Düşüncenin patikalarında yol almak

Ali Ömer Akbulut’un, Asa Kimin Elinde kitabı şiir üzerine yazılardan oluşuyor. 110 sayfa boyunca şiir ve şair olmaklığın, düşüncenin patikalarında yol alıyor; modernitenin kulelerini rahmani kelimelerin gizlerini; şairlerin, filozofların, tarihin ve güncelin rehberliğinde şerh ediyor.

Şubat ayında, Şule Yayınları etiketiyle çıkan kitap “Asa Kimin Elinde” ve "Eleştiri Melektir” başlıklı iki bölüme ayrılmış. Ancak yazıları, bir bütünün parçaları olarak görmek daha doğru olur. Zira iç içe geçmiş monologlarda Akbulut, şiir macerasını kitabın her yerinde başka kuklalarla oyuna sokuyor. Kimi zaman şiirin sarp kıyılarını yazılarının dilinde bir keskinlik suretinde görüyoruz. Ancak dilindeki şiirsellik ise bir dezavantaj değil, aksine düşüncenin boyutlarında girift şekillere bürünüyor. Böylelikle kimi zaman bir satıra takılıp yazarla birlikte -benim yaptığım gibi- bir minibüsün camından şehrin kalabalıklarına dalabilir, bir sorgudan başka bir sorguya dönerken yorgun düşebilirsiniz. Zaten yazar da şiirin bir yol olduğundan bahsedecektir az sonra: “Şiir ölümlüler için dönüş yoludur; yeryüzünde bir yaşam sürdürmeyi mümkün kılmak için. Şiir açıklıktan gelen, düşünce açıklığa yol alan [ya açıklıkta gizlenen] bir patikadır.”(s. 24)

Kitapta sık sık Zarifoğlu’na rastlamak…

Hölderlin’in kederli ve anlaşılmamış –anlaşılmayınca delidir her şey, özellikle şey, evet- çıktığı yol, kıvrılarak Zarifoğlu’nun “Dokunmayın Şiire” diye daldığı mahalleye çıkıyor: “Gelirken savaşçı gibi gelmiştir; yenik değildir dönerken; küçük bir filozof olmuştur. Cahit Zarifoğlu’dur bu. Hiç büyümez bu çocuk, hiç terk etmez onu; yaşamak arzusunun önüne geçerek, bütün geleceğini açlıkla ondan önce yaşayıp bitirerek.”(s. 19)

Bir başka yerde “…içe dönük, kendi üzerine kurulan/ yıkılan bir şiir söylemez o.”(s. 92) diye işaret ettiği de Zarifoğlu’nun ta kendisidir.

Akbulut, başka bir bakışla merkez-taşra ilişkisinde şiirin yerini sorguluyor, kendisi haddi olmadığını iddia etse de aslında “şiirin topografyası”nı belirlemenin kimi yeni sorgularla mümkün olacağı fikri aşikârdır ve bu fikre katılmamak elde değil. Merkezi elinde tutan hâkim söylemin “şiirin neliğiyle ilgili, şiirin özünü asla tartışmaya, aramaya açmayan öngörüsü/ propagandasıyla” oluşan şiirin ne olduğu sorgusunun imkânsızlığı iddiaları aslında bir merkez olduğu tezini de çürütüyor, diyecek denli düşüncemizi havalandıran söylemlere giriyor yazar.

“Baş Göz Üstüne” yazısında ise “kelime”nin kökeninden yola çıkıyor, çok garip yerlere varıyor, ama nasılsa kaybolmuyoruz. Tekno-bilimle doğan “stratejik şairlik”ten bahsediyor; bu doğumun vahametinden… Bu uzun yazıda, bir öngösterime sığmayacak denli ilginç tespitler var, bir yerden sonra görsel şiirle ilgili cümleler paragraflara evriliyor… Bununla beraber iki uzun yazı daha; “Karga için İade-i İtibar” ve “Asa Kimin Elinde” yazıları kitabın ağırlık noktasını oluşturuyorlar. İbni Arabi’den Mantıku’t-Tayr’a, Octavia Paz’dan Derrida’ya kadar pek çok ilginç karakteri olan Asa Kimin Elinde bizi zorluyor; şiir hakkında ve ezberler hakkında düşünmeye zorluyor. Yazar kendi soru(n)larına bizi de dahil ediyor. Bilhassa “şairin gecekondusu yok artık” diye başlayan “Asa Kimin Elinde” yazısında şiir ve şairin üzerinden modern zaman taşlaması yapıyor ki bu asla eski sevicilik değil, önce de değindiği “stratejik şairlik” ve görüntüsevicilik eşelemesi daha çok…

Hâsılı, Ali Ömer Akbulut, Asa Kimin Elinde kitabında, şiir için, şiirin içinden; şaire ve okura bir şeyler anlatmak niyetinde. Bütün o sayfaların sonunda klasik dönemden günümüze, şiir üzerine az da olsa -belki de bakılacak-okunacak ne çok şey var türevinden- bir şeyler ele geçmiş oluyor…

Nergihan Yeşilyurt
twitter.com/nergihan
* Bu yazı daha önce Hece Dergisi'nin 220. sayısında yayımlanmıştır.

77 Yaşın Pastoral Baharı: Bir Adın Yolculuktu

"Bütün şiir yazanlara, edebiyat yazanlara hatırlatmak gerekir: Şiir çıkmazdadır. Çünkü insan çıkmazdadır, sorunlar çıkmazdadır. Toplum değişiyor, insan değişiyor, insanın yeri değişiyor, insanın ilişkileri ve sorunları değişiyor… Şiirin en azından bir avunma, oyalanma değil, bir saptama, belki bir önerme olduğu anlaşılıyor."
- Turgut Uyar, Sonsuz ve Öbürü, Broy Yayınları, 1. Basım, 1985

Yeni bir şey yapmıyorsak hiçbir şey yapmıyor sayılır mıyız? ‘Yenilik’ kavramını yahut eskinin yıkımını fetişleştirmeden ve eskiden kopmanın mümkün olmadığı düşüncesini de büyütmeden klişenin şairi ve de şiiri ihtiyarlatan bir şey olduğunu söylemek mümkün. Bu ihtiyarlık, tedbirli olmak anlamındadır artık. Hâlbuki şairin yaşlandıkça dil içerisindeki tecrübesinin büyümesi, olanaklar ufkunun ardını görebilecek yücelikte bir yere gelmiş olması gerektir.

“Güneşin altında yeni bir söz yok” sözü klişeye tapanların anayasasının ilk maddesinde yazıyor” deniyordu klişe üzerine bir bahiste.[Enis Akın, “Birinci Sınıf Şiirleri Birinci Sınıf Şairler Yazar”, Hece, Yıl:11 S.132, s. 79-80, Aralık 2007.] Hakikaten güneşin altında deveran etmemiş ve yeniden yapılandırılmamış hiçbir söz yoksa her yüzyıl ‘öldü’ denilen şiir neden bitimsiz kıyafetli bir huri gibi soyundukça giyinen bir hâl alıyor? Yoksa dilin yaşıyor olması mıdır onunla ne yapılabileceğinin kestirilemiyor oluşu? “Dil, dünyayı resmeder” diyen Wittgenstein’ı anacak olursak şairlerin dünyayı olduğu, göründüğü hatta istediği gibi aktarmasının sonsuz yolunun bulunduğunu söyleyebiliriz. Şairin dilinin sınırlarını çizen kimdir?

Bütün bu cevap beklemeyen sorularla elimize aldığımız Bir Adın Yolculuktu kitabı Virgül’ün Başından Geçenler’in şairi Ülkü Tamer’in ömrünün belki de son çeyreğinde tedbirli olmanın güvenilir ancak sükûn bulmuş kıyısında neden durduğunu anlamamıza yardımcı olacağı aşikârdır. Bütün bir ömrü şiirle hemhâl olmuş bir adamın bütün hikâyesine sondan başa doğru gitmek hiç kolay değil ve bu bazen hayal kırıklıklarına neden olabilir. Çeviriler yaparak Türkçeye kazandırdığı eserlerde dile hâkimiyetini ve Türkçe bilgisini ispatlayan Ülkü Tamer’in şiirlerinde de berrak bir dilin çağıltısını duymuşuzdur. Fakat bahsi geçen hayal kırıklığı, olgunluk çağının yorgun ruhunu sırtlanıp kâğıda döken şairin yaşadığı çözülmede ortaya çıkabilir.

Bir Adın Yolculuktu; aynı isimli uzun bir şiirle açılıyor, Anadolu şehirlerini geziyorsunuz bu şiirde, mitolojik unsurla bezeli isimler eski zamanlara gönderme yapıyor. Bugün bu göndermenin izlerini arayabilir; Cumhuriyetin ilk yıllarının Yunan mitoslarına merakını bu şiirle yâd edebilirsiniz.

"Başpınar’da konaklar mıydı Odysseus
Penelope kurar mıydı tezgâhını Kayacık’ta"

Ardından “Neslihan’a Şiirler” bölümü başlıyor… Kitabın tamamına hâkim pastoral renkler, bu bölümde büyük oranda ilk çağrıştırdıkları hâlleriyle tebarüz etmiştir.

"Seninle duydum yağmurun sesini
dalların hışırtısını
bir bulutun savurduğu köpükleri gökyüzünde
ve içimde gümbür gümbür patlamasını
tomurcukların."
…

Şairin halk şiirinin basmakalıp motifleriyle harmanladığı kitabın son bölümü klişe ile ilgili hiçbir sıkıntısı olmadığını gösteriyor.

“Su başında bir gül açar
Dikenine sorar seni” (8’li Hece Ölçüsü)

Klişe imge ve söylemlerin kitabın bütününde oluşturduğu etki öyle büyük ki zaman zaman görünen şaşırtıcı mısralar kuyuya atılan taş gibi küçük ve uzak hareler oluşturmaktan öteye gidemiyor. “Her şey ne kadar durgun/ şiirin damarında” derken aslında belki de şair kımıltısız şiirinin farkındalığının da altını çiziyordur. Yorgunluğunun farkında oluşunun…

Ülkü Tamer’in “göl, gök, nehir, güneş, deniz, orman, dağ…” gibi pastoral ögelerle donattığı, lirizme boğulmuş şiirlerine bakarak ikinci yeninin önemli isimlerinden biri sayılmış şairin bugünün şiiriyle pek de ilgilenmediğini söyleyebiliriz. Turgut Uyar’ın sözlerine atıfla (Uyar’ın kendisi de hayatının son dönemlerinde yukarıdaki tezinin aksi istikamette çözülme göstermiş, şiirindeki gerilim sükûnla son bulmuştur.) Ülkü Tamer’in, şiirin bir avuntu ve teselli olduğu inanışının dışına çıkmadığını da iddia edebiliriz. Şekil ve konu açısından da yeniliğe ihtiyaç duymamış şairin, sevgilisi için kitap bastıran genç bir delikanlı olarak karşımıza çıkışı tıpkı şöyledir:

"Kendi kendine dağılan çocuk
film bittiği zaman beyazperdede."

Nergihan Yeşilyurt
twitter.com/nergihan
* Bu yazı daha önce Hece Dergisi'nin 216. sayısında yayımlanmıştır.

İfratın ve tefritin her türlüsü doğru yoldan sapmadır

Şennur Özdemir’in “İslâm ve Sınıf” (Nika Yayınları, 2014) kitabındaki iki kavram hakkında değinilerde bulunacağım. Bunlardan biri “vasat ümmet”, diğeri “Ahilik-melâmilik” hakkındadır.

Vasat Ümmet: Şennur Özdemir’e göre Bakara 143 ayeti sınıflılığa karşı köklü çözüm olarak getirilmiş önemli bir tedbirdir. Ayeti şöyle vermektedir: “Ve böylece sizin dengeli ve ölçülü bir toplum olmanızı istedik ki (hayatınızla) tüm insanlığın huzurunda hakikatin şahitleri olasınız.”

Şöyle diyor: “Doğulu/İslâmî gelenekte sınıflılığa karşı köklü çareler düşünülmüştür. İslâm’da ruhban sınıfının olmaması ve her türden sınıflaşmaya / gruplaşmaya karşı eşitlik tavsiye edilmesinin nedeni de, zaten, insanlar aralarında bu şekilde ayrışmasınlar diyedir. Birinin yükselişinin ancak diğerinin alçalışı ve insanlık macerasının uzağına düşmesi pahasına gerçekleşebileceğinin bilinciyle bölünmemiş, “vasat bir ümmet/toplum” olmak tavsiye edilirdi” (Özdemir, 2014: 144); “Kamil insanla, Kur’an’da vurgulanan ‘vasat insan’ idealinin eşitlikçi, dengeye dayanan bir toplum düzenini amaçladığı kesindir” (Özdemir, 2014: 346).

Aktardığım alıntıda da görüleceği üzere “vasat ümmet” kavramını bir yerde “her türden sınıflaşmaya karşı eşitlik” anlamında ele almakta, diğer yerde ise “Kamil insan” idealinin eşitlikçi ve dengeye dayanan toplum düzenini amaçlaması olarak tanımlamaktadır.

Vasat ümmet kavramının Kur’an’da tek kullanımı Özdemir’in işaret ettiği ayette beyan edilmiştir. Ancak Özdemir, ayeti bütün olarak almamış, parçalamıştır. Biz aşağıya ayetin bütününü almayı gerekli görüyoruz:

“Böylece sizi vasat bir ümmet kıldık ki, insanlara karşı şahitler olasınız. Peygamber de sizin üzerinize şahit olsun. Biz Peygambere uyanı, ökçesi üzerinde geri dönenden ayıralım diye, eskiden yöneldiğini (Kâbe’yi) kıble yaptık. Bu, Allah’ın doğru yola ilettiği kimselerden başkasına elbette ağır gelir. Allah sizin imanınızı zayi edecek değildir. Şüphesiz Allah, insanlara Rauf ve Rahim’dir” (2 Bakara143).

Ayette geçen “vasat” Müfredat’ta “İfrat ve tafritten uzak mutedil söz, davranış ve hareketler için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Cimrilik ve savurganlık arasında yer alan cömertlik de böyledir” şeklinde anlamlandırılmıştır. Zikredilen ayete “Ortada yürüyen bir ümmet” anlamı verir. Bu kavram hakkında Alâ Sâlih El-Kaysî tarafından yazılmış bir makalede şu izaha yer verilmiştir:

“Vasatun” kelimesi “vasatan, elvustâ, evsatu, evsatuhüm, vasatne” şeklinde farklı yapılarda Kur’an-ı Kerim’de yer almaktadır. Bakara Suresi’nde iki, Mâide, Kalem ve Âdiyât Surelerinde birer defa olmak üzere Kur’an-ı Kerim’de toplam beş yerde geçmektedir. Bu ayetlerin çoğu Medenî bir kısmı da Mekkî’dir.

Zikri geçen kelimeler Kur’an-ı Kerim’de şu şekilde yer almaktadır.
“vasatan”: “Böylelikle sizi dengeli, ölçülü (vasat) bir topluluk kıldık.” (2 Bakara 143)
“elvustâ”: “Namazlara, hassaten orta (elvustâ) namaza devam edin. Allah’a gönülden boyun eğerek namaza durun.” (2 Bakara 238)
“evsat”: “Bunun da kefareti, ailenize yedirdiğiniz yemeğin orta hallisinden (evsat) on fakire yedirmek.” (5 Maide 89)
“evsatuhüm”: “Onların en akl-ı selim sahibi olanı (evsatuhüm), “Ben size ‘Rabbinizi tespih etseydiniz ya! dememiş miydim?” dedi.” (68 Kalem 28)
“vasatne”: “Derken bir topluluğun ortasına (vasatne) dalanlara yemin ederim ki,” (100 Âdiyat 5)

Bakara Suresi’nin 143. “Böylece sizi orta bir ümmet yaptık.” ayeti genel olarak: Allah sizi adaletli, dengeli, hayırlı bir topluluk kıldı anlamındadır. Allah Teâlâ’nın onları bu şekilde vasıflandırması onların din hususunda dengeli olmaları nedeniyledir. Çünkü onlar ne Hristiyanların aşırı gidenleri gibi aşırı gitmişler, ne de tam olarak yapmaları gereken dini vecibeleri hafife alan Yahudiler gibi dinlerini ihmal edip hafife almışlardır. Zira Müslümanlar âdil, dengeli, mutedil bir toplumdur. Hayırlı olmaları da bu manadadır. Çünkü insanların en hayırlısı demek onların en âdili demektir (Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmi‘u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’an, Dâru’l-Fikr, Beyrut tsz., II. 7). Her şeyin hayırlı olanı vasat olanıdır. Aşırılık da, hafife alma da istenmeyen, hoşnut olunmayan bir durumdur. İstenilen şeyden daha fazlasını yapmak ifrat, daha azını yapmak ise tefrittir. İfratın ve tefritin her türlüsü doğru yoldan sapmadır. En hayırlı olan ise işin iki ucu arası olmak, ortada bulunmaktır. Bu nedenle Müslümanlar tam manada mutedil olan vasat bir topluluktur. Orta haricindeki uçların tümü tehlike altına girmişlerdir” (Kaysi, 2014: 198-199).

Anlaşılacağı üzere “vasat ümmet” teriminin “her türden sınıflaşmaya / gruplaşmaya karşı eşitliği sağlayan toplum” olmak şeklinde bir anlamı yoktur. “Vasat ümmet”in, hayırlılık ve hayırlı olanı seçme, ifrat ve tefrite düşmeyen toplum olma gibi anlamlarından söz edilebilir. Orta ümmet muhafaza altındadır, demektir. Ayetin devamı kıbleye işaret etmektedir. Bu da “Allah sizi ümmetlerin en hayırlısı kıldığı gibi kıblenizi de en hayırlı kıble kılmıştır” demektir. Böylece anlam bu ümmet “vasat” kelimesinin bütün anlamlarını şahitlik etmektedir. Güzel (Hüsna) ve Adalet anlamına gelen “vasatîlik” bu toplumda gözlenir. Diğer taraftan tasavvur ve itikatta “vasatîlik”, iyilik ve kötülüğü tefrik etmek bakımından “vasatîlik” hakkında şahadet eder.

Diğer taraftan ayet kıble değişikliği ve insanlığın önder toplumunu belirleme bakımından da işarette bulunmuştur. Âyette geçen, “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız” (2 Bakara 143) beyanı ile Hz. Muhammed (asv) üzerinden onun inşa ettiği toplum insanlığın önderi konumuna gelmektedir. Bu ayet bu topluluğun kıblesini de değiştirmektedir. Müslümanlar “vasat ümmet” olmanın değer ve meziyetlerine ulaşma vasfı ile müjdelenmişlerdir. Kıblenin Kabe’ye çevrilmesi, İsrail oğullarının önderlik görevinden düştüğünü, değerleri savunma ve yaşama bakımından önderliğin Müslümanlara verildiğini gösterir. Bu önderliğin “eşitlik” kavramı ile bir ilintisi olduğu ayetten çıkmamaktadır.

Şennur Özdemir, “vasat nitelikleriyle İslâmî ahlâk, Weber’in nazarında bir tür yüceltim ve hatta ibadet olarak telakki edilen çok çalışmaya dayalı iş ahlâkının yol açtığı kapitalizmin oluşumuna engeldir” (Özdemir, 2014: 135) demekle haklı ise de bu haklılığın “Doğu’nun hâkim zihniyetinde ister alt yapısal ister üst yapısal olsun, eşitsizlik yaratmamanın baskın bir yer tutuyor olması” (Özdemir, 2014: 208) argümanına kayması zorlamadır. Çünkü “eşitsizlik” kavramının İslâm toplumlarının tabakalaşmaya ve esnaf-çiftçi, asker, ulema, yönetici gibi zümreleri çıkarmaya ilişkin olarak görünümlerini izah eden bir bağlamı yoktur. İslâm toplumları yöneten ve yönetilen ayrışmasına uğramışlar, meslekî tabakalaşma oluşturmuşlar ancak bu tabakalaşmada eşitsizlik gibi bir kavramı öncelememişlerdir. Nitekim Kur’an’daki (43 Zuhruf 32) ayetinin “Biri diğerine iş gördürebilsin diye onlardan kimini kimine derecelerle üstün kıldık” anlamı karşısında Şennur Özdemir paradigmasını delillendirememiş ve İngilizceden Türkçeye çevrilen (yani mealin meali olan) Muhammed Esed’in mealine başvurarak müşkülünü çözmeye çalışmıştır.

Oysa tercih ettiği mealde dahi “Ve onların bazısını başkalarına yardım etmeleri için diğerlerinin üstüne çıkaran biziz” şeklindeki anlam ilahi olarak insanların yaradılıştan iktisadî eşitsizliğini onaylamaktadır. Şennur Özdemir, eşitliği “İslâm’da yardımın, kişiyi kendine yeter hale getirilmesi için yapılması gereğinden, kendine yeten (müstakil) özgür insan haline getirilmesi için çaba içinde olması gerektiğine” yönelen bir “homo İslamicus” kavramına dayandırmaktadır (Özdemir, 2014: 97). Oysa Kur’an “Ne oluyor size ki zayıf ve âciz (müstezaf) erkekler, kadınlar ve çocuklar, Rabbimiz bizi ahalisi zâlim olan şu şehirden çıkar, bize katından bir sahip gönder, bize katından bir yardımcı yolla deyip dururlarken siz, Allah yolunda savaşmıyorsunuz?” (4 Nisa 75) ayetinde müstezaf erkekleri kadın-çocuklar ile eşitlemektedir. Bu ayette müstezaf olmayan erkeklere hasta/sakat/yaşlı erkekler ile kadın ve çocukları mağdur oldukları ülkeden çıkarma görevi verilmektedir. Nitekim Nisâ Sûresi 34. ayeti de “Erkekler kadınlar üzerine kavvamdır (yönetici, koruyucu, kayyum)” beyanıyla ailede reisliği erkeğe vermiş ve bir hiyerarşi oluşturmuştur.

İslâm’da eşitlik kavramı bulunmamaktadır. İslâm’da ancak denklik/küfüv/mizan/tamamlamadan bahsedilebilir.

Ahilik-melâmilik: Şennur Özdemir’in hatalı olarak ele aldığı ikinci kavram Ahilik-melâmilik kavramıdır.

Özdemir’e göre “Tasavvuf geleneğiyle etkileşim içinde varlık alanı bulan ahilikçe benimsenen temel prensip, ‘bir lokma bir hırka’dır” (Özdemir, 2014: 139). Şennur Özdemir’in yargısının aksine ahiliğin “bir lokma bir hırka” prensibi olmadığı literatürde yaygın şekilde vurgulanmış bir olgudur. Buradaki temel yanılgı sofilerin “hırka giyme”lerine ama ahilerin “şed kuşanmaları”na ilişkindir: “Tasavvuf ehli sufilerin hırka giymeleri töresine uygun olarak bunlar da şalvar giymekte özellik gösterirler” (Uçma, 2011: 42). Ahilik, fütüvvet teşkilatının Anadolu’da dönüşüme uğrayarak yeniden yapılanması ile ilgili iktisadî-askeri bir “pazar hareketi” olarak çıkmıştır. Sufilikten farkı ahi teşkilatlarının esnaf-imalat erbabı olmalarıdır. Bu nedenle tekkede oturarak “bir lokma-bir hırka” felsefesine göre bir meşrep ortaya koymamışlardır. Nitekim Şennur Özdemir başka bir yazısında Melamilerin tarikat olarak kabul edilmese de yaygın taraftar bulduğu Anadolu’da (yaygın değillerdir-LB) tasavvufun “bir lokma bir hırka” felsefesine dayanarak Batı tipi bir çileciliğe sapmasına kapılmadığına da işaret etmektedir (Özdemir, 2014: 331).

Bu iki yargı arasındaki çelişkinin Şennur Özdemir tarafından giderilmesi gerekmektedir. Ahilik kavramının fütüvvet kavramıyla ilintisine değinilmiştir. Ali Bolat, “Fütüvvet kavramının belli bir teşkilatı ifade etmeye başladığı m. XIII. Yüzyıldan itibaren bu yaklaşımın, özellikle Ahîlik kurumunu ürettiği fütüvvetnamelerde bu kavramın birtakım menkabevî rivayetlerle Hz. Ali’ye dayandırılmasına özen gösterildiği bilinmelidir” (Bolat, 2003: 262) demektedir. Ali Bolat’a göre fütüvvet, “sufî tarikatlerine karşı” İslâm Şövalyeliği” şeklinde Halife Nasır tarafından kurulmuştur (Bolat, 2003: 263). Diğer taraftan Moğol İstilası sonrası Anadolu’ya geçen Horasan Erenleri, Anadolu’da örgütlenirken sanat ve ticaretin Türk olmayan unsurun elinden almaya dönük olarak irade göstermiş göçebelikten yerleşikliğe geçtikçe Anadolu şehircilik hareketini kontrol etmiştir. Ahîler başlangıçtan itibaren Osmanlı Devleti ile ilişkilerini iyi tutmaya çalışmış, padişahların da fütüvvet ehli olması nedeniyle en üst kademede temsil edilmişleridr. Fakat sonradan medresenin kuvvetlenmesi, Şeyhülislâmlığın kurulması ile devletten kopmuş Fatih zamanından itibaren ise Şiî unsur ağırlık kazanmıştır. Ahîlerin Osmanlı-Safevî mücadelesinde Safevîlerden yana olduğu iddiası kanıtlanamamış ise de örgütlü bir esnaf hareketi olmaları şiddetle kırılmalarına sebebiyet vermiştir. Hamza Bali’nin yolu olan ikinci dönem Melamiliği Bıçakçı Ömer Dede’ye (Ömer Sikkini) ve o da Hacı Bayram Veli’ye dayanır.

Melamîliğin taç ve hırka giymemesi hakkında da menkıbe anlatılır: Hacı Bayram Veli'nin vefatından sonra, halifeleri Akşemseddin ile Dede Ömer Sikkini arasında meşrep farklılığı doğar. Sikkini zikir meclislerine, kıyafete adab-erkan’a karşıdır. Akşemseddin ile taç ve hırka konusunda tartışırlar. Cuma günü bir ateş yaktıran Sikkini “buyurun ateşe girelim, keramet tac ve hırkada ise, biz yanarız onlar kalır, değilse onlar yanar biz kalırız” der ve ateşe girer. Tac ve hırka yanar, kendisi yanmadan ateşten çıkar. Bu olay sonrasında Sikkini Melamiye-i Bayramiye'yi kurmuş olur. Bu nedenle Bayrami Melamiler’de tac ve hırka yoktur. Bayramî-Melamiler "vahdet-i vücudçu ehl-i beyt" inancı Osmanlı Devleti tarafından takip edilir ve idamlarla kırılır. İsmâil Maşukîi (Oğlan Şeyh) Hamza Bali, Sütçü Beşir Ağa idam edilmiştir. Bayramî-melamiliğin bu derece kırılmasının temel sebebinin her ne kadar teolojik düşüncelerle ilişkili olduğu söylenmekte ise de bizim kanaatimiz farklıdır: 1492 sonrası Osmanlı ülkesine gelen burjuvaların ticari saha üzerinde kontrolü ele geçirme kaygıları siyasete etkili olmuştur.

Lütfi Bergen
twitter.com/BergenLutfi
- Bolat Ali, Melametilik, İnsan Yayınları, 2003
- El-Kaysî Alâ Sâlih, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Çeviren: Yusuf Ağkuş, C: 1, S:1, s: 195-229, 2014/2
- Uçma İsmet, Bir Sosyal Siyaset Kurumu Olarak Ahîlik, İşaret Yayınları, 2011

Çanakkale cephesinde yazılmış bir günlük

"Bu eser, Bayrı'nın ilk neşredilmiş eseri olması ve Türk tarihinin en şanlı sahnelerini içinde toplayan Birinci Dünya Harbi'nin Çanakkale Muharebeleri'ni bir ihtiyat zabitinin müşahedelerine dayanan kaleminden vermesi bakımından çok mühimdir. Millî Mücadele ve Türk tarihini yazacak tarihçilerimiz üstadın Maziden Bir Yaprak adlı eserini de tetkik etmelidirler."
- Mehmed Gökalp, Mehmet Halit Bayrı, Türk Düşüncesi, 1960

Çanakkale 18 Mart Üniversitesi öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Lokman Erdemir, hem Türk tarihi hem de Türk savaş tarihine, bilhassa Çanakkale Muharebelerine çok önemli bir katkı yaparak; Mehmet Halit Bayrı'nın 100 yıl önce kaybolan günlüğüne ulaştı ve kitap hâline getirdi. İstanbul'dan Çanakkale'de yedek subay olarak muharebe etmek maksadıyla yola çıkan Mehmet Halit Bayrı'nın günlüğü özellikle askerin maneviyatını, cephenin tam içinden naklediyor. Kitaptan evvel yazarın ismi üzerinde biraz konuşmak gerekir.

Mehmet Halit Bayrı, 1922'de İsmail Hakkı Ertaylan'ın yayınladığı Düşünce dergisinin yazı işleri müdürlüğünü yapmış, 1924'te Anadolu Mecmuası'nı yayınlamaya başlamıştı. Mecmuanın kadrosunda Ord. Prof. Mükrimin Halil Yinanç, Prof. Hilmi Ziya Ülken, Reşat Şimsettin Sirer, Haydar Necip, Halit Nazmi Keşmir ve Ord. Prof. Z. Fahri Fındıkoğlu gibi Türk düşüncesinin efsane isimleri yer almıştır. Bu mecmua bilhassa halkbilimi adına önemli katkılar yapmış, "Anadoluculuk" fikrinin de çıkış noktası olmuştur. Fahri Fındıkoğlu'nun "İleride 1924-1925 tarihinin İstanbul ve Anadolu'daki fikir cereyanlarını araştıracak olanlar Anadolu Mecmuası ideolojisi üzerinde durmaya mecburdurlar" yorumu önemlidir. 1929'dan itibaren 124 sayı yayımlanan ve 1942'de kapanan Halkbilgisi Haberleri dergisi ise Naki Tezel'in ifadesiyle "3000 sayfalık 10 büyük cilt tutan bu değerli ilim dergisi, sayfalarındaki, milli hayatımızın çeşitli yönleriyle ilgili ve halk edebiyatımızın bütün kollarına ait çok değerli malzeme ile paha biçilemez bir hazine olarak kitaplıklarımıza mal olmuş" bir eserdir. İstanbul Darulfünûnu Edebiyat Fakültesi mezunu Halit Bayrı, İstanbul Belediyesinin çeşitli kademelerinde çalıştı. Bedestan müdürü iken 1953 yılında emekli olmuştur. 1947'de yayımlanan İstanbul Folkloru adlı kitabı Türk halk bilimine eşsiz bir katkıdır. 1958'de İstanbul'da vefat etmiştir, mezarı Merkez Efendi Kozluca Mezarlığı'ndadır. Günlüğü okuyanlar görecektir ki ifadeleri son derece şairane, lezzetli bir üsluptadır. Bilhassa Gelibolu'dan Maydos'a (Eceabat) giderken yükselen alevleri, bir saat süren bombardımanları anlatışı insanın manevi iklimini sarsar, o günleri yaşatır. Şu ifadeleri bunu ispata yeter de artar bile:

"Mukaddes ve ulvi müdafaa.. Dini hürmet ve vatanı muhabbetle selamlamak, tebaadan her dindaş bu müdafaaya başka bir nam verebilir mi? Ve bu [Çanakkale Müdafaası] öyle mukaddes bir müdafaa ki İslmiyânı cidden zîşan eylemektedir. Türbe-yi pür-nûr-ı Muhammedî’de uçan meleklerin ağlayarak muavenete koştukları Türk’ün harikalar nevinden icat ettiği [yaptığı] bu müdafaa arasında bulunmak, bundan fedakârane ölmeyi istememek bilmem kâbil olabilir mi? Silahını bırakmamak ve onunla müdafaa-yı din-i memleket uğrunda dövüşerek hayatını terk etmekten hiç çekinmeyen Türk yavruları arasında ancak Cenâb-ı Allah'ın sevdiği kullara nasip olan bir bahtiyarlıktır."

Halit Bayrı günlüğünde Maydos'a gideceğini belirtse de taburu Bigalı üzerinden Kumköyü'ne, oradan da meşhur Kanlıkuyu'ya intikal eder. Belirtmek icap eder ki bu bölgede çokça kuyu olduğundan köyün adı Kanlıkuyu'dur, savaşla herhangi bir alakası yoktur. 6 Mayıs 1915'te vardığı Kanlıkuyu'da şu düşüncelerini kaleme alır:

"Burası, bir yandan dinlenilen bir yandan da gelecek günlerin merakı ile insanı karamsarlığa düşüren bir yerdir. Ben askerlikten uzakta yaşayışın tadını emerken kabil değil, bunları düşünmemiştim: Bana her şeyi izhar eden (meydana çıkaran) vatanım için her fedakârlığı yapmak."

Gelibolu'daki bombardımandan sonra tabur kumandanının askerlerin kendilerine "Geçmiş olsun arkadaşlar!" hitabına şu cevapları verir:

"Kumandan bey, şehit olamadığımıza cidden muteessifiz. Yaralanacak, başımız sızlayacak, vücudumuz acıyacak, ağrıyacaktı. Fakat bundan ziyade biz toplarımızla beraber muharebede bulunamayacağımızdan dolayı üzülecektik. Şehit olsak, olabilsek ah, o rütbeye erişebilsek."

Günlükte Mehmet Halit Bayrı'nın "Hatıralar Arasında" ve "Askerin Destanı" başlıklı iki şiiri yer alıyor. İlkinde savaşın da manevi tesiriyle "Kinimi yaşatarak / intikamçün çalıştım / toprağıma hor bakan / gözleri çıkartarak" diyen Bayrı, "Kin" başlıklı yazısını ise şöyle bitirir: "Kalbimdeki galeyan, dimağımdaki isyan beni bî-huzur ederek el-ân hayat sürüyor, fakat onlardan mütevellit kin, bütün vücudumda bir asabiyet-i mümtaze suretinde tecelli ediyordu."

Bayrı, Çanakkale Muharebeleri'nde hastane gemisine dönüştürülmüş Gülnihal vapuruyla birlikte İstanbul'a dönerken aklında hala cephe arkadaşları vardır. Tedavisi için İstanbul'a dönüşü onu huzursuz eder. Artık köşkler, akasyalar onu teskin edemez lakin muazzam heybetiyle Ayasofya ve yekdiğeri üzerine yığılmış harap evler "Müslümanlığın sadâ-yı necatını haykıran minareler" ve deniz, biraz olsun düşüncelerini toparlamasına vesile olur. Kitaptaki "Şehit Kardeşlerime" adlı bölümde şöyle seslenir: "Ey şehit ve muazzez kardeşler, ruhlarınızın bu son vazife-yi hamaseti kanla tarihe geçen isimlerimizin üzerinde bir çeleng-i zafer şeklinde parıldarken silah arkadaşlarınızın netice-yi hayriye-yi hayatınıza gıpta ederek süngülerle din ve vatan düşmanına âhenin bir darbe havale ile onu gayya-yı mağlubiyetin hîçi-yi muzliminde ezerken siz vatan için öldüğünüzden memnun... Ve ben celadet-i mukaddeseniz huzurunda sizin için giryan oluyorum..."

Mukaddes Müdafaa başlıklı yazıda "Sevgili Kardeşim Sait Bey'e" diyerek bir mektup kaleme alır yazar. Şu cümleleri, savaşın Türk milletindeki yeri ve önemini yeniden vurgular: "Çanakkale'ye dört koldan asker ihraç etmek ve bunda muvaffak olmak... Nasıl? Bir celadet ıtlâkına sezâ her Türk neferi buna müsaade edebilir miydi? Şüphesiz hayır. Türk dimağlarında yaşayan mefkûre buna katiyen müsaade edilemeyeceği oldu. Bunun için bütün millet oğullarına, arslan ruhu taşıyan, kalpleri asalet ve besalet ile çarpan oğullarına, "Haydi," dedi, "Çanakkale'ye. Din, memleketi müdafaa için ölmeye."

Kitabın günlük bölümü bittikten sonra Mehmet Halit Bayrı'nın ilk matbu eseri olan "Maziden Bir Yaprak" başlıyor. Halit Oğuz takma adıyla yazılan bu kitap 18 bölümden oluşuyor ve Çanakkale Muharebeleri'ne dair yazılardan oluşuyor. İstanbul bölümü yazarın cepheden ayrılık hikâyesidir ve yazar kitabın "menaf-i bakiyesi"ni iç kapakta belirtildiği gibi "İhtiyat Zabitleri Teavün Cemiyeti'ne" terk etmiştir.

Vatanını ve dinini canından vazgeçecek kadar seven, İstanbul'a düşkün, şair, halkbilimci, cephe sonrasında eline silah gibi kullandığı kalemi alarak Türk düşünce hayatına hâlâ kıymeti bilinememiş eserler bırakan Mehmet Halit Bayrı'nın, Lokman Erdemir tarafından hazırlanan ve Timaş Yayınları etiketiyle yayımlanan bu kitabı; cephe, arkadaşlık, millet, vatan, din gibi mefhumların önemini yeniden idrak edebilmek adına kitaplıklardaki yerini alacaktır, almalıdır.

Yağız Gönüler
twitter.com/YagizGonuler

Müslüman kadınların Kur'an ile muhataplığı

İslamcı kadınlar kadın hakkında yazdıklarım için “sana ne” tepkisini veriyorlar. Ancak bu iş öyle bildiğiniz gibi değil. İslamcı kadınların kendilerini yeniden tanımlama çabasına girmesi onların Kur’an ile “kadın olarak” muhataplıklar geliştirmeleri ile yakından ilgilidir. İslamcı kadınlar “İslâm, feminizmle düşünülemez” dediklerinde “örtülü bir dil” kullanmaktadırlar. Diğer bir değişle İslamcı kadınlar, “feminist olmadıklarını” söylediklerinde feminizmi kabul etmediklerini dile getirmiş değillerdir. Tam tersine onların feminizmle ilişkileri İslâm-feminizm ilişkisini “ters çevirerek yeniden kuran” çağcıl bir ilişki türüdür. Bu onların Kur’an ile birey arasındaki ilişkileri “doğrudanlaştıran” ve çağın gerçekliğine göre yeniden anlamlandıran bir alana açılmakta olduğundan son derece modernist de sayılmalıdır. Kur’an (metin) ile “doğrudan” ve “kadın-birey” olarak ilişkiye girmek hem Kur’an’ı indiği dönemdeki nebevî uygulayımdan kopararak “zaman-kırıcı” kılmakta ve hem de Kur’an’a “şimdiye kadar erkek okuma yapıldı” ithamıyla cinsiyetçi (ama kadın) bir hermöneutik (yorum ve metodoloji) ile yaklaşmayı teklif etmektedir.

Bu yazıda İslamcı kadınların Kur’an ile ilişkiyi nasıl anladıkları konusuna Zehra Yılmaz’ın “Dişil Dindarlık-İslamcı Kadın Hareketinin Dönüşümü” adlı kitabından bir iki alıntıyla değineceğim. Kitabın önemi İslamcı kadınların Kur’an ile ilişkilerini Zehra Yılmaz’ın sorularına verdikleri cevaplarla kamuoyuna açmalarından gelmektedir.

Zehra Yılmaz, İslamcı feminist yazar Amina Wedud’un “Kur’an ve Kadın” (2005) başlıklı kitabında “tefsirin bireyselliği”ne vurgu yaparak “metnin anlamının sabit ve değişmez olduğu” varsayımına itiraz ettiğinden hareket ederek bu görüşün Türkiye’deki İslamcı kadın yazarlar arasında ne kadar paylaşıldığı araştırmasına girmektedir. Wedud’a dair şu yorumu yapar: “Kur’an içinde kadının ikincilleştirildiğine ilişkin eleştirilere ve bunun üzerinden İslâm’ın cinsiyetçi ve despotik bir din olarak yorumlanmasına karşılık olarak Kur’an’ın indiği dönemde Arap coğrafyasında egemen olan ataerkil yapılanmanın dikkate alınması gerektiğinin altını çizer. Hatta böyle bakıldığında Kur’an’ın dönemine göre kadın hakları bakımından ilerici bir metin olduğunu öne sürer. Bu görüş benim görüştüğüm kadınların neredeyse tamamı tarafından da vurgulandı (…) İslâm üzerindeki Arap kültürü gölgesini kaldırmak da diyebileceğimiz bu tutum, tarihselci okumaların kastının ötesine geçerek (…) etnofobik formlara da bürünebiliyordu [Bu noktada Esra Elönü’nün beyanı verilir: “Neden bir Arap kültürü, bir Arap zihniyetiyle benzeştirilmiş İslâm kafalarında oluşsun”-LB] (…) Pakistan asıllı yazar Asma Barlas, Kur’an’ın bugüne kadar erkekler tarafından yorumlanmasına karşı, Kur’an’ın kadın perpektifinden, yeni bir okumaya tabi tutulması gerektiğini savunur. Diğer bir ifadeyle Barlas, Wedud’a benzer olarak, Kur’an’ın patriarkanın çok güçlü olduğu bir dönemde geldiğinden hep bu gözle yorumlandığını, kadınların şimdi buna meydan okumaları gerektiğini söyler” (Yılmaz, 2015: 115-117). Wedud, hocası Fazlur Rahman’ın yöntemini kullanarak “Kur’an tefsirini önceki bugünkü durumdan Kur’an’ın indiği döneme giderek, daha sonra da tekrar bugüne dönmek yoluyla iki yönlü hareket üzerinden açıklamaktadır. Kur’an metnini tarihsel bir okumaya tabi tutmayı öneren bu bakış, Kur’an’ın esasının kadın-erkek eşitliğine dayandığını, ancak toplumsal ve tarihsel yükün İslâm’ı özünden uzaklaştırdığını iddia eder." (Yılmaz, 2015: 117-118).

Yukarıdaki alıntıdan da anlaşılacağı üzere 1) “Kur’an patriarkal bir topluma inmiştir” denilerek kadıncı bir okuma yapılması için zemin oluşturulmaktadır. Ancak Hz. Peygamber (asv)’in eşi Mekke’de tüccardır. Hz. Peygamber (asv)’e evlilik teklifini bizzat kendisi yapmıştır. Diğer taraftan Hz. Hamza’ya suikast kararı veren kişi de Ebu Süfyan değil karısı Hind’dir. Dolayısıyla vahyin indiği ortamın “ataerkil” olduğuna ilişkin yorum Hz. Peygamber (asv)’in bizzat yakın çevresi veya sınıfsal aidiyeti düşünüldüğünde doğrulanamamaktadır. Kaldı ki, Hz. Peygamber (asv) 12 evlilik yaptığı ve dört kız (Zeynep, Rukiye, Ümmğü Gülsüm, Fatıma) babası olduğu halde “ilerici bir metin olan Kur’an”ın kadıncı yorumu ortaya çıkmamıştır. 2) Tarihi ilerleyen bir süreç olarak ele alarak Kur’an’ın “ilkeler” getirdiği faraziyesi ile metne yaklaşılmaktadır. Bu haliyle İslamcı feminizmin öncelikle ilerleme mitine bağlılık nedeniyle pozitivist bir dünya tasavvuru bulunduğu söylenebilecektir. Kur’an, ister “erkek egemen okuma” ile ele alınsın ve isterse “kadıncı bir okuma”ya tabi kılınsın toplumların ilerlediği fikrini kabul etmemektedir: “Onlar, yeryüzünde gezip de kendilerinden öncekilerin akıbetlerinin nice olduğuna bakmadılar mı? Ki onlar, kendilerinden daha güçlü idiler; yeryüzünü kazıp altüst etmişler, onu bunların İmar ettiklerinden daha çok imar etmişlerdi. Peygamberleri, onlara da nice açık deliller getirmişlerdi. Zaten Allah onlara zulmedecek değildi; fakat onlar kendi kendilerine zulmetmekteydiler.” (30 Rum 9).

Tarihin ilerleyen bir tarih olduğunu benimsememek Kur’an metninin hükümlerinin tarihsel gelişme ile aşılmasını imkân dışı kılmaktadır. Kaldı ki bugün modern dünya Müslümanların inşa ettiği bir dünya da değildir. Bu nedenle Müslümanlar Kur’an’ın tarihselci okumaya tabi tutulmasını gerektirecek bir İslâmî-içtimaîyat içinde yaşamamaktadır. Anlaşılacağı üzere Amina Wedud’un “tarihselci okuma” gerekçelerini kabul etmiyoruz.

Diğer taraftan vahyin kadın-erkek eşitliği getirdiği düşüncesi de vahyin kendisine indirildiği profiller açısından doğru değildir. Hz. İbrahim (as) iki karılıdır. Karılarından birini (Hacer), Kabe’yi inşa ettikten sonra aç-susuz onun yanına bırakmıştır. Bu durumda vahyî (İslâmî) öz’ün erkek-kadın eşitliğini öngördüğü nasıl söylenebilecektir? Eğer kadın-erkek eşitliği gibi bir “İslâmî öz” olsaydı İbrahim’in iki eşi değil tek eşi olacağı gibi, karısını da Kabe’nin yanında “Allah için” bırakmayacaktı.

Kadın İslamcılığı bilginin kaynağı nedir? sorunsalı bakımından da Hz. Peygamber (asv)’in bilgisinin sadece metin ile değil Mir’aç hadisesi ile de ilişkili olduğunu görmezlikten gelmektedir. Kaldı ki bu tür “tanrısal temaslar” sadece Hz. Peygamber (asv) için değil diğer peygamberler için de söylenebilecektir. Hz. Musa (as) “Tanrı ile konuşmuş”tur. Hz. Musa Tur Dağı’ndaki ateşin yanına giderken karısını konaklatmış ve ateşe doğru yalnız yol almıştı. Allah, Hz. Musa’ya bir çalıdan seslendi: “Ey Musa, Âlemlerin Rabbi olan Allah Benim, diye seslenildi” (28 Kasas 30). Anlaşılacağı üzere bilgi sadece metin olarak gelmemiştir. Bu nedenle kadınların metnin indiği ortamı “ataerkil” sayarak aşması imkânı bulunmamaktadır. Metin erkeklere (peygamberlere) gelmiştir.

Lütfi Bergen
twitter.com/BergenLutfi

Bir kıblemin olduğunu annemden öğrendim ben

1978 doğumlu İdris Ekinci'nin ilk şiir kitabı Uyku Kuşu. 64 sayfa. 17 şiir var içinde.

Diri bir şiir yazıyor İdris Ekinci. Canlı, konuşkan, içten dizelerle kuruyor şiirlerini. Sivas'tan, şairinin biyografisinden büyük kentlere ve başka dünyalara açılan, sonra tekrar kendine, kendine özgü coğrafyasına ve duyarlılık evrenine dönen bir şiir bu. Hem sözcük dağarı açısından böyle hem de temaları, içeriği açısından. “Bir kıblemin olduğunu annemden öğrendim ben” dizesiyle bizi kendi oluşuna, dünyasına çeken şair, aynı zamanda “Tüh be boyfriendi olacaktım o kızın nasibim diyecektim / Kapmışlar maça götürmüşler teğel nedir bilmezken” dizeleriyle de güncel fakat farklı kültür ve algı düzlemlerini şiire dâhil etmektedir.

Konuşarak yazması ve içtenliği daima gözetmesi, onu eskitilmiş bir lirizme hapsetmiyor. Son çözümlemede lirik bir şiir evrenine sahip Ekinci. Duygu açıklamaları ağırlıklı bir yer tutuyor kitapta. Güncelliği de algı biçimleri de şairine bitişip yapışan, onun kendi tarihine eklemlenen bir boyuta sahip. Bu yönden bakıldığında kitaptaki bütün şiirler bir “ben şiiri”. Zaten açıkça ya “ben” ya da “biz” diyor ya da birinci tekil ve birinci çoğul kişiyle çekimlenmiş fiillere yer veriyor şair. İyi kotarıldığında şiiri canlandıran, şiirin zindeliğini, etkileyiciliğini artıran bir tutum bu.

90 sonrası şiiri iyi takip ettiğini, şiir alanında bu dönemdeki yükseltilere dikkatle baktığını anlıyoruz Ekinci'nin. Yürüdüğü yolu, etkilendiği yönelişleri saklayıp gizleme gibi bir komplekse de sahip değil. Fakat İsmet Özel şiirinin onda ayrı bir yerinin olduğu muhakkak. Kitabın başındaki ithafta ayrı bir vurgu var İsmet Özel için. Şiirlerden birinin başlığı, Özel'in bir kitabının adını taşıyor: “Neyi Kaybettiğini Hatırla”.

Çocukluk, aile, nostalji, taşra dostlukları, munis aşklar, kötülük ve zulüm eleştirisi, modernizm ve yabancılaşmayla kavga, hüzün; şiirinin sokulduğu temaların başlıcaları Ekinci'nin. Fakat tekil bir konu ya da buluş üzerine yığmıyor şiirini. Hayat kadar, kendi yaşadıkları, anıları, gözlemleri kadar kitaplardan öğrendikleri de var. Dikkat çekici söz oyunlarına da, ironiye de, anıştırmalara da yer veriliyor şiirlerde. Biçim ve dize önemsenmekle birlikte, şiirde konuşan özne duygu ve düşünce sekmeleriyle hareketlendiriyor anlatımı. Ancak muhatabın sürekli değiştiği, anlatılandan çok sözün büyüsünün etkisinde kalındığı zamanlarda, şiirde bütünlük, iç örgü gevşeyebiliyor. Bazen, aynı şiirin çoğaltılmış biçimlerini okuyormuş gibi bir izlenime kapılıyor okuyucu. Bir kalıp bulunca onu fazlasıyla özgür / dağınık bir konuşmayla doldurma eğilimi, enerjik söyleyişe rağmen şiirin meselesini muğlaklaştırıp akılda kalmasını zorlaştırıyor. Yeni şiirlerinde bu sıkıntıyı aşmasını, içerik üzerinde biraz daha sabırlı ve bütünlüklü düşünmesini bekliyoruz Ekinci'den. Bir de samimiyeti gözetmekle birlikte sürekli bıçkın bir eda ile konuşmanın ötesine geçmeyi, şiirini bu eksende zenginleştirmeyi de denemeli İdris Ekinci.

Okuyan, şiiri üzerine kendisi de düşünen, yürüdüğü / geçtiği yoldaki konuklukların farkında olan, yeniliğe açık bir şair var karşımızda zira: “bu sayfaları göğe fırlattım mürekkebi döküldü ters koltuklara/ bunları, aklımın getirdiklerini daha getirecekleri var/ bir adım öncesi Hamlet bir adım sonrası Derrida”. (s. 23)

Hayata, bizim insanımıza ve evrenimize değen, o dünyada serpilip soluklanan şiirler içeriyor Uyku Kuşu. Kitaba verilen adı genel içeriğe uygun bulmasam da bence oldukça etkili, başarılı bir ilk kitap. İdris Ekinci'nin, neyi başardığını ve neyi kazandığını hatırladıkça daha sıkı şiirler yazacağına inancım tam.

Ali Emre

Tarihin her yerinde ve her anında Türkler

İlber Ortaylı'yı seversiniz sevmezsiniz ayrı fakat yazdığı eserler kadar yaptığı yorumlarla da ülkemizin kıymetli tarihçilerinden biri. Maalesef milli bir tarih okutulmayan okullarımızda da, televizyonlarda da Türk adının gerçeklerinden söz eden, bu gerçeklerin gözle görülür biçimde yok edilmesine doğal olarak karşı koyan ve taraf olmadığı için hiçbir yere konamayan adamlar sevilmez. Bilhassa ilki, birçokları için doğrudan sevmeme sebebidir. Allah kalplerindeki putları devirsin. Âmin.

1930'larda tarih müderrisi ve aynı zamanda yüzbaşı olan Ahmet Refik Altınay'a "Tarihi sevdiren adam" denirmiş, İlber Ortaylı'ya da çağımızın "tarihi sevdiren hocası" demek mümkün. Dedikoducu, popüler ve slogancı tarihe her şartta bir refleks olmuştur Ortaylı. Fakirin üzerinde de hakkı vardır zira kronolojik bir külliyattan ziyade, eserlerinde hep farklı alanları keşfetmeye ve bilhassa çapraz okuma yapmaya götürmüştür beni. An gelir VII. Henry'nin elini sıkmış gibi endamını tüm detaylarıyla görürsünüz, an gelir Mısır'daki bir kahvehanenin duvarlarını yorumlar. İstanbul fethedilirken batıdaki ve orta doğudaki vaziyeti detaylıca çapraz sorguya tutar ki olması gereken de budur. Cennet Kültür Merkezi'ndeki bir söyleşisinde "Sözde İslam ülkesi olan bir ülkede, barların kapısına kocaman Mekke yazılıyor, bunu kınayan ve umursayan kimse yok." demiş ve kimsenin dikkatini çekmemiş bir konuyu dile getirmişti. Yine bu söyleşide "İkinci harpte Yahudilerin toplandığı konsantrasyon kamplarında Nazi subayının birisi, Tevrat rulolarını var ya kutsal şeyler, deridir onlar. Onlardan kendine yelek diktirmiş ayı, iyi mi?" diyerek de kolay kolay bir yerde okunamayacak notları geçmiştir kulaklara. Çünkü Türkler asla dini itikatla, dini inançla alay etmez hocaya göre.

Klasik batı müziğini sever, gazete tarihçiliğinden haklı olarak hazzetmez, yabancı dil bilgisine önem verir. Laf üretilmesine karşıdır, eser görmek ister. Hala Osmanlı tarihçiliğinin 14. yüzyıldan başlamasına içerler zira sağlam belgelerin çoğu Vatikan arşivindedir. Tarihi değil tarihçiliği böler, ayırır, anlamlandırır. Deniz tarihi, idari tarih, savaş tarihi, askeri tarih, iktisat tarihi, hukuk tarihi uzmanlarının eksikliğinin tedavi edilmesi gereken bir hastalık boyutuna ulaştığından sıklıkla bahseder. İlahiyat fakültesi hocalarının Türkçelerinden, milletvekillerinin konuşma üslubuna ve hatta okunan ezandaki üsluba kadar el attığı çok konu vardır, haklıdır. Topkapı Sarayı'nda yaptığı müdürlüğünde yaşına ve şeker hastalığına rağmen kendinden vererek çok ciddi düzenlemeler yapmıştır. O zaman alkışlanmıştır, saraydan çıkıp orada yaşadığı zorlukları anlatınca da yuhalanmıştır. Hala Galatasaray Üniversitesi'nde Hukuk Fakültesinde Türk Hukuk Tarihi dersleri vermektedir. Edebiyattan doğal olarak çok iyi anlar, öyle ki "Türklerin Tarihi"ni okurken Figânî'ye mâl edilen "Dü İbrāhīm āmed be-deyr-i cihān / yekî büt-şiken şod yekî büt-nişān" beytinin Firdevsî'ye ait olduğunu veya İdrîsî'nin yazdıkları üzerinden giden Avrupalı tarihçilerin "Rus" isimlendirmesini evvela Müslümanların ve Türklerin yapmış olduğunu öğrenince şaşırabilirsiniz. Yani İlber Ortaylı size "dıgıdık dıgıdık" oradan buraya geldik, şunu yaptık bunu ettik diye tarih anlatmaz. Üslubu başta karışık gibi görünse de alıştıkça keyif verir, lezzetlidir zira kronolojik bir ilerlemeden çok kapsamlı, çapraz, sorgulayıcı bir anlatımı vardır. Maalesef youtube üzerinden tarih videoları izleyerek yahut köşe yazarlarından, siyasetçilerden okuduklarıyla, duyduklarıyla tarih öğrendiğini, bildiğini zanneden bir karakterden Ortaylı'yı anlamasını bekleyemeyiz. "Amma da övdün be" diyenlere de naçizane şu iki hatıramı anlatıp kitaba geçeyim: Merhum kıymetli tarihçimiz Yılmaz Öztuna'ya Türkiye gazetesindeki bir yazısı için "Sizdeki bu Enver Paşa düşmanlığı ne ola ki? Hâlâ anlamak istemediğiniz şeyler var!" deme cür'etini de göstermiştim, "Şiirle düşünülmez, tarih şiirle yorumlanamaz" diyen İlber Ortaylı'ya da "ancak" bir fanzin üzerinden "Hoca orada dur! Bu vatan şiirle kurulmuştur!" deme hiddetini gösteren de bendim. Kimsenin olmayacağı gibi, hiçbir tarihçinin her yorumuna "Eyvallah" deme hakkımız yok. İster öğrenci olarak, ister tarihçi olarak, ister şair olarak, isterse de öylesine bir meraklı okuyucu olarak. Lakin bazı doğrular insana ağır gelir, okuduktan yahut işittikten sonra yüzündeki ifadeden ağırlığını anlayabilirsiniz.

İlber Ortaylı'nın önsözünden anlaşıldığı kadarıyla kitap TRT kökenli Engin Atatimur'la birlikte editöryal bir çalışmadan sonra ortaya çıkmış. Yani uzun bir sohbet, kitap hâline gelmiş. Metni gözden geçirip yayımlanır duruma getiren ise Timaş Tarih editörü sevgili Adem Koçal olmuş. Ortaya 300 sayfalık, yoğun olmasa da kronolojik bir hassasiyeti olan, soru cevap şeklinde ilerleyen son derece akıcı bir tarih kitabı çıkmış. Türklerin ortadoğu sahnesine çıkışı, Türklerin devlet anlayışı ve İslam'la tanışmaları, dünya tarihinde Türklerin yeri, Türk yazısı, alfabesi ve dili, Sasaniler, Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular ve Malazgirt Savaşı, Selçuklularda devlet yönetimi, toplumsal yaşam ve dil, şehir hayatı, Anadolu Selçukluları ve Bizans, II. Kılıçarslan dönemi ve Osmanlı beyliği, Osmanlı'nın kuruluş zamanında Orta Asya ve Anadolu, Osmanlı'nın doğuşu kitabın bölümlerini oluşturuyor.

İlber Ortaylı soruları cevaplandırırken, okuyucunun daha derine ulaşması için çeşitli kitaplar da işaret ediyor. Çalışmaların dallanıp budaklanması hususunda isimler zikrediyor. Mehmet Fuad Köprülü, Ömer Lütfi Barkan, Halil İnalcık, Mehmet Genç, Mübahat Kütükoğlu, Mustafa Akdağ, Claude Cahen, Speros Vryonis, Michel Balivet bu isimlerden bazıları.

Türkiyeli ile Türk arasındaki farkı sık sık vurgulayan ve Türkiyeli diye bir kavramın olamayacağını söyleyen İlber Ortaylı, bir röportajında şöyle diyor: "Türk Türk’tür, Türkiyeli diye de bir şey yoktur. Bu kadar açık. Beğenmeyen Türklüğü, başka kimliği varsa söyler! Böyle Türkiyeli – Mürkiyeli diye bir şey olmaz, bunlar özenti. Türk vardır, Türk’tür. Beğenmeyen Türk olmayı, başka bir kimliği varsa söyler. Ama tabii gülünç olmasın, mesela Gürcü’yse Gürcüce bilsin, çok rica edeceğim..."

Kitaptan bazı kritik cümleleri peş peşe sıralarsak:

- Türkler olmadan bir dünya tarihi yazmak mümkün değildir.
- "Türkiyeli" ismi tercüme edilemez, içeriği bakımından bu kelimeyi teklif edenlerin amacını da zaten karşılamaz.
- Oğuz boyları, 10. asırda İslamiyet'i kabul etmiş ve Ortadoğu tarihinde bir güç olmalarıyla İslam tarihinin de seyrini değiştirmişlerdir.
- Bizim hayalî Türk kahramanlara ihtiyacımız yok; her devirde, coğrafyanın her yerinde varız zaten.
- Türk kimliğini anlamanız için sadece etrafındaki bölgeyi değil, tüm dünyayı bilmeniz gerekir.
- Eski Türk tarihini izleyebileceğimiz bir sentez eser bulunmadığı gibi, bir müracaat kitabının noksanlığı da ortadadır.
- Türkçenin eski metinlerinin okunması ve bilinmesi dar bir zümreye mahsus kalmamalıdır.
- Türkiye'de nesillerin tarih şuurunu ve edebiyat ustalığını kazandıracak tipte bir dil eğitiminden uzak kalındığı açıktır.
- İran bizim için sadece komşu kültür değildir; medeniyetimizde, edebiyatımızda ve dilimizde yeri çok büyüktür.
- Sahip olduğu mirası tutamayan, bir toplumun medeni kimliğini, medeni kişiliğini, medeni zenginliğini ispat edip ortaya koyması fevkalade zordur.
- Küçük Asya'da tarikatların rolü, İslam tarihinin hiçbir çağında görülmediği kadar etkin ve örgütlü.
- Anadolu homojen ve yeknesak bir Helen ülkesi değildi. Öyle olsaydı biz de Yunanca konuşan Müslümanlar hâline gelebilirdik.
- Türkler bilinçli olarak yer adı değiştirmezler, bu isimler zaman içinde telaffuzlara göre değişir.
- Kitabe okumak, eski Türkler arasında bir spordur; şimdi de olabilir fakat anlaşılan o ki yeni Türklerin başka merakları var.
- Ahiler bütün beyliklerin ortasında, beylik değil, adeta bir cumhuriyet gibiydi.
- Üsküdar 1300'lerin ikinci yarısında, hiç değilse Ankara Savaşı'ndan evvel ve II. Murad devrinde artık Türklerin oturduğu bir yerdi.
- Anadolu'nun idari yapısını ve coğrafyasını öğrenebilmek için yapılacak tek şey var; Roma dönemindeki idari yapılanmayı öğrenmek.
- Osmanlı'da sadece asker değil, saraydaki Enderunlu da çamaşırını yıkamayı bilmek zorunda... Şehirdeki halk için de temizlik önemli; neredeyse hamamsız mahalle yok.

Kitap, tarih meraklılarına ilginç bir seyir rehberi olabilir. Nereden okumaya başlanılacağı konusunda ufuk açabilir. En önemlisi de gündemi, daha dikkatli bir yerden yorumlamak gerektiğini gösterebilir. İlber Ortaylı’nın son dönemde artan popülaritesi ciddi bir tarihçi için çok hoş görünmüyor. Ondan yeni eserler beklemek ve bu hususta onu teşvik etmek ise hem tarihçilerin hem de tarih okuyucularının görevi olmalı.

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf