Dirilişe önderlik eden bir mücahide: Sâmiha Ayverdi

Oğuz Kağan yeni topraklar edinmek için yola çıkar. Tan ağarırken çadırına bir ışık hüzmesi içinde gök yeleli kurt gelir ve ona rehberlik edeceğini söyler. O günden beri Türk’e önderlik eden ak yeleliler, aksakallılar var olur. Aksakal, bilgeliği ve aklı temsil eder. Türk’ün akıl anlayışı salt görünen değil görünmeyeni idrak edip hakikati bulmak, onu tanımaktır. İşte Aksakallılar bize hakîkatleri gösteren er kişilerdir. Devleti devlet yapan, töreyi kuran bilgelerdir. Onlar ezel âleminin içinde yer alır, fânî dünyada elbise giyer, çıkarırlar. Türk’ün bilgesi er kişidir, onun cinsiyetine hüviyetine bakılmaz. Hakkın divanında belli olan, takvaya sarılan, kem nazarla bakmayan, gāfil olmayan, Mevlâ’ya erişen kişi demektir. İşte bu erler biz Türklere, “Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi’ni”, anlatan, öğreten, uğrunda yok olmayı belleten Kâmil İnsanlardır. İslâm’la tanışan Türk, yaradılış gāyesini çok iyi kavramış, bunu hayatın her evresine ve devlet yapılanmasına da yansıtmayı başarmıştır. Kızılelma’sı olan İl’â’yi kelimetullah’ı, Gök yeleli kurtlar önderliğinde gerçekleştirmeye devam ederler. Kadim Türk tarihinde, değişen devirler çağlar boyunca Gök yeleli, görk gözlüler var ola gelmiş gelecektir. Onlar sadece elbise değiştirirler. (Eski dil don değiştirme) 20.asrın Müslüman Türklerine önderlik eden, gök yeleli ve gözlü isimlerinden biri de Sâmiha Ayverdi’dir.

Sâmiha Ayverdi, sadece bir edebiyatçı değildir. Sadece mütefekkir ve yazar da değildir. O yazısını yazıp elinde kahve fincanıyla boğaz manzarasını izleyip, sokakta gördüklerini kâğıda dökmez. Bizâtihi sahteciliğine aldanmadan fânî dünyanın içindedir. Hayal dünyası yahut inzivâ halinde yaşamaz. Kendi yurdunu, insanını beş duyusu ile tetkik eder. O, anâsır-ı erbaa’yı hakîkatiyle vücudunda cemetmiş olduğundan, beşeri, yurdunu, İslâm âleminin vaziyetini, gidişatını doğru tespit etmiştir. Tetkik neticelerini kaleminden çıkan derunî harflerle bize aktarır. O, kalemi tutanın kendi eli olmadığını her dem yeniler. Bu yüzdendir ki kaleminden damlayan kelimeler insanın idrakine nüfuz eder. Bize aktardığı her çıplak hakîkatin sonunda nasıl feraha çıkacağımızı da, kırmadan incitmeden, yeise düşürmeden nasihat eder. Şaşalı, entrikalı hikâyeler aktarmaz, yanı başımızda gördüğümüz, küçük, sıradan görünenler üstünden, bizi biz yapan değerlerimizi anlatır.

Bu yüzdendir ki sadece yazar değildir, çünkü o insan yetiştirmeye kendini vakfetmiş, Müslüman Türk toplumunun toprak altında kalmış ‘Yada’ taşını yeryüzüne çıkarmaya adamıştır. Müslüman Türk’ün, yada taşının gücünün,aşkta yani Allah ve peygamber aşkında olduğunu sohbetlerinde, yazılarında, konferanslarında söyleyip durmuştur. Gönül çerağımızı yakıp, nefs mağaramızdaki yedi başlı ejderden kurtarmak için yorulmadan mücadele eden yiğittir. Beşeri insan yapmak için mücâdele verirken aynı zamanda milleti millet yapan değerleri muhâfaza eder. Muhâfazakârlıktan anladığı; olduğu gibi korumak değil, çağa uygun yeniden dirilişi sağlamaktır. Diline, tarihine, sanatına sâhip çıkmayan toplumların âkıbetinin yok olmak olduğunu söyler. Mimarimizin, musîkîmizin, san’atımızın, , şiirimizin ve Türk’ün Türk olan değerlerinin her birini korur kollar. O, Osmanlı’da kuzey yıldızı olmuş, Türk İslam medeniyetinin yeniden diriltmek; yeniçağa uygun, yüksek, dünyaya yön veren medeniyet sevdasının peşindedir. Bu yolda “kim benimle?” demez, silahını kuşanıp, Yunus gibi heybesini yüklenir, sırtını Allah’a dayayıp yola çıkar. Peki, onu bu kadar yiğit, korkusuz bir er kişiye döndüren kuvvet ne idi? Bu kuvvet sırrını nerede aramak lazımdır?

Onun bu sırrı peygamber efendimizin şu kıssasında gizli olsa gerektir.

Peygamber efendimizi öldürmek üzere gelen Gaves “Ey Muhammed benden nasıl korkmazsın elimde kılıç var, seni kim koruyacak?" der. İki cihan serveri tarafından “Allah” cevabı verilir, bunun üzerine Zü’l-celâl ve’l-ikrâm tarafından yardımına gönderilen Cebrail düşman elindeki kılıcı düşürür, kılıç peygamberimizin eline geçer. Adı güzel Hz. Muhammed (s.a.v), Gaves’e “Peki seni şimdi kim koruyacak?” der. İşte, milleti millet yapan değerleri koruyan, onu yaşatan Sâmiha Ayverdi Hanımefendi, peygamber efendimiz Hz. Muhammed’i kendisine şiar edinmiş, sırtını Allah’a dayamıştır. Onun tek güvencesi, mülkümüzün sâhibidir. Medeniyet kuruculuğunda baş saflarda yer alan Mücahide Hatun, vaktin sâhiplerindendir. Onun, Yunus Emre için ezel anasının doğurmuş olduğu ulû kişi demesini bizler de kendisi için kullanabiliriz. Hayatının her aşamasında aksiyoner olarak yer alır, salt düşüncelerle, kalem ile aktarmaz, yetiştirmez, önderlik etmekle kalmaz. Olmasını istediği ne varsa, onu yapmak için harekete geçer. Bu yüzdendir ki fikrini aksiyona çeviren nadir kişilerdendir.

Kölelikten Efendiliğe kitabını Hicri Takviminin 1400 yılında İslâm âlemine yazmıştır. İçinde devlet reislerine yazılmış mektuplar da bulunur. Bu küçük risâle bir kılavuz niteliği taşır. Siyâsetten arınmış, onun mazgalından bakmayan, ilim ve îmanı hareket noktası kabul eden bir İslâm Birliği ister. Kölelikten Efendiliğe kitabı Müslüman milletleri Îl’â-yi Kelimetullah’a davettir. Yazmış olduğu bu risâleyi, fantezi ve hevese kapılarak aceleyle yazmadığını, İslâm âleminin içinde bulunduğu horlanış ve ıztırabın gün yüzüne çıkmasını istemiştir. Ve çamura saplanmış bir halde uyuyakalan Müslümanların uyanıp çamurdan çıkması için yazmıştır. Bu mektuplara gelecek olan eleştirilere, özellikle kim oluyor da yazıyor diyenlere kendisinin cevabı nettir. “Müslüman Türk Kadınıdır” .

Bozkurt ana olan Sâmiha Ayverdi, bu risâlede dikkati başka bir yere çeker. Batı dünyası, bâtıl inanışlarını, yakıştırma naslarını kendi hüviyetine ait ne varsa her zaman diri tutarak, şâşalı kutlamalar yaparak kitleleri etkilemeyi başararak, onları her dâim Doğu dünyasına özellikle Müslüman Türk’e karşı ayakta tutmayı başarmıştır. Peki, Müslüman Türk ve Tüm İslâm âlemi ne kadar uyanıktır? Ve kendisine hain tuzaklar kuranlar karşında ne yapmaktadır? Bunların cevabını da yine kendisi verir. Hicrî takvim kutlamalarının da yaptığı bu mektuplar bir öncülük örneğidir ve önemli günler içinde geçerliliğini de korur. Yine aynı şekilde eski güzel âdetlerimizi yaşatmak için harekete geçer. Ad koyma, çocuk iftarı (1957 yılında ilk kez kendileri yeniden bu âdeti başlatmıştır.) âmin alayı, semâ çıkarması; usulüne uygun şekilde semâzenlik öğrenme konusunda yine öncü kişidir. O her dâim Müslüman Türk’ün derûnî ve ledunnî kıymetlerini ayakta tutmayı kendisine vâzife bilmiştir. Bu mevzûlarda uyarıcılığını her platformda sürdürmüştür. İşte O, dağılmış İslâm âleminin kenetlenmesi gerektiğini bunu yapacak olanların da gönülleri kararmamış, îman ateşiyle yanıp tutuşmuş, vatan ve millet aşkıyla dolu, şuurlu, şahsî ihtirastan uzak, siyâsî kaygı gütmeyen devlet adamları, bürokratlar, münevverler ve âlimler tarafından olacaktır.

Koca Mehmet Akif Ersoy,

“Canı, cananı, bütün varımı alsın da Hüda,
Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.”

Mısrâsındaki, îmanı ve vatanı için her şeyden vazgeçmiş olan Türk’ün son devirlerde, bu ihtişamlı târihî vazîfesinden, Allah’ın Türk milletine bahşetmiş olduğu İslâm’ın sancaktarlığından ayağının kaymış olduğunu, Îl’a’yi kelimetullah gāyesinden uzaklaştığını üzülerek bizlere söyler.

Kölelikten Efendiliğe'de, tüm İslam âlemini dâvet eder. Kültür emperyalizmi ve ithal düşüncelerle Türk’ün ve tüm İslâm âleminin, diş bileyen düşmanlar tarafından boğazına takılmış köle zincirlerinden kurtulması gerektiğini, sadece Anadolu’ya değil tüm dünyaya haykırmıştır.

Mensubu olmaktan Allah’a hamd ettiği Türk milletine ise, siyâsî ve medeniyetin belkemiği olan, Osmanlı, Selçuklu Devletlerinin sırrını iki kelimeyle açıklar. Tevhide dayalı devletçilik anlayışı.

Sâmiha Ayverdi için İslam, dünyanın direğidir. Onun için Müslüman dünyasının uyanışı kâinatın salahıdır. Müslümanın gaflet uykusunda gördüğü rüyalar kâinatın kargaşalığının ve fesadının işaretidir.

“Misyonerlik karşısında Türkiye” kitabında ise, Hristiyan dünyasının Müslüman ve Türklere bakış açısını, gāyelerini gözler önüne serer. Misyonerlerin kol gezdiği, Türk İslâm coğrafyasındaki faaliyetlerin amacı; Türk’ü Türk yapan aslî unsurdan yani İslâmdan uzaklaştırmak ve emperyalizme köle yapmaktır. Misyonerlere gönderdiği mektuplar onun tek başına açtığı mücadeleye şâhitlik eder. Her iki dünyayı birbiriyle kıyaslarken bizlere o kadim, ulvî değerlerimizin asıl kaynağının îmanımız olduğunu gösterir. Bilge Kağan’ın “Ey Türk titre ve kendine dön” sözünü 1400 yıl sonra postunu giymiş, yeniden diriltmiştir.

Batının sunduğu düşüncelere kapı açan, onları baş tacı eden her ferde uyarı yapmayı ihmal etmez.

“Peygamberimizin kıyâmete kadar sürecek bir hak ve hakikat direktifi olan veda Hutbesi,632 senesinde söylendi. Gözlerini uyuşturarak gafletlerinden uyanmaya çalışan garplı devletlerin İnsan Hakları Beyannamesi ise, 1789’da yayımlandı. Görülüyor ki, haçlı garbın emekleyerek elde etmeye uğraştığı ferdî hürriyet ve istiklâl, İslâmiyet’in zuhuru ile beraber doğmuş; her geçtiği yere de tesirlerini beraber götürmüştür.” (Misyonerlik Karşısında Türkiye)

Hangi millet olursa olsun din ve îmanı boş kalmış ise onun bu boşluğundan faydalanmasını bilen zümrelerin faaliyetleri alıp yürüyecektir. Sâmiha Ayverdi, gittikçe îman noktasından uzaklaşan Türk milletinin yürüdüğü yolda karşısına çıkıp yanlıştan dönmesi için uyarmıştır. Uyarmakla kalmamış, her doğanı kendi evlâdı gören bir anne olarak tek dişli canavarın karşısında sed olmuştur. Onun bu tür faaliyetlere verecek, heba edecek bir vatan evlâdı yoktur. Gençlere el uzatan, onların gönüllerini karartan her oluşumun karşısında durmuş, elini taşın değil ateşin içine sokmuştur. Ateşe atılmaktan, sindirilmekten korkmamıştır. Türk milletinin üstüne atılan lavları îman aşkıyla söndürmek için ön saflarda yer alan cihad eridir.

Kaybolan Anahtar, Ne İdik Ne Olduk, Dünden Bugüne Ne Kalmıştır, Arkamızda Dönen Dolaplar, Türk Rus Münasebetleri ve Muhabereleri, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, millî gāye ve hafızamızı canlandırmak, bizleri uyarmak üzere yazılmış eserlerdir.

Millî Kültür ve Meseleleri ve Maârif Davamız, öğretmen, bürokrat ve kültür insanlarının okuması zarûrî olan rehber kitaplarının arasında saymak yeridir. Burada ele aldığı konular kanayan her yaramızın merhemini anlattığı gibi medeniyeti nasıl kuracağımızı da tek tek açıklar. Ona göre, aydınlarımızın temel sorunlarından birisinin millî hafızadan, gāyeden ve kendi değerlerinden uzaklaştıran düşüncelere kapılıp gitmesidir. Sâmiha Ayverdi’ye göre, aydınlarımız, fikir dünyasının millî maârif süzgecinden geçmeden, batı menşeli her değere yatkın ruh haleti içinde olduklarına, halkın batıya kuşkuya bakmasına rağmen münevverlerin ona koşmakta, özbenliğinden kaçmaktadır. Kaybolan Anahtar kitabında bu düşüncelerini rastlarız. Halk ve münevver arasındaki bağın kopuk oluş nedenlerin başında, kendini araç olarak gören bürokrat ve siyasîlere güvenmemesi, aydınlarımızın Türk irfan ve îmanını yıkmak, küçük düşürmek isteyenlerle kol kola olması neticesi kafalarına bu tohumların ekilmesidir. Bunun sonucunda da halkın inanç ve töresinden uzak yaşayışı vardır. Bir diğer etken ise, devletin her dâim bu hâkim zümre aydınların saflarında yer alması, onu devletine olan güvenini de sarsmıştır. Sâmiha Ayverdi halkın tek güvendiği zümrenin din adamları olduğunu söyler. İşte Halk ve münevver arasındaki düğümü çözüp birleştirecek olan din adamlarıdır. Bu önemli zümreyi cehâlete teslim edilmemesi, bilgi ve irfandan uzak tutan merdiven altı din tüccarların elinden kurtarılması elzemdir. Bilgi ve irfan sofralarında yetişen, memleket aşkıyla dolu, ilerici bir rûh ve kafa yapısına sahip mücâhit ruhlu münevver din adamlarının yetişmesi mühim bir konudur. Çünkü vatanperver, ilerici münevver hocalar kütleyi dış saldırılara karşı uyaracak en önemli kuvvettir. (Bknz, Millî Kültür Meseleleri ve Maârif Davamız).

“Hatta ve belki köyden de evvel, gafletlere bürünmüş ve târihi gerçeklere sırt çevirmiş şehirli münevveri uyandırmak îcap etmektedir. Zîra münevveri câhil olan bir memleket, düşman orduları ile yaka yakaya cenk eden herhangi bir memleketten daha büyük tehlikelere mâruzdur.” (Millî Kültür Meseleleri ve Maârif Davamız)

Bozkurt ananın rehberliğinde, Türk milletinin millî şuuru nasıl inşa edilecektir?

Medeniyet ve millî şuur inşâsında, sanat’a çok mühim bir vazîfe verir. Sağa hizmet eden sanatçıların, saz şairlerinin âşıklarının en ücra köylere giderek cer hocaları gibi “Millî şuuru “ oluşturmaları gerektiğini söyler. Sivil toplum Kuruluşları kurarak Türk sanatının yaşaması sağlanmalıdır. Bizâtihi kendisi birçok dernek ve vâkfın kurulmasına öncülük etmiştir.

Sadece münevver din adamları ve sanatkârlara da iş düşmez, gençlere de aynı şekilde vazife vermiştir. Sol görüşlerin misyonlarına karşı şuurlu, münevver ve vatanperver gençlerden oluşan ekiplerin, vatan aşkıyla bunların karşıların da saf tutması gerektiğini, mücâdele vermesi gerektiğini söyler. Yanında yetiştirdiği birçok talebesi onun bu sözlerinden hareket ederek vatanın her ücra köşesine gönüllü olarak gider.

Göründüğü gibi sadece tetkik değil Türk milletine de tedavisini sunan biridir. O bu görüşlerini, insanda da tatbik etmiş, bugün Türk kültürünü, irfanını yaşatan, hareket noktası îmanı olan, vatan aşkını kendisine vird edinmiş münevverler, bürokratlar, doktorlar vs yetiştirmiştir.

Evet, o neden “Bozkurt Anadır?” denildiğinde, Oğuz Kağan’ın karşısına çıkıp beni takip et diyen, ona yol yordamı gösteren Gökbörü’nün yaptığını yapmamışta ne yapmıştır? O, Hani Gök Börü nerede? diyen evlâdlarına “buradayım” demiş, onun sıkışıp kaldığı, gerek gönül dağını gerek dış yurdunu ithal düşünce işgalinden kurtarmak için eritmiştir. Türk’e bilgelik eden öncülerden olmuştur.

Türk milleti ve Müslümanlık için kendini adayan bu aziz insan , usanmayacağımız, her dem doğan, yaşayanlardan olmuştur. O ezel anasının doğurduğu ulû kişilerdendir. İşte Bozkurt Ana, vatan ana, alperen ana… Anne olan Sâmiha Ayverdi, kendisine kimsin sen? Diyenlere şöyle seslenmiştir.

“Kim olduğumu söyledim. Müslüman ve Türk’üm elhamdüllah. Sıfatımın da sıfatszılık olduğunu tekrar edebiliri. Esâsen cesaretim de, yokluğun verdiği bu huzurlu varlıktan ileri gelmektedir vesselâm.”

Elçin Ödemiş
x.com/elindemis

“Ellerini bağlama, gece aynaya bakma…”

Sermet Muhtar Alus, eski İstanbul’a dair hemen her konuda yazmış bir isim. O, mazinin sayfalarını bize açarken her sokağı adımlamış, her evin yaşantısını izlemiş, mevsimlerden insan tiplerine kadar her konuyla ilgilenmiş. Bitmek bilmez bir merak, yorulmak bilmez bir araştırma meziyeti görüyoruz Alus’un metinlerinde. Burada dikkati çeken bir başka önemli şey de bir insan hafızasının bu kadar hatırayı nasıl depo edebildiği. Yeme içme kültüründen okullara, sokak satıcılarından tanınmış ya da mahalleler arasında iz bırakmış şahsiyetlere, matbuat hayatından bayram günlerine kadar İstanbul’u didik didik etmiş bir yazar olan Alus’un kalem bereketine gün geçtikçe daha çok şaşırıyoruz. Büyüyen Yayınları, Sermet Muhtar Alus İstanbul Kitaplığı adı altında şimdiye kadar pek çok çalışmayı meraklı okurlara sundu, sunmaya da devam ediyor. Bu çalışmalardan birisi de Eski İstanbul’da Derin İlimler.

1931-1963 yıllarını kapsayan metinlerde Alus; nazar, büyü, uğur, niyet, falcılar, rüya tabirleri, hipnotizma, kıyafetname ve kocakarı rivayetlerine kadar günümüzde de yoğun rağbet gören alanlara dalmış. Bizim toplumumuzda nazar ve büyü, ‘popülaritesini’ asla kaybetmemiş meseleler. Ticaretin aksaklık yaşayanlar, kendine eş bulamayanlar, derslerinde başarılı olamayanlar, sık sık hasta olanlar, evliliğinde bir türlü saadete kavuşamayanlar için başvurulan iki yol vardır: nazardan korunma, büyü bozma. Elbette bunlar için önce ‘baktırmak’ gerekir. Bu baktırma işlemi bazen nefesi kuvvetli bir hocaya, bazen de falcılığıyla ün salmış birine yaptırılır. Nazarın etkisini hafifletip ortadan kaldırmak, büyüyü bozmak için oradan oraya savrulan insanlar bazen paralarını, bazen de zamanlarını kaybederler. Peki başarıya ulaşanlar yok mudur? Elbette vardır. Bunlar da daha çok güvenli yolu tercih edenler arasından çıkar. Yani geçmişten bugüne uygulanan, cevaz verilen, Kur’an ayetleri ve dualarla süslenmiş çeşit çeşit zırhlar. Yanına kimi zaman okunmuş sular, muskalar, yakılması gereken bitkiler veya tütsüler de eklenir.

Alus’un gözlemleri ve notları arasında gezinirken, bu dertlerin insanların içini kemirdiğini ve dolayısıyla çaresiz kalmamak için oradan oraya koşturduğunu görmek mümkün. Onun esprili anlatımıyla, okunan metin hayal gücümüzün etkisiyle bir diziye, filme dönüşebiliyor. Mesela, nazarın şiddetinden korunmak için “Hurma çekirdeğinden lalın, beş pençe mavi mavi boncuk, kaplumbağa yavrusu, yirmi yedilik ve maşallah yazılı armudiye altını, şap ile mazı, maî beze dikili nohut (nazar değerse nohut çatlarmış)” üstte taşınacaklar arasında. Olumsuz faaliyetler içinde bulunan insanlar yok muydu? Onlar da vardı ve birilerinin arasını bozmak, evini dağıtmak, canına mevlit okutmak için daima çabaladılar. Bu yönde neler yapıldığını yazıp kimselere kötü yol göstermeyelim ama büyü tutmaması için Alus’un derlediklerine bir göz atalım: “Kurt kıçı taşımak, üzerinde fındık içinde cıva bulundurmak, suya maydanoz tohumu atıp o su ile her gün yüzünü ve mümkünse vücudunu yıkamak, zar bozan tütsüsü yakmak, leylek tersi kurusunu yemeğine ekmek.”

İstanbul’umuzun niyet kuyuları, belki şimdi değil ama geçmişte halkının yoğun ilgisini görmüş. Öyle ki çevre illerden, hatta ta uzaklardan da gelen gelene. Yeter ki baht açıklığı olsun, kısmetler taşsın, iyi haberler gelsin, muratlara kavuşulsun, kayıplar bulunsun, şerler def olsun. Alus sayıyor bizler için en çok rağbet gören niyet kuyularını: Sümbül Efendi Dergâhı’nda, merkadin civarındaki kuyu, bir de avludaki selvi. Ne niyetler, ne dualar, ne usuller. Bir diğer namlı kuyu da Merkezefendi’deki kuyu. O daracık delikten inenler, muratları için birkaç taş yahut birazcık su alıp evine götürenler. Başka? Ayvansaray’daki Tokmaklı Dede, Silivrikapı’daki Elekli Dede, Zindankapısı’ndaki Baba Cafer: “Oraya da havaleli sübyanları, saralıları, evhamlıları götürürlerdi. Sevda çekerek yemeyip içmeyip iğne iplik olanları taşırlardı. Ne dersiniz okunmaya, tesbihten geçmeye, hacet dilemeye gelenler arasında Beyoğlu’nun, Galata’nın yosmaları da arabasıyla.”

Gün içinde yaşanan bazı hadiselerin ya da dikkat edilmesi gereken davranışların, Frenklerde de bir karşılığı olduğunu hatırlatıyor Sermet Muhtar Alus. Bir kibritle üç sigara yakmak iyi değildir, on üç rakamı sevilmez, yemekte tuzluğun devrilmesi hayra yorulmaz, gibi. Bizlerde de bunun envaı var elbette. Kimine kocakarı efsanesi denmiş, kimine nine masalı. Ama bir şekilde hayatın içine tatbik edilmiş, nasihat olarak aktarılmış, bugünlere kadar gelmiş kaideler bunlar. İşte Alus’un hatırlattığı, memleketimizden bazı kocakarı efsaneleri yahut uyarıları: Elini şakağından çeksene, elini şakağına koymak düşünce getirir. Ellerini bağlama, bahtın kapanır. Ayın son çarşambası bir yere gidilmez. Sala vakti dikiş dikilmez, bekleyeceksin. Gömleğin, yeleğin düğmesi sallanıyorsa hemen dik, böylece düşmanın ağzı burnu da dikilir. Hastalıktan bahsederken mutlaka üstünüze afiyet denir. Kapı eşiğine basmadan geç, eşiğe sakın oturma. Ev süpürülmüş fakat süpürülenler bir kenarda bırakılmış, üzerinden geçerken destur de. Bıçakla ekmek kesilmez. Sofrada konuşmak nimete hürmetsizliktir. Ayakta su içmek olmaz, mutlaka çömelecek ve sol avuç, başın üzerine konacak. Eli çeneye koymak gam getirir. Ayakkabını kıbleye karşı giyme. Hıçkırık veya kulak çınlamasında dost-düşman seni anıyor, salavat getir. Gece aynaya bakma, iyi saatte olsunlar çarparlar…

Kimisi ehl-i irfanın dikkat ettiği usuller, kimiyse nerden geldiği belirsiz âdetler. Velhasıl; Alus’un hipnotizma gözlemleri, rüya tabiri örnekleri, dergâh hatıraları ile sona eren bu kitap, epey eğlenceli. Laf aramızda, bazı sayfaları okurken “şunu not alayım da, bir deneyeyim” diyeceksiniz mutlaka…

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Kalpler kılıç zoruyla fethedilebilir mi?

İslam’ın kılıç zoruyla yayıldığı iddiası farklı milletlerden pek çok kişinin savunduğu bir görüştür. Bu görüşe göre İslam, şiddet kullanarak, insanların dinini zorla değiştirerek yayılmıştır.

Oysa Batılı yazarlardan dahi vicdan sahibi olanlar İslam’ın değil, diğer dinlerin şiddeti yöntem olarak benimsediklerini, İslam’ın yayılmasındaki ana etkenin hoşgörü olduğunu belirtmişlerdir.

17. yüzyılda Antalya Ortodoks Patriği Makarios, Roma Katolik Kilisesi’ne bağlı Ruslara reva gördükleri insanlık dışı davranışlarla, Osmanlı Sultanı tarafından Ortodoks Hıristiyanlara karşı gösterilen hoşgörülü tavrı karşılaştırarak Sultan için dua eder: “Allah, Türk hâkimiyetini ebediyen devam ettirsin. Çünkü onlar, vergilerini aldıktan sonra tebaalarından, Hıristiyan olsun, Nasturi olsun, Yahudi olsun hiçbirinin din işine karışmıyorlar. Oysa şu melun Polonyalılar, din kardeşleri, kendilerine baş eğmeye razı oldukları halde, onlardan vergi ve haraç topladıkları yetmiyormuş gibi, binlercesini de alçakça şehit ettiler.”

Yukarıdaki pasaj Ebulfazl İzzetî’nin İslam’ın Yayılış Tarihine Giriş adlı eserinden. Eser, Ketebe Yayınları tarafından okurla buluşturuldu. Müellif, İslam’ın yayılışının kılıç zoruyla olmadığını maddeler halinde her konuyu irdeleyerek ele alıyor.

Müellif, İslam inancını yalınlığı, akla uygunluğu, canlılığı, yapıcılığı, kuşatıcı ve tutarlılığı bakımından açıklıyor. İslam’ın insana bakışını, entelektüel ve kültürel etkenlerini, İslam uygarlığını, ekonomik etkenleri Batı ve diğer dinlerle de kıyaslayarak ortaya seriyor. Her açıdan konuyu ele alan müellif boşluk bırakmıyor. Sufiliğin tebliğ etkinliklerini bölgeleri tarayarak anlatıyor.

Müellifin belirttiği rakamlara göre günümüzde İslam 42 kadar ülkenin ana dini, 45 kadarının çoğunluk dini ve diğer birçok ülkenin de yüzde onu aşkın bir oranda güçlü azınlık dini durumunda. Bu da bugün yeryüzünün hemen her yerinde Müslüman toplulukların, bireylerin yaşadığını göstermektedir. İnsanlar belli bir şeyleri yapmaya fiziki olarak elbette zorlanabilirler ama bir inancı, bir dini, ruhsal bir akaidi kabul etmeye zorlanamazlar. Baskı içerisindeyken kabul ettiğini dile getirseler bile baskı kalktıktan sonra tekrar eski yaşantılarına geri döneceklerdir. Oysa İslam’da öyle olmamıştır. İslam yayıldığı bölgelerde kalıcı olarak varlığını sürdürmüş, her milletten kendisine inanan çıkmıştır.

Böyle olunca da durumu sadece kılıç zoruyla, savaşla oldu şeklinde açıklamak yeterli olmayacaktır. İslam, insanlara bir yaşam tarzı sunmuştur: Güvende olacakları, zihnen ve kalben ferah hissedecekleri, toplumsal düzenlemelerle refah içinde yaşayacakları bir yaşam. Bu yaşamı kardeşlik ile tesis etmiştir. “Bütün inananlar kardeştir.” Üstünlük sadece takvadadır. Irkçılık, haramdır. Hal böyle olunca gayrimüslimler de hiçbir şekilde ezilmemiş, kendi inançları doğrultusunda özgürce yaşamışlardır.

Batı’nın medeniyeti ve demokrasisi, insanlara vaat edildiği gibi özgürlük de kardeşlik de getirmedi. Her an bir bölgede savaş hakim, ırkçılık her geçen gün artmakta. Tersini iddia edenler olsa da gerçek entelektüeller Batı’nın çuvalladığını, kurtuluşun ancak İslam ile mümkün olduğunu dile getiriyorlar. Ünlü tarihçi Toynbee, şöyle yazıyor: “Uzaklıkların Batı teknolojisinin marifetiyle fethedildiği, içinde insanlığın kurtuluşu uğruna Batılı yaşama tarzının Rus yaşama tarzına karşı yarışa koyulduğu modern dünyada, zamanın gereksinimlerini karşılamak konusunda, İslam’ın, inananların kardeşliği esasına dayanan ümmet anlayışı, birbirinden soyutlanmış bir düzine ulusun bağımsız egemenliğini öngören Batılı demokrasi geleneğinden daha tutarlı görünüyor.”

Yasin Taçar
twitter.com/muharrirbey_

Kendimizle aramızdaki mesafe

"Tenhalığı seviyorum, sık görüşülmeyen ama bağı da koparılmayan dostlukları, sakin mekanları, az rastlanılmayı, kendimle kalmayı, kendimi saklamayı ve de sınırlarımı."

- Tezer Özlü

Fragman/pasaj türü, edebiyata Walter Benjamin’le mi girdi tam emin değilim. Ama özellikle son zamanlarda hem Dünya Edebiyatı’nda hem de bizim edebiyatımızda bir artış gösterdiği görülüyor. (Fragmanla pasajı aynı türler olarak çok görmesem de benzerliklerin çokluğu bu iki türü birbiri yerine kullanmamıza neden olabiliyor.) Bizde de bu türde metin yazan veya az da olsa bu türde eser veren yazarlar var. Elbette Enis Batur’un birçok kitabı buna örnek gösterilebilir. Okunması ve hazmedilmesi başka birçok türe göre kolay bu kısa yazıların yazılması, bence, o kadar da kolay değil. Bir kere tek veya bir iki alana değil birçok alana hâkim olabilmek ve çok iyi bir gözlemci olmak gerekiyor. Fragmanı, oturup bazı konular hakkında kısa kısa yazılar yazmak olarak görürsek yanılırız. O kısa yazıların bir cevher içermesi gerekiyor. En azından büyük kısmının. Bu yüzden ben bu türü en iyi şairlerin yazabileceğini düşünüyorum. Tabiî önümüzde bir Walter Benjamin örneği varken bunun tek şart olabileceğini asla öne süremeyiz.

Fragmanı klasik denemeyle karıştırmamak gerekir. Biçim özelliklerine girmeye gerek yok burada. Ama vurucu metinler olması gerekir fragmanların. En sıradan konudan bahsetse bile. Ki fragmanların zaten belli konulardan ziyade konu skalası geniş olduğu için her konuyu içine alması olağan bir durum. (Enis Batur içbükeyler için böyle bir tarz kullanıyordu.) Fragman türü yazılar okura nefes aldırıyor ama içerik açısından kesinlikle hafif diyemeyiz.

Şair/yazar Yağız Gönüler nesir alanında hayatının verimli zamanlarına giriş yapmış bulunuyor verdiği eserlerle. Bundan sonra daha fazla kitap göreceğimizi düşündüğüm yazarın son kitabı Kendinin Yorgunu, Profil Kitap etiketiyle yayımlandı. Kitabın alt başlığı bence daha geniş bir meseleyi ihtiva ediyor: İçedönük Fragmanlar. Kişisel olarak şunu söyleyebilirim, son zamanlarda özellikle kitabın ilk yarısı itibariyle, kendime bu kadar yakın az kitap okumuşumdur. Zaten bu yüzden birkaç fragman okuyup sonra devam etme niyetiyle başladığım kitabı hiç ara vermeden bitirdim. Yazarın bana yakın cümlelerinden biri şu mesela: “İçedönük olmak zor değil. Hatta bunun zorlukla bir ilgisi yok. Zor olan, bunu tuhaf bulmaları.”

İlkokulda, ortaokulda, lisede hatta üniversitede fazla konuşmayı sevmediğim için aldığım tepkiler geldi aklıma. Hatta bunu bir “hastalık” olarak görenler. Ama Türk insanı böyledir, yalnız kalamaz. Türk insanı içedönüklüğü, bir kafede oturup tek başına kahve içmeyi, kitap okumayı, düşünmeyi anlamaz. Özellikle yaşlılar kendi başlarına yemek yemek bile istemez. Topluluk (genelde niteliksiz) insanıdır Türk insanı. Böyle olmayan ve olmak da istemeyene “öteki” gözüyle bakar. Biraz sert bir yorum olmuş olabilir ama benim uzun yıllardır hem yakın çevremde hem daha uzak insanlarda gözlemlediğim bu: Türk insanı kendiyle vakit geçirmek istemez hatta -Dücane Cündioğlu mu diyordu- kendiyle yalnız kalmaktan korkar. Üstelik bunu yapabilene de pek iyi gözle bakmaz.

Biz içedönükler bazen -ya da genelde- hayatın kıyısında durmayı severiz ama aslında kendimizin merkezindeyizdir. Çok da meftun olmadığımız hayatın bırakın kıyısında kalalım: “Gemim yol mu alıyor, su mu alıyor ben ona bakıyorum. Ya hu güzel kardeşim, bu dünya bir düğünse, ben halaya katılmak zorunda mıyım?” Yani Jung’un da dediği ve yazarın da dikkat çektiği gibi… Freud her zaman haklı olmayabilir: “Dışadönük olan, normal olarak çoğunluğun tutumunu benimser, içedönük olansa bu tutumu reddeder. Birisi için değerli olan öbürüne bazı durumlarda hiçbir şey ifade etmez. Freud bile, içedönük tipin, hastalıklı şekilde kendisiyle meşgul olduğunu ileri sürmüştü.”

Yağız Gönüler’in kitabı elbette sadece içedönüklük üzerinden gitmiyor. Kitabın ilerlediği öbür kanal ise “tutku”. Tutku, insanı açıklarken kullanılan en kompleks kavramlardan biri bence. Çünkü rasyonel sebeplerle, mantıklı argümanlarla açıklanamıyor. İnsan hayatında bu kadar etkili, bazen maddi/manevi zarar verebilen ama kolay kolay kopulamayan bir şey tutku. Fakat doğru yol üzerinde olduğunu anladığımızda da, yazara göre, cennet inşasının başlaması demek. Elbette kendi kalbinde. Fragman yazmak biraz da böyle dağınık bir konu dağılımı getirir. Yağız Gönüler’de de bu şekilde olmuş ama içedönüklük ve tutku kavramları kitabın her anında karşımıza çıkabilir. Yazarın önceki metinlerinde çok sık görmediğimiz ama bu kitabın özellikle ilk yarısında bolca gördüğümüz ironik bir dil ve mizahi bir anlatım okuru canlı/diri tutuyor. Bu anlatım biçimi sonlara doğru bariz biçimde azalsa da yazara yakışmış ve ciddi konularda dahi okuru yer yer sesli güldürmeye kadar varmış. İroni önemli bir yöntemdir ve yazarın zekâsının da göstergelerinden biridir. Bu anlatım bu kitaba çok yakışmış. Zaman zaman, bazen sıkça Cioran’da bile görülebilen bu mizah ve ironi metinlere, bir bakıma, hava aldırıyor.

Yağız Gönüler insan olma istikametini hiç kaybetmiyor kitapta. Hatası, doğrusu, günahı, sevabı, tutkusu, hissizliği ile insan olduğumuzu bize hiç unutturmadan insanın hep bir hareket, hep bir devr-i daim halinde olduğunu, aynı kalmadığını/kalmaması gerektiğini hatırlatıyor: “İçinde anlam bulduğun, giderek benimsediğin, özümsediğin bir şeyin, kısa bir zaman sonra mayhoş, ekşi bir tat vermesi, meğer bana bundan bir anlam çıkmazmış demek, o yanılgıyla yüzleşmen, peşinden zaten hep böyle olmuyor mu diye gülümsemen. Anlamın bulunan, sonra kaybolan, sonra tekrar bulunan bir şey olduğunu bilmen. Ve yola öylece devam etmen, yeni bir şeyde, yeni anlamlar bulacağını bilerek. Kendi içini yeniden açarak, bir başka anlama teşne, bir başka anlama meyyal. Ne güzel.”

Bazen bu tür kitapları okumak iyi geliyor. Birkaç saatte bizi olduğumuz ruh halinden alıyor, bize kim olduğumuzu, ne olmamamız gerektiğini hissettiriyor, arada şaka yapıyor arada biraz dürtüyor, bazen canımızı yakıyor, bazı sayfalarda kapağı kapattırıp düşündürüyor, sorgulatıyor ve daha fresh bir hale getirip koltuğumuza bırakıyor. Yağız Gönüler’in bu kitabı tam da bu söylediğim gibi. Yazar fragman işini iyi kotarmış. Burada kalmaması dileğiyle. (Bak, Enis Batur hiç bırakıyor mu?)

Mehmet Akif Öztürk
ozturkmakif@gmail.com

İstanbul penceresinden Türk milletine ait güzellikler

Türk edebiyatında İstanbul yazarları diye özel bir sınıftan bahsetmek mümkün. Bu sınıfın yazarları İstanbul sevgilerini çoğu zaman nostaljik bir havayla işlemiştir. Bazı yazarlar da değişen zamanı ve insanı göz önünde bulundurarak, kalemin eleştiri ucunu sivrileştirerek çalışmışlardır çok sevdikleri şehri.

Mesela Ahmet Hamdi Tanpınar’ın hem Huzur’da hem de Beş Şehir’de işlediği İstanbul’da nostalji yüksek dozdadır. Mümtaz’ı, yani Tanpınar’ı çoğu zaman geçmişte yaşayan, geçmişte kalmak isteyen biri olarak görürüz. Oysa Tanpınar’ın kalem emeği geçmişi bugüne taşımak değil, geçmişin izlerini unutmadan ve o izlerden beslenerek bir gelecek, yenilik inşa etmektir. Çeşmeleriyle, bahçeleriyle, müziğiyle, esnafıyla bir İstanbul vardır, ona dönmek mümkün değildir, fakat o gerçeği bilerek geçmişe yürümek mümkündür. Abdülhak Şinasi Hisar’a baktığımızda daha farklı İstanbul resimleri görürüz. Boğaziçi Yalıları, Geçmiş Zaman Köşkleri ve Boğaziçi Mehtapları gibi denemelerinde İstanbul’daki değişime sık sık işaret eder Hisar. Zaten bu eserleri “bir zamanlar böyle bir İstanbul vardı” dedirtmek için, o İstanbul’u hissettirmek ve hiç değilse anıları geleceğe taşımak için yazdığını da söylemiştir.

İstanbul yazarları arasında Sâmiha Ayverdi ismi de kendine mahsus bir yerde durur. Bu yer, bir Türk münevverinin geçmişe ve geleceğe nasıl bakması gerektiğine dair her an ışıldayan ipuçları verir. Ayverdi, memleketin geçmiş sayfalarını didiklerken İstanbul’u da baş köşeye koyar. Çünkü İstanbul; edebiyatıyla, tarihiyle, sanatıyla, folkloruyla kıyamete dek yaşayacak bir kaynak suyudur. Bu suyu, çıkış yeri itibariyle pir ü paktır. Giderek dünya kokmayı marifet zanneden insanların elinde su, ulaşması gereken yerlere bu temizlikte ulaşamamıştır. Giderek suyun kaynağı da unutulmuş, yolunu o kaynağa doğru ilerletmeye, genişletmeye çalışan kalemler de etraftan çekilmiştir. Oysa İstanbul hakkında konuşmak, memleket hakkında konuşmaktır. Bir insan İstanbul üzerine düşündüğünde; memleketin eğitim, ticaret, spor, siyaset, mimari ve akla gelebilecek diğer her meselesine dair de düşünüyor demektir. Sâmiha Ayverdi okurları, onun olağanüstü hafızasına ve dillere destan üslubuna hem romanlarında hem de hatıra kitaplarında defalarca şahit olmuştur. Bir de İstanbul kitapları vardır ki asla bir defa okunmayla yetinilmeyecek, bilhassa ‘İstanbul hastalığı’na tutulanlar nezdinde çok özel bir yerde duracaktır daima. Söz buraya gelmişken, bu hastalığın ne olduğunu merhum Ahmed Yüksel Özemre’den okuyalım: “İstanbul, ehlini meczup kılan bir ‘maraz’dır. Bu marazın kendisinden başka devâsı yoktur. Her hasta ‘plasebo’ ilaçla aldatılıp teskin edilebilir de İstanbul ‘hasta’sını sadece İstanbul teskin eder. İstanbul divânesi olan herkes İstanbul'u yaşamaya mahkûmdur.”

1952’de neşredilen İstanbul Geceleri ve 1966’da neşredilen Boğaziçi’nde Tarih; Ayverdi’nin defalarca okunan İstanbul kitaplarıdır. İlkinde “İstanbul medeniyetini kimler vücuda getirdi?” sorusuna teferruatları ve lezzetli cevaplar bulan okur, ikincisinde “İstanbul ağacının ince bir kolu, narin bir sürgünü olan Boğaziçi dalının beş asırdır eteğimize düşen tarihi”ni enine boyuna keşfetme imkânı yakalar. Ayverdi’nin İstanbul kitaplarından bir üçleme çıkarılacaksa şayet, bu iki şaheserin gölgesinde kalan demek ne kadar doğru olur bilmiyorum ama keşfedilmemiş üçüncüsü de İki Âşinâ’dır. Ayverdi’nin vefatından sonra, 2003’te neşredilen kitap, onun Çamlıca’da geçen günlerinden ağaç sevgisine, İstanbul folklorunun mazide kalan âdetlerinden artık görülme ihtimali giderek azalan ehl-i irfan insan portrelerine uzanıyor. Yekpare düşünüldüğünde, Nihad Sami Banarlı’nın "Türk evlâtları ne zaman Süleymâniye'nin önünden onu gören gözlerle geçer, millî romantizmini, idrak edecek olurlarsa işte o zaman Türkiye kurtuluş ve selâmet çağının idrakinin şuûrunda olur" cümlesindeki millî romantizm kavramının ne olduğunu açığa çıkaran bir çalışmadır. Sâmiha Hanım bu kavramı kendince şöyle izah eder: “Türk milletine âit bütün güzellikleri, değer ve hasletleri bir aşk ve şevk hâlinde tâ yüreğinde hissetmek, fikir milliyetçiliğinde kalmayıp gömül milliyetçisi olmak ve nesilleri bu heyecan ile yetiştirmektedir.”

Eserlerinde Rabbiyle ve mürşidiyle konuşmalarına defalarca şahit olduğumuz Ayverdi, İki Âşinâ’da tabiatla konuşur, pergelin bir ayağını geçip giden zamana uzatırken diğer ayağını memleket gerçeğine daldırır. Oradan bizlere İstanbul beyefendilerini ve hanımefendilerini anlatır. Sokak satıcılarının seslerinden maarif meselelerine geçişler yapar. Türk müziğinden Türk şiirine halatlar atar, edebi ve ebedi mirasımızın köklerine uzanır. Buradan Türk mimarisinin, Sinan’ın eserlerinin bizlere neler anlattığını ve bu anlatılanlarla aramızdaki mesafeyi sorgular. Elbette ağabeyi Ekrem Hakkı Ayverdi’yle aralarındaki hatıralardan da bize hafıza kayıtları düşmeyi ihmal etmez. Hemen bir misal verelim. Ekrem Hakkı Ayverdi bir vakit Süleymaniye'ye uzun uzun baktıktan sonra kardeşi Sâmiha Ayverdi'ye şöyle der: "Bak, gerçi Süleymaniye bir câmi, bir mâbettir, ama onun yanından değil, denizden görülmesi istenmiş ve şehrin bu noktası seçilerek inşâ edilmiştir. İstediğin kadar yanına git, içine gir, sedefçinin, hattatın, dökümcünün, mermercinin, müzehhibin hünerlerini seyret, burada ifrâta varmamış tezyînat ne kadar sâde ve sâdeliğinde de ihtişâma sahip olmakla beraber binâ Osmanlıya hışımla ve düşmanca bakan milletlere gözdağı verircesine, göğsünü Haliç'e germiş bir heybet ve haşmetle meydan okumuşluğun, Jüstinyen'in süslere boğulmuşluğuna karşı, sâdeliğin ve tevâzuun ta kendisidir."

Yazımızı bitirirken, onun şu sözlerinin tıpkı kendi gibi ne kadar hayatta olduğunu inkar etmek mümkün mü diye soralım ve okuyalım: “Evet, hurma ağacı gibi biz de buraların yabancısıyız. Bir zamanlar ilmin, hünerin, san'atın, zarâfetin, refah, adâlet ve medeniyetin çiçeklendiği bu topraklarda biz şu anda belki o hurma ağacından daha da garibiz. Zira İslâm dünyası mahzun ve yaralıdır. Bu dağınık, bu zedelenmiş muazzam vücut, sağlığına kastetmiş menfi güçlerin hâlen zebunudur. İstikbali ve akıbeti hakkında dostları değil düşmanları karar vermekte, onu dertli hasta zayıf görmekte menfaati olan kuvvetler idare etmektedir.”

Yağız Gönüler
twitter.com/ekmekvemushaf

Muhammed Mâsum’un marifet sırları

Ehlullah, kerametin; peygamberin mucizelerinden biri olduğunu söyler. Böylece hem kendilerinde olan “güzel” şeylerin Hz. Peygamber’in velayetinden kaynaklandığını vurgulamış olurlar hem de benliklerine dair bir şeyin olmadığını, olanın tamamen ihsan olduğunu anlatmış olurlar.

Keramet bahsi uzun bir konudur ama kısaca değinmekte fayda vardır. Genel olarak arifler, kerametten uzak durmayı tercih etmişlerdir. Keramet, kendisinden sadır olan kişide benliğe neden olabilir çünkü. Ayrıca Allah ile araya perde de olabilir. Keramet amaca dönüşebilir. Mürid veya talip için de tuzaktır, kerametten etkilenebilir ve kerameti gözünde büyüterek vesveseye kapılabilir, böylece Allah’ın ihsanını unutma gafletine düşebilir.

O nedenle bazı arifler tasarruf sahibi olsalar dahi tasarrufta bulunmaktan kaçınmışlardır. Bazı arifler ise tasarrufta bulunmuşlardır. İki çeşit arifin durumu da hikmet gereğince yapıldığından güzeldir. Tasarrufta bulunan ariflerden bazıları, yaşadıkları halleri, keşifleri, sadır olan kerametleri kaleme dökmüşlerdir.

Böylece müritler şevklenmiş, tasavvuf yoluna olan imanları tazelenmiş, Allah’ın ihsanının sınırsızlığı bu şekilde de kullara ayan olmuştur.

Yevakitü’l-Harameyn, Muhammed Mâsum’un kerametlerini, nail olduğu keşifleri anlattığı eser olarak ehli tasavvufun güzide eserlerinden biri. Muhammed Masum, İmâm-ı Rabbânî’nin oğlu. Daha çocukluğundan itibaren istidadını göstermiş, ilmi mertebeleri hızlıca geçmiş, manevi hallere küçüklüğünden itibaren erişmiş bir ulu zat. Zaten genelde böyledir: Arifler, ezelden seçilmiş kimselerdir ve onlar seçilmişliklerini çocukluklarından itibaren etrafındakilere gösterirler, bu da Allah’ın bir lütfudur.

“Buyurdular ki: Perşembe gecesi seher vaktinde bazı manevi hallere kavuşmak için dua ve niyazla Allah’a yalvardım. Bir saat sonra bu halden çıkıp ‘Kulun iradesi ne demektir?’ diye düşündüm; bu düşünce sebebiyle kalbim rahatladı ve gönlüm felaha erdi. Sabah namazından sonra zikir halkasında bulunurken gördüm ki çok büyük bir hilatı bana ihsan buyurdular. O anda bu hilatın ne olduğunu anlamak için teveccüh eyledim. Bunun hilat-ı ubudiyet yani kulluk hilatı olduğu bildirildi. Bu nimeti veren Allah’a hamdolsun.”

Bu kerameti, keşfi okuduğumuzda ilk başta bizi ilgilendiren bir şey yokmuş gibi gelebilir. Halbuki bu kısacık pasajda, müride yol gösterici detaylar mevcuttur. Malumdur, Pazartesi ve Perşembe geceleri için ayrıca seher vakti için hadislerde dahi dua ve ibadetin bereketi işaret edilmiştir. Ariflerin bu vakitlere nasıl da ihtimam gösterdiklerini böylece bir kez daha görmüş oluyoruz. Marifeti elde etmek için duanın, niyazın şart olduğunu görüyoruz. Ayrıca vasıl olunan ikramların, makamların tamamen Allah’ın ihsan ettiği nimetler olduğunu fark ediyoruz.

Yevakitü’l-Harameyn her Hak yolu talibinin edinmesi gereken bir hazine. Okuyanın istifadesi bol olsun. Şeyh Muhammed Masum Hazretleri’nin himmeti üzerimize olsun efendim.

Yasin Taçar
twitter.com/muharrirbey_

Frankfurt Okulu’nu kuran kuşağın ortak biyografisi

Türkiye gibi, geleneksel dönemi en derin ve güçlü şekliyle yaşamış, dine dayalı bir dünya görüşüyle, tüketmektense, “gerçek” ihtiyaç temelli kanaati ve yetinmeyi temel almış, modernleşmeye karşı hep şüpheci ve mesafeli bir yerde konumlanarak, varsa yapılması gerekenler -devletten ayrı bir sivil alan oluşturamadığı ve düşünsel bir devrim geçiremediği için- bunu devlete bırakmış ülke toplumları, uzlaşır gibi gözükseler de içten içe kapitalist düzene karşıdırlar. Ne kadar materyalist bir görünüm verseler de gerçekte her zaman idealizme ve manevi olanın üstünlüğüne bağlıdırlar. Tam bir kitle kültürü özelliği sergileseler de hep bireysel tutumlar sergilemek isterler. Rasyonel değildirler, çünkü hemen her zaman duygularına yenik düşmektedirler.

Kapitalist düzenin getirdiği, serbestleşmeyi ve kalkınmayı onaylasalar da sürekli bir içsel huzursuzlukla yaşamaktadırlar. Alttaki derin huzursuzluk, bu gibi toplumları her zaman öngörülemez kılar. Huzursuzluk, bilinmez bir kaynağa dayalıdır ve sonuçları da buna bağlı olarak bilinmezlik taşır. Bu tür toplumlar, zenginliği isteseler de aşırı servet birikiminden fazlasıyla rahatsızdırlar, hiyerarşileri meşru görseler de aşırı eşitsizliklerden bunalmaktadırlar. Baskılara karşı çıksalar da aşırı serbestleşmeden büyük bir ürküntü ve korku duymaktadırlar. Ne olursa olsun, devletin gözünün -ve elinin!- piyasanın üzerinde olmasından yanadırlar. En önemlisi, alternatif bir düzen ihtiyacı duysalar da bunu başaracak düşünsel ve kültürel gücü hissedememekte, başka türlüsünün düşünülemez olduğunu çaresizce kabullenmekte ve hiç değilse, daha az zarar göreceklerini düşündükleri iktidarlarla yollarına devam ederek, içten içe taşıdıkları idealizme olan bağlılıklarıyla huzursuzluk hissini belli ölçüde bertaraf etmektedirler. Bir de, ekonomiyle din, siyaset, aile vb. diğer toplumsal kurumları ayrı tutarak, kapitalizmin her yere sirayet etmediğini düşünerek yaşamaktadırlar. Bu nedenle, kökten değiştirip başka türlü bir düzene geçmek mümkün gözükmese de direniş her zaman mümkündür.

Büyük Uçurum Oteli, gazeteci Stuart Jeffries tarafından yazılmış, İthaki’ye bağlı Minotor Kitap tarafından, Banu Karakaş’ın son derece incelikli çevirisiyle basılmış olan, harika bir kitap. (Bana göre, bu yazın en iyi kitabı!). Gereksizliklerinden arındırılmış, neşeli ve coşkulu, derinliği ve sadeliği tam olarak birleştirmiş bir anlatım… Sosyal eleştirinin en önemli ekollerinden, tüketim toplumu, kitle kültürü, kültür endüstrisi ve otoriter kişilik gibi bugün artık ana akım olmuş çalışmaların öncülüğünü yapmış olan Frankfurt Okulu’nu kuran ve sürdüren, Adorno, Horkheimer, Marcuse, Fromm, Pollock, Neumann ve Habermas -ve hatta Benjamin, ve hatta Brecht!- gibi önemli bir entelektüel kuşağın ortak biyografisi. Hepsinin Yahudi olduğunu, oradan oraya sürülen bir yersiz yurtsuzlukla sürekli büyük korkularla yaşadıklarını düşünürsek, aynı zamanda trajik öyküsü de denebilir. Fikri gelişimlerinin, nasıl dönemin olaylarından ve birbirilerinin çalışmalarından, gündelik sorunlardan etkilendiğini çok iyi anlatan bir çalışma.

Bu insanların temel meselesi, -tıpkı Türkiye gibi!- hayli geleneksel ve köylü bir toplumun, kapitalizmin yıkıcılığına maruz kalmış, yaratıcılığını ve idealizmini giderek kaybetmiş, tarihsel geçmişine ihanet etme duygusunun ve materyalist zenginleşmenin getirdiği kendisinden uzaklaşmanın eziciliğiyle baş etmekte zorlanan, Marx’ın, Kant’ın, Goethe’nin ve Hegel’in yurdu olan bir ülkenin, neden ve nasıl olup da demokratik bir sosyalist alternatif ve rasyonel karşı çıkış yerine baskıcı bir faşizme kendini esir etmiş olduğu, tam bir irrasyonellikle çılgınca bir cinnet haline nasıl tutulduğunu anlayabilmektir.

Henüz Hitler, korkutucu bir alternatif olarak ortalıklarda gözükmemektedir. I. Dünya Savaşı’nın yenik ülkesi, buradan -psikolojik, ekonomik, siyasal ve sosyal olarak- çıkabilmek için eski monarşiden yepyeni bir demokratik yönetime geçmeyi denemektedir. Sosyal ve ekonomik alandaysa, eski geleneksel bağlardan büsbütün sıyrılmakta, görülmemiş bir serbestleşme ve manevi olan ne varsa yıkarak idealizmin yerine serbest piyasayı geçirmektedir. Eski katı İmparatorluk bağlarından bunalan halk, her alandaki sınırsız özgürleşmeyi kutlarken bir yandan da amaçsız bir yeni hayatla baş etmeye çalışmaktadır. Monarşik baskı yerini aşırı serbestleşmenin bireysel olarak taşınamaz ağırlığına bırakmakta, insanlar bu anlaşılmaz yükün altında, içten içe tutundukları idealist duyguları için uygun bir zamanı bekleyerek teselli bulmaktadırlar.

Frankfurt Okulu, her ne kadar Hitler Almanya’sıyla birlikte anılsa da ilk çıkışı Hitler’i de doğuran sosyal, siyasal, ekonomik ve psikolojik şartların anlaşılması çabasıdır. Hitler’den çok öncedir. Jeffries, okulun kuruluşunu ve amacını, şöyle anlatır: “Bu okul bir anlamda başarısızlığı, özellikle de 1919’daki Alman Devrimi’nin başarısızlığını anlayabilmek amacıyla bir araya geldi. 1930’larda gelişip ilerledikçe neo-Marksist toplumsal analiz ile Freudyen psikanalitik kuramları birleştirerek Alman işçilerinin sosyalist devrimle kendilerini özgürleştirmek yerine neden öncelikle modern kapitalist tüketim toplumunun ve sonunda da kaçınılmaz olarak nazizmin cazibesine kapıldıklarını anlamaya çalıştı.”. Yani, demokratik bir sosyalizme geçememekle Hitler’e boyun eğmek aynı nedenden kaynaklanıyordur ve bu insanlar, çeşitli açılardan bunun nedenlerini anlamaya çalışmış, çok önemli çalışmalara imza atmışlardır.

Adorno için bunun nedeni, geleneksel düzenin otoriter kişilik yapısında aranmalıdır. Çünkü otoriter kişilik, “Geleneksel standartlarda görülen gerileme konusunda takıntılı, değişime uyum gösteremeyen, grup içine dahil olmadığını düşündüğü herkese karşı içinden çıkamadığı bir nefret duyan ve yozlaşma karşısında gelenekleri ‘savunmaya’ hazır” biridir. Yaratıcı içsel gücünü otoriteler lehine devretmiştir.

Horkheimer’e göre, kapitalizm insanı da metalaştırmış, düşünsel ve idealist manevi güçlerini büsbütün yıkıma uğratmış, başka türlü bir hayatı düşünemez hale getirmiştir. Artık ihtiyaç için ya da insanlara yarar için olmaktan çok daha fazla para için yapılan amaçsız üretim, amaçsız bir tüketimi ve nihayetinde, amaçsız, başıboş halde savrulan, görünürde bir arada olsa da gerçekte öteki insanlardan içsel olarak kopuk bir yeni insanı ve atomize olmuş toplumu ortaya çıkarmaktadır.

Marcuse’un, yine benzer bir yerden, Marx ve Freud’u birleştirerek yaptığı analize göreyse, kapitalist düzenin hazcı doğası oldukça yıkıcı bir gerçeklik kaybına neden olmaktadır: “Haz ilkesinin serbest bırakılması, gerçeklik ilkesinin güçten düşürülmesi anlamına” gelmektedir. Çünkü, “İnsanlar kendi hayatlarını yaşamaktansa, önceden belirlenmiş işlevleri yerine getiriyor, çalışırken kendi ihtiyaçlarını ve yetkilerini yerine getirmiyor, yabancılaşmışlık içinde çalışıyorlar.”.

Erich Fromm, zaten, diyebiliriz ki bir yabancılaşma uzmanıdır. Ona göre, kapitalist, sınırsız üretim ve tüketim temelli hayat insanı kendi kendisine, manevi derinliğine, rasyonel işleyişine, yaratıcı güçlerine ve insani bütün özelliklerine karşı yabancılaştırıcıdır. İnsan buradan, ya gerçek anlamda diğer insanlarla ruhsal bir dayanışma ve sevgi ilişkisi kurarak, bütün yaratıcılığıyla yeni bir dünya oluşturarak çıkar ya da bunu yapamaz ve güce teslim olarak otoritelere itaat ederek rahatlar. Bu anlamda aşırı serbestliğe dayalı kapitalizmle aşırı baskıcı otoriter düzenler birbirinin tersi ve yüzü gibidir. Birinde çok seçenek vardır ama kişinin neye ihtiyacı olduğu ve neyi seçmesi gerektiği de o seçenekleri sunan düzen tarafından belirlendiğinden, gerçekte diğerindeki tek ve zorunlu seçeneklilik halinden pek de farkı yoktur. Birisi, “Demir Perde”yse, diğeri de “Demir Kafes”tir.

Bu yazarların hepsi için, gerçek anlamda zincirlerinden ve her türlü baskıdan kurtularak özgürlüğe kavuşmak, insanların kendilerine yabancılaşmadıkları bir hayatı kurma imkânına sahip olmak anlamına geliyordu. Kapitalizm bunu sağlayamadığı gibi, tam aksine, fazlasıyla yabancılaştırıcıydı ve Hitler gibi otoriter liderler, sürekli olarak yeniden kendine dönmeyi vadediyorlardı. Huzursuz toplumlarda siyasetin en önemli söylemi her zaman için sürekli ve yeniden kendine dönme, kaybedilenleri yerine koyarken yeni kazanımlara uzanılacağı inancı doğurmadır. Hitler de tam olarak bunu yapmıştır. Kapitalizmin götürdüğü ne varsa yerine koyacağı, kaybedilen idealizmin yeniden ve hiç olmadığı kadar büyütülmüş haliyle canlandırılacağını vadetmiştir. Ekonomiyle kültür, tarih, siyaset, aile gibi kurumlar birbirine mahkûm değildir. Bu nedenle, ayrılmalı, ayrı tutulmalı ve özgürleştirilmelidir. Böylelikle, bir alandaki bağlılık ve boyun eğme diğer alanlarda özgürleşme ve serbestlik olarak hissedilebilir. Kayıp ne kadar derinse bağlılık da o ölçüde güçlü olduğundan, Hitler’in Parti’sine geçişler, hiçbir zaman tekil kararlarla değil hep kitleler halinde yaşanmıştır. İnsanlar, kitleler halinde o büyük huzursuzluk halinden kaçışmışlardır. Hitler’in iktidarına boyun eğdikçe kaybettikleri alanlarda daha özgürce hareket ettiklerini düşünmüşlerdir. Bağlandıkça bağımsızlaşıyor gibidirler. Sonrası, bildiğimiz hikâye…

Frankfurt Okulu mensupları için, Hitler’in gelişi hem kişisel hayatları hem de entelektüel çalışmaları açısından büyük bir yıkım olmuştur, elbette. Sonrasında, ABD’ye giderek Okul’u orada başka bir biçimde de olsa yeniden kurarlar. Almanya’dayken daha ziyade, otoriterlik ve faşizm açıklamalarına odaklanan çalışmalar burada kültür endüstrisine, kitle kültürüne ve kapitalizmin faşizm kadar yıkıcı sonuçlarına çevrilir. İnsanlar artık hiç olmadığı kadar pasiftir. Sahte ve yüzeyseldir. Samimiyeti ve içtenliği yitirmiştir. Kendi kendileriyle bağ kuramaz hale gelmişlerdir. Bütün çelişkiler içselleştirilmiştir. Toplum, geleneksel dünyada bile olmadığı kadar kaderci ve içinde bulunduğu sosyal ve ekonomik koşulları değiştiremeyeceği hissiyle çaresizdir fakat bunu fark edemeyecek kadar hazza ve eğlenceye düşmüştür. İnsanlık, ilk defa bu denli daha iyisini tahayyül edemediği bir dünyada yaşamaktadır. Artık, devrim diye bir şey yoktur! Bu bir yanılsama çağıdır ve insanlık, hiç olmadığı kadar yanılmaktadır. Bu artık, insanlık değil olsa olsa, insanlığın parodisidir. İşte, Frankfurt Okulu mensupları bu büyük uçurumu görmekte, bir Brecht oyunu gibi izlemektedir.

Ne var ki bu, bir Brecht oyunu değildir; Gerçek insanların gerçek acılarıyla dolu hayatın ta kendisi sahnelerden ibarettir. Tam da bu nedenle, Macar Marksist filozof György Lukács, Adorno başta olmak üzere Frank Okulu üyelerinin, büyük uçurumun kenarında konforlu bir otelden izler gibi hayat faciasını izlediklerini, eyleme geçmeksizin salt düşünmek, anlamak, yorumlamak ve kuramsal açıklamalar getirmekle yetindiklerini, gelgelelim kendilerini tehlikeye atmadan yapılan düşünme eyleminin meşru olamayacağını söyler. Çünkü ona göre, “Kuramın da pratiğin de meşrulaştırılmasının tek zemini, bu ikisinin birleştirilmesi olabilir ancak.”. Adorno’ysa buna karşılık vererek, gerçek eylemin, insanın sokaklara atılmak değil kendi içinde her şeyi yeniden düşünüp tam bir iç gözlemle sürekli bir direniş halinde yaşamak olduğunu, bu olmaksızın girişilen her eylemle, tam da mücadele edilen, karşı konulan insanlardan çok bir farkın kalmayacağını ima eden sözler söyler: “En coşkulu protestocular, iç gözlem yapma konusundaki isteksizlikleri bakımından otoriter kişiliklere benzemektedirler.”.

Büyük Uçurum Oteli, sürekli uçurumun kenarında yaşayan toplumlar için çok şeyler söylemekte, oldukça zengin tartışmalar içermektedir; Tabii, Lukács’ın görüşleri de…

A. Erkan Koca
x.com/ahmeterkankoca