekse daha önce Bergson'un ifade ettiği gibi belleğin ve anımsamanın, öznel aklın nitelikleri üzerine düşünmekle ilgisinin olmadığını savlar. Bu iki fikri bir bakıma göğüsler ve ardından kendi düşün dünyasında çarpıştırır. Ortaya ise derin bir analiz çıkar. Ona göre bellek, zihinlerin hep bir arada, toplumla beraber nasıl işlediği ve söz konusu işleyişin toplumsal düzenlemelerle birlikte nasıl, ne şekilde biçimlendiği ile ilgilidir.

“İnsanların belleklerini edindikleri yer normal olarak toplumun içidir. Yine toplumla beraber hatırlar, anlar ve hatırladıklarını nereye konumlayacaklarına karar verirler.”

Halbwachs; bireylerin içinde bulundukları grupların belirlediği bağlam dışında, tutarlı ve sürekli bir yolla hatırlamalarının mümkün olmadığını ileri sürer. Bununla ilgili verdiği en güzel örnek çocukluk anılarına ilişkin anılardır. Çünkü çocukluk anılarının kesinliği mümkün değildir. Son tahlilde hatırladıklarımızın bireysel ve bağımsız mı, yoksa ailemizin bize aktardıklarının, anlattıklarının bir sonucu mu olduğunu söylemek kolay değildir. Bununla birlikte Halbwachs; bu görüşlerini kendiliğinden var olan bir toplumsal belleğe işaret etmek için değil, toplumsal bellek çerçevelerini analiz etmek için öne sürer.

Ona göre bireysel ve kolektif bellek arasında ayrım söz konusudur ancak her ne kadar anımsama eylemi çoğunlukla bir ve beraber yapılıyor olsa da, hatırlama edimini gerçekleştirenin yalnızca bireyler olduğunu söyler. Bir gruba dâhil olmak bireye bellekte tutulacak malzemeyi, veriyi sunar ve insanları belirli olayları hatırlatmaya bazılarını ise unutmaya yönlendirir. Gruplar, bireylerin doğrudan “deneyimlemedikleri” olayların belleğini dahi üretebilirler.

Halbwachs'e göre insanlar hatırlama eylemini; şu andan ve her zaman çevremizde bulunan genel fikirler yumağından, toplumun içselleştirdiği dil ve işaretlerden yola çıkarak gerçekleştirmektedir. Geçmişteki şekillerin ya da olayların ve genel olarak da, bir zamanlar sahip olduğumuz bilinç durumlarının bir ayrıntısını, bir nüansını yeniden bulacak şekilde düzenleriz, diyerek anımsanan olayların ve durumların günün şartlarına uygun bir şekilde tarihsel manada yeniden konumlandırıldığını da ifade etmektedir. Bu düşünce insanı kendi gerçekliğinden uzaklaştırıp fikirsel kuklalara dönüştürüyor gibi görünse de yine de Halbwachs sözünü ettiği "hafıza çerçeveleri" aracılığıyla anıların konumlandığı, anılar tarafından yaratılan bu çerçevelerin değiştikçe ve birbirleriyle kurdukları bağlantılar eksildikçe hafızadaki anıların anımsanmasının imkansız hale geldiğini de belirtmektedir.

Çalışmasında Halbwachs, yine bellek üzerine şu analizleri yapmaktadır: “Bir anı, esasen birbirleriyle kesişen, kısmen birbirlerini kapsayan çok sayıda çerçevenin karşılaşma noktasında ortaya çıktığı ölçüde zengindir. Unutmanın kendisi, ya dikkatimiz çerçeveler üzerinde sabitlenemediği için ya da başka bir yere sabitlendiği için bu çerçevelerin ya da bir kısmının kaybolmasıyla açıklanır. Diğer taraftan, unutmak ya da anılarımızın bazılarının bozulması bu çerçevelerin bir dönemden diğerine değişmesiyle de açıklanır.”

Halbwachs, Bergson’un hatırlamanın bireysel bir eylem olduğuna dair kabul gören fikirlerine karşı çıkar. Buna karşın sosyal çerçevelerin etkisini yadsımasa da bireysel bellek vurgusu da dikkatten kaçmaz. Durkheim’in “toplum” kavramına karşın grupları merkeze alan Halbwachs anımsamanın sosyal farklılıklarına işaret eder ve kolektif belleğin çoğulculuğunu ortaya koyar. Kitaptaki beş bölüm; Bireysel ve Kolektif Bellekler, Tarihi Bellek ve Kolektif Bellek, Zaman ve Kolektif Bellek, Mekân ve Kolektif Bellek, Müzisyenlerde Kolektif Bellek başlıkları altında oluşturulmuş. Her bir bölüm kendi aralarında ilişki içerisinde ve kitabın genel bağlamından uzağa düşmeden kaleme alınmış. Bellek üzerine insanın kendisine sorduğu sorulara yanıtlar bulabilmek ve sosyolojik bir fikir yolculuğuna çıkmak için bu muazzam başyapıt okunmalı, üzerinde çokça düşünülmeli...

Ömer Ünal
* Bu yazı daha evvel Aydınlık Kitap'ta yayınlanmıştır.